Νεοελληνική Φιλολογία/Θεόδωρος Γαζής

←Ἰσίδωρος

Νεοελληνική Φιλολογία: Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821) Συγγραφέας: Κωνσταντίνος Σάθας Θεόδωρος Γαζής

Γεώργιος Τραπεζούντιος→

Θεόδωρος Γαζής.

Ἐγεννήθη εἰς Θεσσαλονίκην περὶ τὸ 1370· μετὰ τὴν ὑπὸ τῶν Τούρκων ἅλωσιν τῆς πατρίδος του (1429) ἦλθεν εἰς Ἰταλίαν, καὶ διδαχθεὶς τὴν λατινικὴν ὑπὸ Βικτωρίνου τοῦ ἐκ Φέλτρης, ἐχρημάτισεν ὁ μᾶλλον συντελέσας πρὸς διάδοσιν τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων ἐν τῇ ἑσπερίᾳ Εὐρώπῃ, ὅπου ὀλίγα ἔτη πρὸ αὐτοῦ Ἐμμανουὴλ ὁ Χρυσολωρὰς, εἶχε φυτεύσει τὰς πρώτας αὐτῶν ῥίζας.

Ὁ Γαζὴς διδάξας τὰ Ἑλληνικὰ γράμματα ἐν Σιέννῃ τῆς Τοσκάνης, προσεκλήθη εἰς Φεῤῥάραν ὑπὸ τοῦ δουκὸς Ἡρακλέους, ὡς καθηγητὴς εἰς τὸ ἀρτισύστατον Γυμνάσιον τῆς πόλεως ταύτης· μετὰ τοσούτου δὲ κρότου καὶ ἐπιτυχίας ἐδίδαξεν, ὥστε, ὅτε ὕστερον ἀπῆλθεν, ἔθιμον κατέστη, ἵνα πᾶς πεπαιδευμένος διερχόμενος τῆς οἰκίας, ἐν ᾗ κατῴκει ὁ Ἕλλην καθηγητὴς, ἀποκαλύπτῃ τὴν κεφαλὴν μετ’ εὐλαβείας.

Ἐν ἔτει 1455 προσκληθεὶς εἰς Ῥώμην ὑπὸ πάπα Νικολάου Εʹ., ἠσχολήθη εἰς μεταφράσεις διαφόρων Ἑλλήνων συγγραφέων καὶ ἰδίως τοῦ Θεοφράστου καὶ τοῦ Ἀριστοτέλους. Ὁ ἐκεῖσε διατριβαὶ Τραπεζούντιος εἶχε πρότερον μεταφράσει ἐπιπολαίως τὰ Προβλήματα τοῦ φιλοσόφου τῶν Σταγείρων· ἀλλ’ ἡ μετάφρασις τοῦ Γαζῆ κατέδειξε τὰς ἀσχημίας αὐτῆς, καὶ διήγειρε τὸ μῖσος τοῦ ὀξυχόλου Τραπεζουντίου, ὅστις ἀδυνατῶν νὰ παλαίσῃ πρὸς μαχητὴν, ἔχοντα ἐκτὸς τοῦ δώρου συστηματικωτέρας παιδείας, καὶ τὸ προτέρημα μεγάλης εὐνοίας τοῦ πάπα καὶ τοῦ παντοδυνάμου Βησσαρίωνος, ἀνέβαλλεν ἐς ἄλλοτε τὸν κατὰ τοῦ Γαζῆ πόλεμον.

Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Νικολάου Εʹ. ὁ Γαζὴς μετέβη μετὰ τοῦ Βησσαρίωνος παρ’ Ἀλφόνσῳ βασιλεῖ τῆς Νεαπόλεως. Θανόντος δὲ καὶ αὐτοῦ, μετὰ δύο ἔτη ἐπέστρεψεν εἰς Ῥώμην, ἔνθα ὁ πάπας Σίξτος τῷ προσέφερεν ἐφημερίαν τινα εἰς Καλαυρίαν, ἀποφέρουσαν ἱκανὸν εἰσόδημα· ἀλλ’ ὁ Γαζὴς προὐτίμησε νὰ μείνῃ ἐν Ῥώμῃ μᾶλλον ἢ νὰ ὑπάγῃ εἰς τὴν ἐφημερίαν του. Ἠναγκάσθη ὅμως μετ’ οὐ πολὺ ν’ ἀναχωρήσῃ καὶ, ἐκ Ῥώμης, διὰ τὴν ἑξῆς αἰτίαν· μεταφράσας λατινιστὶ τὴν περὶ Ζώων ἱστορίαν τοῦ Ἀριστοτέλους μετὰ τοσαύτης γλαφυρότητος, ὅση ἐπεκράτει καὶ εἰς τὸ πρωτότυπον, καὶ χρυσοδέσας ἓν ἀντίγραφον αὐτῆς προσέφερε δῶρον μετ’ ἀφιερωτικῆς ἐπιστολῆς πρὸς τὸν ῥηθέντα πάπαν, ἐλπίζων ὅτι καὶ ἐκεῖνος πλουσίως ἤθελε τὸν φιλοδωρήσει· ἀλλ’ ὁ Σίξτος ἠρκέσθη νὰ ἐρωτήσῃ μόνον πόσον ἐδαπάνησεν ὅπως χρυσοδέσῃ αὐτὸ, καὶ τοῦ Γαζῆ ἀποκριθέντος τετρακόσια χρυσᾶ, ὁ πάπας διέταξε παραχρῆμα νὰ τῷ πληρωθῶσι· κατ’ ἄλλους δ’ ἔλαβε μόνον πεντήκοντα χρυσοῦς, οὓς ἔῤῥιψεν εἰς τὸν Τίβεριν, Ἡ ἀχάριστος αὕτη γλισχρότης ἐξηρέθισε τὸν Γαζὴν, ὅστις εἶπε τότε, «Ἂς φύγωμεν ἐντεῦθεν, ἐπειδὴ καὶ ὁ ἄριστος σῖτος εἶναι ῥυπαρὸς εἰς τὰς ῥίνας τῶν παχέων ὄνων»^[1].

Καὶ κατέλιπεν οὕτω τὴν Ῥώμην, εἰς τοσαύτην ὅμως ἔνδειαν, ὥστε ἤθελεν ἀποθάνει πραγματικῶς τῆς πείνης, εἰμὴ τὸν συνέτρεχεν ὁ ἡγεμὼν τῆς Φεῤῥάρας Ἡρακλῆς ὁ ἐξ Ἕστης, προσκαλῶν αὐτὸν ἐκεῖ, Διατρίψας δ’ αὖθις ἐπ’ ὀλίγον εἰς τὴν πόλιν ταύτην μετέβη εἰς τὴν ἐφημερίαν αὐτοῦ ἐν Βρουτίοις, καὶ ἐκεῖ ἀπεβίωσεν ὑπερεκατονταέτης (1478, ἢ 1484)^[2].

Τὸν Γαζὴν ἐπήνεσαν οἱ Φίλελφος, Κάρβων, Λαῖτος, Σκάλας, Βάρβαρος, Σαβέλλικος, Κρίνιτος, Παῤῥάσιος, Ἄλδος, Ἔρασμος, Βουδαῖος, καὶ ἄλλοι τότε σοφοὶ τῆς Εὐρώπης^[3].

Ἄγγελος δ’ ὁ Πολιτιανὸς ἐποίησεν αὐτῷ τὸ ἑξῆς ἐπιτύμβιον·

Κεῖτο μέγας ποτὶ ἀγὼν Γαζῆ Θεοδώροιο ἀμφὶ
Μούσαις τ’ Αὐσονίαις, ἠδ’ Ἑλικωνιάσι·
Ταῖς μὲν γὰρ γενεὴν, ταῖς δ’ αὖ θρεπτήρι’ ὤφειλεν,
Ἑλλὰς γὰρ τέκε τὸν γ’, Αὐσονίη δ’ ἔτραφεν,
Ἶσον δ’ ἀμφοτέρων σοφίῃ, γλώττῃ τ’ ἐκέκαστο.
Τόν, οὔτ’ αὐτὸς ζῶν, οὔτ’ ἄρ’ ἔκρινε θανὼν,
Ἀλλὰ καὶ Ἰταλίης μεγάλῃ ἔπι Ἑλλάδι κεῖσθαι
Εἵλετο, ὄφρα κλέος ξυνὸν ᾗ ἀμφοτέραις^[4].

Συγγράμματα.

—Γραμματικὴ Ἑλληνική. (ἐτυπώθη ἐν Παρισίοις 1516, Φλωρεντίᾳ 1520, Βενετίᾳ 1525, Βασιλείᾳ 1522, 1529, 1551, πλειστάκις ἐκδοθεῖσα ἐν Βενετίᾳ. Νεόφυτος ὁ Καυσοκαλυβίτης ἔγραψε χιλιοσέλιδον ὑπόμνημα εἰς ταύτην).
—Περὶ μηνῶν, (συνεξεδόθη τῇ γραμματικῇ· καὶ ὕστερον ὑπὸ Πεταβίου ἐν Οὐρανολογίῳ, καὶ Γρονοβίου ἐν Θησαυρῷ Ἑλληνικῶν ἀρχαιοτήτων).
—Περὶ ἀρχαιογονίας Τούρκων. (συνεξεδόθη τῇ ἱστορίᾳ Χαλκοκονδύλου ἐν Βασιλείᾳ 1556 μετὰ Λατινικῆς μεταφράσεως Καστειλόνου· καὶ τῷ 1653 ἐν Συμμίκτοις μεθ’ ἑτέρας Λατινικῆς μεταφράσεως Ἀλλατίου).
—Παράφρασις Βατραχομυομαχίας Ὁμήρου, (ἐξεδόθη ὑπὸ Φοντάνη).

—Παράφρασις Ἰλιάδος Ὁμήρου, (ἐξεδόθη ὑπὸ τοῦ Κυπρίου Νικολάου Θησέως, Φλωρεντίᾳ 1812. παρὰ Νικ. Κάρλῃ.
—Περὶ Ἀριστοτέλους καὶ Πλάτωνος.
—Περὶ ἑκουσίου καὶ ἀκουσίου.
—Ὑπομνήματα εἰς Φιλόστρατον.
—Ἐπιστολαὶ πρὸς Δημήτριον Σγουρόπουλον—Ἀνδρόνικον τὸν Κάλλιστον— Βησσαρίωνα—Φίλελφον--Ἀνδρόνικον καὶ Δημήτριον τοὺς ἀδελφούς του— Παῦλον Κορτέσην—Δημήτριον Χαλκοκονδύλην κλπ.^[5].
—Habentur hoc volumine hæc, Theodoro Gaza interprete. Aristotelis de natura animalium lib. IX, fol. 1—56. Eiusdem de partibus animalium libri III, 56—79. Eiusdem de generatione animalium lib. V. 79—108. Theophrasti de historia plantarum lib. IX, 109—136. et decini principium duntaxat. Eiusdem de causis plantarum lib. VI. 157—204. Aristotelis problemata in duas de quadraginta sectiones etc. 205—256. Alexandri Aphrodisiensis problemata duobus libris non unquam ante impressa eodem Theodoro Gazæ interprete. 256—73). Venetiis, mense Martio ΜDIIII· εἰς φύλλον. (Ἐν τῇ ἐκδόσει ταύτῃ τῶν Λατινικῶν μεταφράσεων τοῦ Γαζῆ εὕρηνται καὶ τέσσαρα γλωσσάρια τῶν εἰς Ἀριστοτέλη καὶ Θεόφραστον ἑλληνικῶν λέξεων ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ συνταχθέντα. Ἀνετυπώθη παρὰ τῷ αὐτῷ Ἄλδῳ τῷ 1513, προταχθείσης καὶ μακρᾶς ἐπιστολῆς Γαζῆ πρὸς τὸν πάπαν Νικόλαον Εʹ. Πρότερον ἐξεδόθη παρὰ τῷ Ἄλδῳ ἐν 1498 ἡ Λατινικὴ μετάφρασις ἓξ βιβλίων τῆς ἱστορίας τῶν Φυτῶν τοῦ Θεοφράστου, καὶ ἡ τῶν προβλημάτων Ἀλεξάνδρου τοῦ Ἀφροδισέως 1499).
—Aeliani de instruentis aciebus librum.
—Dionysii Halicarnassei, de oratione nuptiali, et natalitia praecepta.
—Chrysostomi de incomprehensibus dei natura humiliæ V.
—Aphorismi Hippocratis.
Μετέφρασεν ἀπὸ τοῦ Λατινικοῦ εἰς τὸ Ἑλληνικόν—Κικέρωνος Κάτωνα Πρεσβύτερον ἢ περὶ Γήρως, τυπωθέντα ἐν Φλωρεντίᾳ 1507, Ἑνετίῃσιν 1519 καὶ 1523, ἐν Βασιλείᾳ 1520 1534, καὶ 1525, ἐν Λουγδούνῳ 1536, 1540, 1549, ἐν Παρισίοις 1566, ἐν Ἰγγολστάδῃ 1596. Εἰς τὸν Γαζὴν δὲ κατὰ λάθος ἀπεδόθη ἡ ὑπὸ Μαξίμου Πλανούδη μετάφρασις τοῦ Ὀνείρου τοῦ Σκηπίωνος συνεκδοθεῖσα τῷ ἀνωτέρω, ὡς μετάφρασις τοῦ Γαζῆ—Προσέτι μετέφρασε τὴν πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνον ἐπιστολὴν τοῦ Πάπα Νικολάου Εʹ, καὶ τὰ περὶ λουτρῶν τῆς Ἰταλίας δύο βιβλία τοῦ Σαβοναρόλα^[6].

---

1. «Effugere hinc lubet, postquam optimæ segetes in olfactu præpinguibus asinis sordescunt».
2. Ἄλλοι λέγουσιν ὅτι ἀπέθανεν ἐν Ῥώμῃ· παρὰ πάντων ὅμως ὁμολογεῖται, καὶ ἰδίᾳ τοῦ Πολιτιανοῦ, ὅτι ἐτάφη ἐν Καλαυρίᾳ.
3. Iovii, Elogia—Hodius lib. I, cap. III.—Gyraldi, dialog. de pœtis temp.—Pier. Valeriani, de infelicitate litteraratorum 70. —Boernerus—Buissopade (Biogr. Univ).
4. Miscellanea cap. XC.
5. Ἐκ τούτων ἐδημοσίευσε τινας ὁ Βουασονάδος, Anecdota Græca, Tom. V, σελ. 402—19.
6. Ὁ Γαζῆς φαίνεται λατινοφρονῶν «Ἐγὼ, ἔγραφε πρὸς τοὺς ἐν Κωνσταντινουπόλει ἀδελφούς του Ἀνδρόνικον καὶ Δημήτριον, θαυμάζω τί δὴ παθόντες οἱ ἡμέτεροι σώζειν μὲν τὰς ἑαυτῶν πόλεις ἀπρονοήτως ἔχουσι, θεολογοῦντες δὲ καὶ διαφερόμενοι Ἰταλοῖς πάντα τὸν χρόνον διατελοῦσι, καὶ ταῦτα ὑπὲρ δόγματος, οὗ χάριν ἄμφω συνελθόντα τὰ μέρη καὶ διαλεξάμενα ἱκανῶς διετάξαντο ὅ,τι χρὴ λέγειν καὶ δοξάζειν.»