Νεοελληνική Φιλολογία/Γεώργιος Τραπεζούντιος

←Θεόδωρος Γαζής

Νεοελληνική Φιλολογία: Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821) Συγγραφέας: Κωνσταντίνος Σάθας Γεώργιος Τραπεζούντιος

Ἰωάννης Ἀργυρόπουλος→

Γεώργιος Τραπεζούντιος.

Ἐγεννήθη τῷ 1396 εἰς Χάνδακα τῆς Κρήτης ἐκ γονέων Τραπεζουντίων. Ἐλθὼν εἰς Ἰταλίαν (1430), προσκλήσει τοῦ περιφανοῦς γερουσιαστοῦ Φραγκίσκου Βαρβάρου, ἐδιδάχθη τὴν Λατινικὴν ὑπὸ Βικτωρίνου τοῦ ἐκ Φέλτρης καὶ τοῦ Βερωναίου Γουαρίνη. Διδάξας ἐπ’ ὀλίγον τὴν Ἑλληνικὴν ἐν Βικεντίᾳ, μετέβη ὕστερον εἰς Βενετίαν, προσκληθεὶς ὡς καθηγητὴς τῆς Ἑλληνικῆς εἰς διαδοχὴν τοῦ Φιλέλφου. Ἐδίδαξε μετὰ μεγάλης φήμης, καὶ τὸ ὄνομά του ἐθρυλλήθη καθ’ ὅλην τὴν Ἰταλίαν. Ὁ πάπας Εὐγένιος προσεκάλεσεν αὐτὸν εἰς Ῥώμην, καὶ τὸν διώρισε γραμματέα του. Ἐδίδαξε δὲ κἀκεῖ τὴν φιλολογίαν καὶ φιλοσοφίαν^[1]. Ἰταλοὶ, Γάλλοι, Γερμανοὶ, Ἱσπανοὶ συνέῤῥεον πρὸς ἀκρόασιν, καὶ ἐπὶ πολλὰ ἔτη ἡ φήμη τοῦ Τραπεζουντίου, ὡς καθηγητοῦ καὶ συγγραφέως, ὁσημέραι ἐμεγεθύνετο. Ἀποθανόντος τοῦ Εὐγενίου ἀπήλαυσεν ὁ Γεώργιος τῆς αὐτῆς εὐνοίας καὶ παρὰ τῷ διαδόχῳ πάπα Νικολάῳ Εʹ, ὅστις τῷ ἀνέθεσε τὴν εἰς τὸ Λατινικὸν μετάφρασιν τῶν Ἑλλήνων συγγραφέων. Περὶ τὸ 1430 ὁ Βάλλας ἀνέλαβε δημοσίᾳ τὴν ὑπεράσπισιν τοῦ Κιντιλιανοῦ, τὸν ὁποῖον ὁ Τραπεζούντιος ἀδίκως διέσυρεν· ἡ φιλολογικὴ, διένεξις ἔφθασεν εἰς τοιοῦτον βαθμὸν, ὥστε ὁ Γεώργιος ἠναγκάσθη νὰ παύσῃ τὰς δημοσίους παραδόσεις. Ἔκτοτε ἡ φήμη του ἤρξατο ἐκπίπτουσα, καὶ ἡ ἐπίθεσις τοῦ Γαζῆ συνετέλεσε πρὸς παντελῆ καταστροφὴν αὐτῆς. Ταὐτοχρόνως δὲ παρετηρήθη, ὅτι ὁ Τραπεζούντιος, πρὸς ὃν, ὡς ἐῤῥέθη, ὁ πάπας εἶχεν ἀναθέσει τὴν μετάφρασιν τῶν Ἑλλήνων συγγραφέων, δὲν ἀνταπεκρίνετο εἰς τὴν ἐμπιστοσύνην αὐτοῦ· μεταφράζων ἐπιπολαίως παρέλειπεν ὁλοκλήρους σελίδας, καὶ πολλάκις βιβλία· ἡ δὲ ἀμέλεια αὕτη ἀπεδίδετο εἰς ὑπερβολικὴν βίαν, καὶ ἡ βία εἰς ζῆλον, ἥκιστα ἔντιμον, ταχείας ἀποπερατώσεως τῆς μεταφράσεως πρὸς πληρωμὴν τῆς ταχθείσης ἀμοιβῆς. Οὕτως ἐπιπολαίως μετέφρασε τὴν Εὐαγγελικὴν Παρασκευὴν τοῦ Εὐσεβίου, ὥστε ὁ Βίγερος λέγει «ὅτι ὁ Τραπεζούντιος ἔκλεψε τὸν Εὐσέβιον ἀπὸ τοῦ Εὐσεβίου, καὶ ἐν τῇ μεταφράσει μᾶλλον ἔχομεν τὸν Τραπεζούντιον, ἡ τὸν Εὐσέβιον»^[2]. Ἡ μετάφρασις τοῦ θησαυροῦ τοῦ Κυρίλλου πληροῦται κενῶν, μεταθέσεων, καὶ παντοειδῶν σφαλμάτων, ὡς τὸ ἀπέδειξεν ὁ ὕστερον ἐργασθεὶς ἐπὶ τοῦ πατρὸς τούτου Βουλκάνιος· καὶ ὁ Βησσαρίων εἶπε περὶ τῆς μεταφράσεως τῶν Νόμων τοῦ Πλάτωνος «Ἐάν τις εἶχε καιρὸν νὰ συγκρίνῃ τὴν μετάφρασιν τῷ πρωτοτύπῳ, θὰ εὕρισκε τόσα λάθη, ὅσαι καὶ αἱ λέξεις».

Ἡ δυσαρέσκεια τοῦ πάπα ὑπῆρξε τοιαύτη, ὥστε ὁ Γεώργος ὑπεχρεώθη ν’ ἀπομακρυνθῇ τῆς Ῥώμης (1453). Κατέφυγεν εἰς Νεάπολιν μετὰ τῆς συζύγου καὶ τῶν τέκνων του, ἔνθ’ ἀθλίως καὶ ἐν καθημεριναῖς στερήσεσιν ἔζη, ὡς ὁ ἴδιος ὁμολογεῖ ^[3]. Φραγκίσκος Φίλελφος, φίλος τοῦ Τραπεζουντίου ἰδὼν τὴν δυστυχίαν του, ἐπιστρέψας εἰς Ῥώμην ἐμεσίτευσε παρὰ τῷ πάπα ὑπὲρ τοῦ ἀθλίου ἐκείνου, ὅστις ἀνακληθεὶς ἀνέλαβε τὴν προτέραν θέσιν του^[4].

Ἐν ἔτει 1464 ὁ Τραπεζούντιος μετέβη εἰς Κρήτην, καὶ ἐκεῖθεν εἰς Βυζάντιον· κατὰ τὸν πλοῦν δὲ παθὼν ὑπὸ κλήδωνος, καὶ ἐπιστρέψας εἰς Ῥώμην ἔγραψε τὸ μαρτύριον Ἁγίου Ἀνδρέου τοῦ Χίου, τῇ ἀντιλήψει τοῦ ὁποίου ἐσώθη.

Ἀπέθανεν ἐν Ῥώμῃ τῷ 1486, ἡ τῷ 1485, κατὰ Πετάβιον, Λαμβέκιον, κλπ. Ἐπὶ τοῦ τάφου του ἐχαράχθη τὸ ἑξῆς ἐπιτύμβιον·

Hac urna Trapezuntii quiescunt Georgii ossa, parum Diis amici,

Quod aeri, et nimium procaci lingua Platomem, superis parem, petivit.

Ἐγκατέλιπεν υἱὸν, Ἀνδρέαν, γράψαντα τὰ προλεγόμενα τῆς ἐν Βενετίᾳ τῷ 1528 ἐκδόσεως τῆς ὑπὸ τοῦ πατρός του γενομένης μεταφράσεως τοῦ Πτολεμαίου^[5].

Ὁ Τραπεζούντιος ἐπῃνέθη ὑπὸ τῶν συγχρόνων του διὰ τὴν μεγάλην παιδείαν του· καὶ τῳόντι ἐγένετο πολυμαθὴς καὶ ἀκάματος συγγραφεὺς, ἀναγκαζόμενος ὅμως Ἕνεκα τῶν μεγάλων ἀναγκῶν τῆς οἰκογενείας του νὰ μὴ δίδῃ εἰς πάσας τὰς συγγραφάς του τὴν δέουσαν προσοχήν. Κατηγορεῖται πρὸ πάντων διὰ τὸ πρὸς τοὺς ἀντιπάλους του τραχὺ καὶ λοίδορον ὕφος· διὸ καὶ ἐπέσυρε τὴν κατάκρισιν τῶν συγχρόνων, καὶ ἐπὶ πολὺ διετέλεσεν ὑβρίζων καὶ ἀνθυβριζόμενος. Πικρῶς δ’ ἐπέπεσε κατ’ αὐτοῦ ἀνώνυμός τις (πιθανῶς ὁ Μιχαὴλ Ἀποστόλης) ἐπικρίνας δριμέως τὰ εἰς Πτολεμαῖον ὑπομνήματα τοῦ Τραπεζουντίου· ἡ πρὸς τὴν ὑβριστικὴν ταύτην ἐπιστολὴν ἀπάντησίς του φαίνεται ὁπωσοῦν μετριωτέρα καὶ κατὰ τὰς λοιδορίας μὴ ἰσοσταθμίζουσα^[6].

Ἐκτὸς τῶν Πλατωνικῶν, τοῦ Γαζῆ, καὶ Βάλλα, ὁ Τραπεζούντιος περιεπλέχθη καὶ εἰς σπουδαίας ἔριδας πρὸς Γουαρίνον τὸν Βερωναῖον. Εἰς τὸ προοίμιον τῆς ῥητορικῆς του ἐπετέθη κατ’ αὐτοῦ, ὅστις μετ’ ὀλίγον ὑπὸ τὸ πλαστώνυμον τοῦ Ἀνδρέου Ἀγαζόνη ἀπήντησεν· ὁ Τραπεζούντιος ἀνταπήντησε μετὰ τῆς συνήθους πικρίας^[7], καὶ ὁ δυστυχὴς Γουαρίνης ἀδυνατῶν ἵνα παλαίσῃ πρὸς τόσον ἀθυρόστομον ἀντίπαλον ἐζήτησε συνδιαλλαγήν^[8].

Συγγράμματα.

ά. Λατινιστὶ.

—Rhetorica, libr. V. Venetiis 1478: Lugdun. 1527.
—De octo partibus orationis ex Prisciano compendium. Mediol. 1470. August. 1537.
—Dialectica, (ἐδημοσιεύθη τὸ πρῶτον ἐν Στρασβούργῳ τῷ 1509, δεκάκις ἀνατυπωθεῖσα μέχρι τοῦ ἔτους 1536).
—Acta beati Andreae Chii, (ἐτυπώθη ὑπὸ Σουρίου ἐν De probatis Sanctorum vilis, 1618, καὶ ὑπὸ Βολλάνδου εἰς Acta Sanctorum Tom. VII).
—Comparatio Platonis et Aristotelis. Venetiis 1516.
—De antisciis, in quarum rationem fata sua rejicit; cur astrologorum judicia plerumque falluntur. Venetiis 1525.
—Expositio illius loci Evangelii loannis: si eum volo manere donec veniam. Basiliae 1543. Ἀνετυπώθη ἐν Βασιλείᾳ τῷ 1555 καὶ 1566 εἰς Orthodoxographa, καὶ ἐν Παρισίοις τῷ 1576 εἰς Biblioth. Patrarum, Tom. VI.
—Quatenus credendum sit astrologis, ἐν Κολωνίᾳ 1544.
—In Claudii Ptolemaei centum sententias, seu centiloquiuin commentarius. (ἐξεδόθη ὑπὸ Ποντάνου).
—Commentaria in plerasque Ciceronis orationis et præcipue Philippicas. Parisiis.
—De artificio Ciceroniane orationis pro Q. Ligario. Venetiis, 1477, καὶ 1522.
—Oratio in funeris Michaelis Veneti, ad Turcarum Imperatorem.
—Exhortatio de recuperanda terra sancta.
—Contra Theodorum Gazam.
—Ad Leonardum Estensem, et responsio in invectivam Guarini.
—Oratio pro Q. Ligario. Venetiis 1522.
—Dialogus de Fide.
—De divina substantia secumdum Aristotelis.
—De veritate fidei christianæ
—Epistolæ in Psalsum 44.
—Carmina—Orationes—Epistolæ.

βʹ. Λατινικαὶ μεταφράσεις.

—Cyrilli commentaria in Evangelium loannis. Paris. 1520.
—Cyrilli Thesaurus Parisiis 1514.
—Homiliæ Chrysostomi super Matthæum (ἐν τῇ ἐκδ. τοῦ Χρυσοστόμου).
—Gregorii Nysseni, vita Moysis. Viennæ 1527.
—Basilii Magni contra Eunomium. Antwerpiæ 1570.
—Chrysostomi, de laudibus et excellentia Sancti Pauli (Λειψίᾳ 1520). —Eusebii, de praeparatione evangelica libros 14. Venetiis 1470, καὶ 1473.

—Rhetorica Aristotelis. Venetiis 1523. Parisiis 1530, καὶ Basiliæ 1538.
—Historia Sanctorum Barlaam et Iosaphat. (ἐτυπώθη μετὰ τῶν ἔργων τοῦ Δαμασκηνοῦ ἐν Βασιλείᾳ 1548).
—Almagesti Ptolemæi libros XIII. Venetiis 1515, καὶ 1517.
—Cyrilli in Evangelium Ioannis. Parisiis 1508.
—Aristotelis, de anima. Physica. De generatione et corruptione. De animalibus. Problemata.
—Basilii adversus apologiam Eunomii Antirrheticus. Basiliæ.
—Gregorii Nysseni, de perfecto homine.
—Basilii (sic) de laudibus Basilii magni.
—Platonis, de Legibus—Parmenides.
—Interpretatio librorum quorum Diodori Siculi.

γʹ. Ἑλληνιστί.

—Ἐπιστολὴ πρὸς Ἀμυρὰν τὸν κατακτητήν. (ἐδημ. ἐν Συμμίκτοις Ἀλλατίου. bib. VI καὶ VIII).
—Ἐπιστολὴ πρὸς Ἰωάννην Παλαιολόγον, (ἑλληνο-λατινιστὶ τῷ 1640).
—Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν μεγάλην τοῦ Πτολεμαίου σύνταξιν.
—Ἐπιστολὴ πρὸς Ήσαΐαν μοναχὸν, εἰ φύσις βουλεύεται. (μεταφράσας λατινιστὶ ἐξέδωκεν ὁ Βησσαρίων.
—Ἀντιῤῥητικός.
—Πολεμικὴ, καὶ παραινετικὴ θεολογία.
—Περὶ ἐλεημοσύνης.
—Πρὸς Ἰωάννην τὸν Κουβουκλέσιον, κατὰ Γραικῶν, (ἐξεδ. ὑπὸ Ἀλλατίου ἐν Orthodoxa Graeca Tom. I. σελ. 469 — 536).
—Ἐπιστολὴ πρὸς τοὺς ἐν Κρήτῃ ἱερομονάχους καὶ ἱερέας περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ περὶ τῆς μιᾶς ἁγίας καὶ καθολικῆς ἐκκλησίας. (αὐτόθι· σελ. 337 — 82).
—Περὶ τῆς ἀληθείας τῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως.
—Περὶ ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πρὸς Ἰωάννην Παλαιολόγον, (ἐδημοσιεύθη μετὰ λατινικῆς μεταφράσεως τοῦ Ποντάνου ἐν Ἰγγολστάδῃ 1604).
—Περὶ εἰρήνης Χριστιανῶν.
—Ἑλληνικὴ γραμματική.
—Περὶ Μανουὴλ βασιλέως.
—Πρὸς Ἰάκωβον Ἀντώνιον Μαρκέλλον^[9].

---

1. «G. Trapezuntius, bonus sane rhetor, aliquot annos populo Romano utilissimam operam præbuit, et docuit cum multos, tum etiam multa scripsit de artificio dicendi. » (Cortesius, Dialog. de doctis humin. ).
2. «Georgium suo ex sensu vultum Eusebio, speciemque timisse, ut ab Trapezuntius verius, quam Eusebium haberemus.»
3. «Senex, ægrotus, magno laborum numero et paupertate opressus. — Sed si authoritate non persuasero, Græcus a Græcis, Cretensis a Thracibus aut a Scythis, voluptatis inimicus a voluplatis amicis, veritatis filius a falsitatis parentibus, tenuis a locupletibus amicis, privatus a summa dignitate, notatus, oppugnatus ». Compar. Plat, et Aristot. Lib. III, cap. 18, 19.
4. Rosmini, Vita di Francesco Filelfo, Tom. III, σελ. 128.
5. Εἶχε καὶ ἀδελφὸν, ὅστις ἐλθὼν εἰς Ἰταλίαν ἵνα γίνῃ μοναχὸς, ἐν μεγάλῃ πενίᾳ ἐτελεύτησε· περὶ τούτου λέγει ὁ Γεώργιος ἀπαντῶν πρὸς Γουαρίνον. «Fratrem habuisse me multi sciunt; is clericorum spe illectus a Creta abiit invito patre, ut Romam iret; venit ad me priusquam Romam isset, hoc quoque multi. Discedendi pecunias tenuis ego conferre ad iter non potui; fraterna charitate motus nonnulos codices græcos dedi, quos ut venderet Ferrariam iter faciens venit ad Guarioum qui minimo pretio adolescenti libros eripuit, ad ideo mendicare per alienas urbes putae eum, qui eodem ipso anno diem suum obiit». (Rosmini, Vita di Guarino Veronese). Ἡ θυγάτηρ τοῦ Ἀνδρέου ἔλαβε σύζυγον τὸν Ῥωμαῖον ποιητὴν Φαῦστον Μαγδαληνὴν, φονευθέντα ὑπὸ τῶν στρατευμάτων τοῦ Καρόλου.
6. Fabricii, Bibliotheca, XII, σελ. 177—8.
7. Χάριν περιεργείας παρετιθέμεθα τὴν ἑξῆς περικοπὴν, ἐν ᾗ μετὰ ἀκατανομάστου στόμφου περιαυτολογεῖ ὁ Τραπεζούντιος. « Si audisse me, Guarine, aut si saltem ab iis qui audierunt quærere voluisses (dicum aperte non ut me laudem, sed ut injuria circumvectum defendum tam vocem, quam spiritum, quam latinitatem laudares, nec me in Græcia ortum, sed Romæ, nec his temporibus, sed Ciceronis ætate prædicares. Nam suavitate compositionis permulsus, verborum gravitate contusus, sententiarum oppressus pondere, pronuntiatione attritus, vi denique argumentorum perterritus, etiam si tacere cuperes, tremore tamen genuum, trepidatione vocis et vultus confusione, quid sentires animo, spiritu, Stentore conclamantius exclamare».
8. Πηγαὶ. Cortessii, de doctis hominibus σελ. 23. —Volaterrani, Commentar. lib. XXI, σελ. 775, —Regimali, vita Poggii, σελ. 23. —Iovii, Elogia, σελ. 46. —Allatii, de Georgiis—Hodius lib. I, cap. 5. —Papadopoli, Histor. Gymnas. Patav. II, σελ. 180—Boissardi, icones vir. illustr. —Lambecii, Comment. in Biblioth. Vindobonæ, lib. VI— Rosmini Vita di Vittorino da Feltre— Biographie universelle, Tom, XVII.
9. Fabricii, Bibliotheca Græca XII σελ. 70—84. Κατὰ λάθος μεταξύ τῶν συγγραμμάτων τοῦ Γεωργίου καταλέγεται καὶ τὸ ἐν Ἰασιῳ τυπωθὲν Ἑορτολόγιον Σεβαστοῦ τοῦ Τραπεζουντίου. —Biographie Universelle Tom II.