Γεωγραφία Στοιχειώδης/Μέρος Α΄/Βιβλίον Β΄/Κεφάλαιον Β΄
| ←Κεφάλαιον Α΄ | Γεωγραφία στοιχειώδης μαθηματικὴ, φυσικὴ καὶ πολιτικὴ, ἀρχαία καὶ νεωτέρα, περιόδου Β′ Μέρος Α΄, Βιβλίον Β΄, Κεφάλαιον Β΄ |
Κεφάλαιον Γ΄→ |
128. Αηρ. Ὁ ἀὴρ ὁ συστήνων τὸ μεγαλήτερον μέρος τῆς ἀτμοσφαίρας εἶναι σύνθετος κυρίως ἀπὸ τρεῖς ἄλλας ἀερομόρφους οὐσίας, ἀπὸ τὸ ὀξυγόνον, ἐπιτήδειον στοιχεῖον εἰς ἀναπνοὴν τῶν ζωϊκῶν σωμάτων, ἀπὸ τὸ νιτρογόνον ἢ ἄζωτον, καὶ ἀπὸ ὀλίγον ἀνθρακικὸν ὀξύ. Κἀνὲν τῶν δύο τελευταίων δὲν εἶναι ἐπιτήδειον εἰς ἀναπνοὴν, ἀλλ’ ἑνούμενα μὲ τὸ πρῶτον συστήνουσι μίγμα πνευστὸν καὶ καυστόν.
129. Ὁ ἀὴρ εἶναι ῥευστὸν σῶμα, διαφανὲς, συνθλιπτὸν, ἐλαστικὸν καὶ βαρύ· εἶναι δ’ ἐλαφρότερον 770 φορὰς ἀπὸ τὸ ὕδωρ. Τὸ βάρος μιᾶς στήλης ἀέρος, λαμβανομένης ἀπὸ τὴν ἀνωτάτην ἄκραν τῆς ἀτμοσφαίρας ἕως εἰς τὴν ἐπιφάνειαν τῆς θαλάσσης, ζυγίζει ὅσον στήλη ὕδατος ἰσοπαχὴς καὶ ὑψηλὴ 32 ποδ. ἢ ὅσον στήλη ὑδραργύρου ὑψηλὴ 28 δακτ. Τοῦτο ἐβεβαιώθησαν διὰ τοῦ λεγομένου βαρομέτρου τοῦ ἐφευρεθέντος ὑπὸ Τοῤῥικηλλίου Φλωρεντινοῦ, τοῦ μαθητοῦ τοῦ Γαλιλαίου. Εἶναι δὲ τὸ βαρόμετρον ὑέλινος σίφων ἐστραμμένος ἢ καμπυλωμένος κατὰ τὸ κάτωθεν μέρος του, τὸ ὁποῖον εἶναι ἀνοικτόν· γεμίζεται δὲ ἀπὸ ὑδράργυρον, ἔπειτα ἀναστρέφεται· ὁ δὲ ὑδράργυρος καταβαίνει μὲν, ἀλλὰ σταματᾷ μετέωρος εἰς ὕψος 28 δακτ. ἐπειδὴ τὸ βάρος τῆς ἀτμοσφαιρικῆς στήλης, ἐπενεργούσης εἰς τὸ ἀνοικτὸν μέρος τοῦ σίφωνος μὲ τὴν θλίψιν της, ἀντισηκόνει τὴν στήλην τοῦ ὑδραργύρου. Ὅταν δὲ ἀναβαίνῃ τις ἐπί τινος ὅρους ἔχων βαρόμετρον, παρατηρεῖ, ὅτι ὁ ὑδράργυρος καταπίπτει εἰς 27 δακτ. 26, 25 καὶ ἑξῆς, κατὰ τὸ ὕψος εἰς τὸ ὁποῖον θέλει ἀναβῇ· ἐπειδὴ τὸ μῆκος τῆς ἀερίου στήλης σμικρύνεται, καὶ ἑπομένως καὶ τὸ βάρος της, ὅθεν καταπιέζει ὀλιγώτερον διὰ τοῦ στομίου τοῦ σίφωνος τὸν ὑδράργυρον. Ἐκ τῆς θεωρίας, τῆς κατὰ τὴν ἀρχὴν ταύτην, δύναταί τις τοῦ βαρομέτρου νὰ γνωρίσῃ καὶ τὸ ὕψος τῶν ὀρέων· ἀλλ’ ἀπαιτοῦνται πολλοὶ ὑπολογισμοὶ, ἐπειδὴ ἡ τοῦ ἀέρος πυκνότης δὲν εἶναι ἡ αὐτὴ καθ’ ὅλα τὰ ὕψη.
130. Τῷ ὄντι ὁ ἀὴρ εἶναι συνθλιπτὸς καὶ ἐλαστικὸς, τουτἔστιν δύναται νὰ κατέχῃ ὀλίγην ἢ πλειοτέραν ἔκτασιν συνθλιβόμενος ἢ ἀφινόμενος ἄθλιπτος. Ἀλλὰ τὰ κατώτερα στρώματα τῆς ἀτμοσφαίρας, καταθλιβόμενα ὑπὸ τῶν ἐπικειμένων, ἕπεται νὰ ἦναι πυκνότερα καὶ βαρύτερα, τὰ δὲ ὑψηλότερα νὰ ἦναι ἐλαφρότερα· ὥστε ἄν τις, ἀφ’ οὗ ὑψωθῇ ἓν διάστημα, ἴδῃ καταπίπτοντα τὸν ὑδράργυρον ἕνα δάκτυλον, πρέπει πάλιν νὰ ἀναβῇ πλειότερον τοῦ πρώτου διὰ νὰ καταπέσῃ ἄλλον ἕνα δάκτυλον ὁ ὑδράργυρος. Νομίζουσι δὲ οἱ σοφοὶ, ὅτι τὸ ὁλόκληρον ὕψος τῆς ἀτμοσφαίρας δὲν ὑπερβαίνει τὸ διάστημα 18 ἢ 20 λευγῶν ἢ 70—90 χιλιαμέτρων.131. Ἡ διαφορὰ τῆς πυκνότητος τῶν τῆς ἀτμοσφαίρας στρωμάτων εἶναι κατὰ μέγα μέρος ἡ αἰτία τοῦ κρύους, τὸ ὁποῖον αἰσθάνεταί τις εἰς μεγάλα ὕψη· ἐπειδὴ ἐκεῖ ὁ ἀὴρ ὢν ἀραιότερος διαπερᾶται ὑπὸ τῶν ἡλιακῶν ἀκτίνων χωρὶς νὰ θερμανθῇ ὑπ’ αὐτῶν ἐπαισθητῶς. Διὰ τοῦτον τὸν λόγον τὰ ὑψηλότερα ὄρη, καὶ αὐτὰ τὰ ὑπὸ τὸν Ἰσημερινόν, εἶναι κατάσκεπα ὑπὸ χιόνων καὶ πάγων μὴ λυομένων ποτὲ ὅταν τὸ ὕψος ὑπερβαίνῃ ἕνα τινὰ ὡρισμένον ὅρον. Τὸ ὕψος δὲ τοῦτο σμικρύνεται καθ’ ὅσον τὸ πλάτος, ἢ ἡ ἀπὸ τοῦ Ἰσημερινοῦ ἀπόστασις τοῦ τόπου, μεγαλύνεται. Εἰς τὸν Ἰσημερινὸν τὰ ὅρια τῶν παντοτεινῶν χιόνων εἶναι 2400 ὀργ. περίπου ὑψηλὰ, καὶ 1400 ὀργ. μόνον εἰς τὴν 45°.
132. Ἡ ἀτμοσφαῖρα θλᾷ διὰ τῆς, πυκνότητός της τὰς ἡλιακὰς ἀκτῖνας καὶ τὰς ἀντανακλᾷ ἕως εἰς ἡμᾶς, ὅταν ὁ Ἥλιος δὲν ἦναι ἀκόμη ὑπεράνω ἢ ἦναι ἤδη ὑποκάτω τοῦ ὁρίζοντος· ἐκ τούτου δὲ προέρχεται περιστακτική τις αὔξησις τῆς ἡμέρας, κατὰ τὸ πρωῒ καὶ τὴν ἑσπέραν μὲ τὴν λεγομένην αὐγὴν καὶ μὲ τὸ λυκαυγές . Ἀπὸ τὴν διάρκειαν τῆς αὐξήσεως ταύτης εὕρηκαν τὸν τρόπον νὰ γνωρίσωσιν, ὅτι τὸ ὁλικὸν ὕψος τῆς ἀτμοσφαίρας δὲν ὑπερβαίνει 18 ἢ 20 λεύγας. Διὰ δὲ τῶν ἀεροβατικῶν μηχανῶν ἔφθασαν ν’ ἀναβῶσιν ἕως 3,6000 ὀργυιὰς ὑψηλὰ εἰς τὴν ἀτμοσφαῖραν.
Ἀπὸ τὴν αὐτὴν αἰτίαν γεννῶνται καὶ διάφορα μετέωρα φωτεινά· οἷον, ἡ βορεία ἠὼς, ἥτις εἶναι φῶς λαμπρὸν εἰς τοὺς Ἀρκτῴους τόπους, λάμπον πολὺν καιρὸν εἰς τὴν Ἀτμοσφαῖραν μετὰ τὴν δύσιν τοῦ Ἡλίου. Τὸ Ζωδιακὸν φῶς εἶναι ὅμοιον φαινόμενον, συμβαῖνον περὶ τὸν Ἰσημερινόν. Οἱ παρήλιοι, αἱ παρασελῆναι, ἐξ αἰτίας τῶν ὁποίων μᾶς φαίνεται ὅτι βλέπομεν πολλοὺς Ἡλίους καὶ πολλὰς Σελήνας. Ἡ Ἴρις ἢ τὸ οὐράνιον τόξον, τὸ ὁποῖον γίνεται ἐκ τῶν ἡλιακῶν ἀκτίνων ἀναλυομένων καὶ ἀντανακλωμένων ἀπὸ τὰς ῥανίδας τῆς καταπιπτούσης βροχῆς.
133. Ατμοι. Οἱ ἀτμοὶ συστήνονται ἀπὸ τὰς ἀναθυμιάσεις, τὰς ὁποίας ἡ θερμότης τοῦ Ἡλίου ἐξάγει ἢ ἀφαρπάζει ἀπὸ τὰ διάφορα ἐπὶ τῆς Γῆς σώματα, καὶ μάλιστα ἀπὸ τὸ ὑδατῶδες ῥευστόν. Ὑψόνονται δὲ εἰς τὸν ἀέρα, ἐπειδὴ εἶναι ἐλαφρότεροι ἀπ’ αὐτὸν, καὶ συστήνουσι τὰς ὁμίχλας καὶ τὰ σύννεφα· τὰς μὲν, ὅταν ἐξαπλόνωνται ἐπὶ τῆς ἐπιφανείας τῆς Γῆς· τὰ δὲ σύννεφα, ὅταν ἦναι μετέωροι εἰς ἕν τι ὕψος. Διαλυόμενοι δὲ οἱ ἀτμοὶ οὗτοι καταπίπτουσιν εἰς βροχὴν, τῆς ὁποίας αἰ ῥανίδες, ὅταν ἦναι ἡμιπαγωμέναι, λέγονται Χιών· ὅταν δὲ ἦναι ὁλοκλήρως παγωμέναι, γίνονται Χάλαζα. Ἡ δρόσος εἶναι ἀτμοὶ πεπυκνωμένοι ἐπάνω εἰς σῶμα ψυχρανθέν· ἂν δὲ τοῦτο τὸ σῶμα τύχῃ νὰ ἦναι ἱκανῶς ψυχρὸν, ἡ δρόσος παγόνει, καὶ τότε λέγεται Πάχνη.
134. Ἡ ποσότης τοῦ καταπίπτοντος νεροῦ εἰς βροχὴν παραλλάσσει κατὰ τὰ κλίματα. Εἰς Παρισίους πίπτει κατ’ ἔτος 24 δακτύλων βρόχινον νερόν· τουτἔστι τοσοῦτον, ὅσον χρειάζεται νὰ σκεπάση τὸ πρόσωπον ὁλοκλήρου τῆς Γῆς, ἂν ὅλον τὸ καταπίπτον εἰς τὸ διάστημα τοῦ ἔτους ἐσυνάζετο εἰς ἕν· εἰς δὲ τὸν Σαινδομίγγον πίπτει 150 δακτύλων. Ἐν γένει ἡ καταπίπτουσα ποσότης τοῦ νεροῦ αὐξάνει καθ’ ὅσον πλησιάζει πρὸς τὸν Ἰσημερινόν. Μεταξὺ δὲ τῶν τροπικῶν γίνονται βροχαὶ περιοδικαὶ, διαρκοῦσαι 4, 5 καὶ 6 μῆνας, ὅθεν προξενοῦσι καὶ πλημμύρας περιοδικὰς τῶν κατὰ τὴν διακεκαυμένην ζώνην εὑρισκομένων ποταμῶν, οἷον τοῦ Νείλου, καὶ Γάγγου κτλ.
135. Ανεμοι. Ἀὴρ κινούμενος κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον ταχέως λέγεται Ἄνεμος. Εἰς τὴν Ἀτμοσφαῖραν συμβαίνουσί τινες κινήσεις μετατοπίζουσαί τινα μέρη αὐτῆς. Αἰτία δ’ αὐτῶν τῶν κινήσεων εἶναι τὸ, ὅτι χαλᾶται ἡ ἰσοῤῥοπία ποῦ ποτε τῆς ἀτμοσφαίρας, ἢ διότι μέρος ἀτμῶν διελύθησαν εἰς βροχὴν, ἢ διότι ἡ θερμοκρασία μιᾶς στήλης ἀέρος μετεβλήθη, ὥστε προῆλθέ τι κενὸν ὁποιονδήποτε. Εἰς τοιαύτην περίπτωσιν μία ἄλλη στήλη ἀέρος κινεῖται διὰ νὰ γεμίση τὸ γενόμενον κενὸν, ἐκ ταύτης δὲ τῆς μετατοπίσεως προέρχονται οἱ ἄνεμοι, τῶν ὁποίων ἡ ὁρμὴ εἶναι τόσῳ πλέον μεγαλειτέρα, ὅσον καὶ ὁ ἐκτοπισθεὶς ἀὴρ κινεῖται ταχύτερον. Ὅταν οὗτος διατρέχῃ 24 πόδας εἰς ἓν δεύτερον λεπτὸν, ὁ ἄνεμος εἶναι δυνατός· ὅταν δὲ 45—50 πόδας, τότε λέγεται καταιγὶς ἢ ἀνεμοζάλη· ὅτε δ’ εἶναι λαίλαψ ἢ ἀνεμοστρόβιλος, διατρέχει 60—80 πόδας εἰς ἓν δεύτερον λ. καὶ 120: καὶ τότε ἀνασπᾷ δένδρα καὶ κρημνίζει οἰκίας.
Οἱ ἄνεμοι διαβαίνοντες ἀπὸ ἐκτεταμένας ἐρήμους ἀμμώδεις καταπυρωμένας ὑπὸ τοῦ Ἡλίου, πνέουσι καυτηροὶ ἢ πνιγηροὶ καὶ ὀλέθριοι, ὀνομαζόμενοι τότε μὲ ἴδιοι ὀνόματα· οἷον, ὁ Σαμιέλος εἰς τὴν Ἀραβίαν, καὶ ὁ Χάμψιν εἰς τὴν Αἴγυπτον, οἵ τινες ἀποπνίγουσι τοὺς ἀνθρώπους καὶ τὰ ζῶα.
136. Οἱ ἄνεμοι εἶναι σταθεροὶ καὶ καθολικοὶ, ὅτε καὶ ἡ παράγουσα αὐτοὺς αἰτία εἶναι σταθερὰ, καὶ πνέουσιν εἰς πολύ διάστημα τόπου συγχρόνως ἀλλέως εἶναι καὶ ὀνομάζονται ἀσταθεῖς καὶ μερικοὶ ἄνεμοι. Οἱ δύο κυριώτεροι σταθεροὶ ἄνεμοι εἶναι οἱ ἐτησίαι, οἱ ὀνομαζόμενοι Ἀλιζοὶ καὶ οἱ Μούσσονες.
137. Οἱ πρῶτοι πνέουσι μεταξύ τῶν τροπικῶν ἀπ’ Ἀν. πρὸς Δ: Γεννῶνται δ’ ἐκ τοῦ ἀέρος τοῦ ἐρχομένου ἀπὸ τοὺς Πόλους διὰ νὰ πληρώσῃ τὸ κενόν, τὸ γινόμενον ἐκ τῆς προξοενουμένης μεγάλης θερμότητος εἰς τὴν μεταξὺ τῶν τροπικῶν ἀτμοσφαῖραν παρὰ τῶν ἡλιακῶν ἀκτίνων. Ὁ ἀὴρ τῶν Πόλων, ἔχων ἐνδόσιμον κινήσεως ἀπ’ Ἄρ. πρὸς Μ: δὲν ὑπείκει παρευθὺς εἰς τὴν Περιστροφικὴν κίνησιν, οὖσαν τόσον ὁρμητικὴν περὶ τὸν Ἰσημερινόν· ὅθεν κατ’ ἀρχὰς κινεῖται βραδύτερον καὶ φαίνεται οὕτω πνέων ἀπ’ Ἀν. πρὸς Δ.
Οἱ δὲ Μούσσονες ἐπικρατοῦσι κατὰ τὸν Ἰνδικὸν Ὠκεανὸν, ἓξ μῆνας πνέοντες ἀπὸ τὸ Μ-Δ: μέρος, καὶ ἄλλους ἓξ ἀπὸ τὸ Ἀρ-Ἀν. ἀλλὰ κατὰ τάξιν ἀντίστροφον πρὸς Ἄρκτον καὶ Μεσημβρίαν τοῦ Ἰσημερινοῦ, πλὴν πολλὰ μικρῶν τινων παραλλαγῶν. Ἡ καθολικὴ αἰτία εἶναι ἡ ἀπ’ Ἀν. πρὸς Δ: κίνησις, ἥτις, συνδυαζομένη μὲ τὰ ἐκ τῶν παραλίων τῶν Ἠπείρων καὶ τῶν Νήσων αἴτια, γεννᾷ ἀποτελέσματα πολλὰ συμπεριπεπλεγμένα.
138. Ῥευστα αερομορφα. Τὰ ἀόρατα ῥευστὰ ταῦτα, τὰ ὁποῖα εἶναι διαχυμένα εἰς τὴν Ἀτμοσφαῖραν καὶ εἰς τὰ διάφορα τῆς Γῆς σώματα, παράγουσί τινα φαινόμενα ἄξια προσοχῆς. Τὸ ἠλεκτρικὸν ῥευστὸν μάλιστα καὶ τὸ μαγνητικὸν εἰσὶ τὰ ἀξιολογώτερα, ὡς διαφέροντα ἰδιαιτέρως εἰς τὴν Φυσικὴν Γεωγραφίαν.
139. Ὅτι ἡ ἠλεκτρικὴ ὕλη εἶναι ὑπεράφθονος εἰς Ἀτμοσφαῖραν, μαρτυρεῖται ὑπὸ τῶν κεραυνῶν. Τοῦτο τὸ φοβερὸν μετέωρον δὲν εἶναι ἄλλο παρὰ τὸ ἀποτέλεσμα μιᾶς ἠλεκτρικῆς ἐκπυρσοκροτήσεως, τῆς ὁποίας τὸ φῶς εἶναι ἡ ἀστραπή· ὁ δὲ κρότος, ἡ βροντή.
Ἄλλα φαινόμενα, τῶν ὁποίων αἴτιον νομίζεται ἡ ἠλεκτρικὴ εἶναι αἱ πύριναι σφαῖραι, τρομερὰ καὶ αὐταὶ μετέωρα, κινούμεναι ἐνίοτε μὲ τόσην ταχύτητα, ὥστε διατρέχουσι 5—6 λεύγας καθ’ ἓν λεπτόν δεύτερον, δηλαδὴ μ’ ὅσην διατρέχει καὶ ἡ Γῆ τὴν τροχιάν της. Συνοδεύουσι δ’ αὐτὰς κτύποι ἢ βρόντοι, καὶ ἐπιπίπτουσι καὶ πέτραι ἐκ τοῦ ἀέρος, αἱ ὁποῖαι λέγονται Ἀερόλιθοι. Οὗτοι δὲ νομίζονται κοινῶς ὅτι εἶναι ἀποσπάσματα ἐκ μικρῶν καὶ ἀοράτων Πλανητῶν, περιφερομένων εἰς τὸ ἄπειρον διάστημα· ἀλλ’ ὅμως ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ γένεσις τῶν λίθων τούτων εἶναι ἀκόμη ἀβέβαιος.
140. Τὸ δεύτερον ῥευστὸν εἶναι τὸ μαγνητικὸν, γνωριζόμενον μόνον ἀπὸ τὰ ἀποτελέσματά του, ἐκ τῶν ὁποίων τὸ ὠφελιμώτατον εἶναι ἡ ἰδιότης τῆς λίθου τῆς ἐπονομαζομένης Μαγνήτιδος. Μία βελόνη μαγνητισμένη, ἂν τεθῇ ἐπί τινος σημείου εἰς τρόπον, ὥστε νὰ δύναται ἐπ’ αὐτοῦ νὰ στρέφηται ἀνεμποδίστως, ἀπευθύνει πάντοτε τὸ ἓν ἄκρον αὐτῆς πρὸς τὸν Ἀρκτικὸν Πόλον, καὶ τὸ ἕτερον πρὸς τὸν Ἀνταρκτικόν· ὅθεν θετομένη τοιουτοτρόπως μέσα εἰς πυξίδα συστήνει τὴν λεγομένην ναυτικὴν ἢ μαγνητικὴν πυξίδα (μπούσουλα), τὴν ὁποίαν ἔχουσιν ὁδηγὸν τοῦ δρόμου των οἱ ναῦται καὶ οἱ ὁδοιπόροι. Ἡ μαγνητικὴ βελόνη δεικνύει δύο φαινόμενα, τὴν ἔκκλισιν αὐτῆς καὶ τὴν ἔγκλισιν. Ἡ μὲν ἔκκλισις συνίσταται εἰς τοῦτο, ὅτι ἡ βελόνη δὲν ἀπευθύνεται πάντοτε ἀκριβῶς πρὸς τὸν Πόλον, ἢ μ’ ἄλλους λόγους, δὲν φέρεται κατὰ τὴν φορὰν τοῦ Μεσημβρινοῦ· ἀλλὰ ἐκκλίνουσα ποτὲ μὲν πρὸς δυσμὰς, ποτὲ δὲ πρὸς ἀνατολὰς, παραλλάσσει εἰς διαφόρους τόπους, εἰς διαφόρους καιρούς τοῦ ἔτους, καὶ εἰς διαφόρους προσέτι ὥρας τῆς ἡμέρας· ἀπαντῶνται δὲ ἐπὶ τῆς γηΐνου σφαίρας μέρη, ὅπου ἡ ἔκκλισις εἶναι μηδέν. Ἡ δ’ ἔγκλισις πάλιν εἶναι τοιαύτη. Ἡ βελόνη, ἐν ᾧ ὑπὸ τὸν Ἰσημερινὸν ἵσταται ὁριζόντειος, ἐγκλίνει πρὸς τὴν Γῆν τὴν ἄκραν της τὴν βορείαν, καθ’ ὅσον τις πλησιάζει πρὸς τὸν Ἀρκτικὸν Πόλον, ὥστε ὑπ’ αὐτὸν τὸν Πόλον θέλει καταντήσει κάθετος εἰς τὸν ὁρίζοντα. Πρὸς μεσημβρίαν δὲ τοῦ Ἰσημερινοῦ ἐγκλίνεται ἡ ἀνταρκτικὴ ἄκρα τῆς βελόνης· ὅθεν οἱ ναῦται, διὰ νὰ διατηρήσωσιν εἰς τὴν βελόνην τὴν ὁριζόντειον θέσιν της, ἀναγκάζονται πολλάκις νὰ κολλῶσι μικρὰ τεμάχια κηρίου εἰς τὴν ἀντίθετον ἄκραν.