πανεπιστημίων; Καὶ ὅμως μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν τῆς διατριβῆς ἐκείνης εὑρέθημεν ἐψευσμένοι τῆς ἐλπίδος. Ἀντὶ τῶν ὀρθῶν καὶ σπουδαίων κρίσεων, τὰς ὁποίας προσδοκῶμεν, ἐνεπέσομεν εἰς ἄκοσμόν τινα καὶ ἄμουσον ὅχλον παρατηρήσεων, ἀλλοτρίων—διὰ νὰ μὴ εἴπωμεν σκληρότερόν τι ὅνομα—πάντη πρὸς τὴν ἐπιστήμην τῆς ἱστορίας· εἰς τὰς ὁποίας ἂν ἐλάβομεν τὸν κόπον νὰ κάμωμεν ὀλίγας τινὰς αὐτοσχεδίους ἀντιπαρατηρήσεις, παρακαλοῦμεν τὸν ἀναγνώστην νὰ μὴ μας κατακρίνῃ ὡς σχολαστικούς. Τὸ αὐτοσχέδιον τοῦτο ἄρθρον ἐγράψαμεν ἐξ οὐδενὸς ἀλλ’ ἢ ἐκ τοῦ αἰσθήματος τῆς δικαιοσύνης καὶ τῆς πρὸς τὴν ἀλήθειαν ἀγάπης ὁρμώμενοι, καὶ ἐκ τῆς εἰλικρινοῦς ἐπιθυμίας, νά συντελέσωμεν τὸ ἐφ’ ἡμῖν, εἰ δυνατόν, ἀρνητικῶς τοὐλάχιστον εἰς τὴν καὶ ἐν Ἑλλάδι τέλος πάντων διάπλασιν κριτικῆς σπουδαίας καὶ φιλοδικαίου.
Ἐν σελ. 3 τῆς ἱστορίας του λέγει ὁ Κ. Παππαῤῥηγόπουλος τὰ ἑξῆς. «Κατὰ τὸν Ἡσίοδον, ἕνα τῶν ἀρχαιοτέρων ποιητῶν, οἱ θεοὶ ἐποίησαν πρῶτον τὸ λεγόμενον χρυσοῦν γένος τῶν τελείων καὶ εὐτυχῶν ἀνθρώπων· ἔπειτα τὸ ἀργυροῦν γένος, τὸ ὁποῖον ἦτο πολὺ ὑποδεέστερον τοῦ πρώτου, ἀλλὰ μετεῖχε μέχρι τινος τὴς μακαριότητος αὐτοῦ· τρίτον δὲ τὸ τραχὺ καὶ ἄγριον χαλκοῦν γένος, μετὰ τοῦτο τὸ γένος τῶν ἡρώων ἢ ἡμιθέων, τὸ ὁποῖον ἦτο πολὺ δικαιότερον καὶ ἀγαθώτερον τοῦ προηγουμένου· καὶ ἐπὶ τέλους πέμπτον, τὸ σιδηροῦν γένος, ἤτοι τοὺς παρόντας ἀνθρώπους. Ἀλλὰ καὶ αὕτη ἡ δοξασία φαίνεται μᾶλλον προσωπικὴ τοῦ Ἡσιόδου γνώμη, διότι δὲν συνδέεται μετὰ τῶν γενεαλογιῶν, αἵτινες ἀποτελοῦσι τὴν βάσιν τῆς. ἀρχαίας ἑλληνικῆς ἱστορίας. » Ἡ περικοπὴ αὕτη ἀπήρεσεν εἰς τὸν Κ. Μαυροφρύδην, διότι νομίζει ὅτι «ἡ περὶ τῶν γενῶν τούτων κατ’ αὔξουσαν τῆς ἀξίας ἔκπτωσιν ἄλληλα διαδεχομένων, δόξα δὲν ἠδύνατο μόνον προσωπικὴ τοῦ Ἡσιόδου γνώμη νὰ ἦναι, ἀλλά κοινὴ πᾶσι τοῖς Ἕλλησιν· ἡ τοὐλάχιστον ταῖς πλείσταις φυλαῖς ταῖς σκεπτικωτέραις καὶ συννουστέραις, ὡς προελθοῦσα παρὰ πᾶσι σχεδόν τοῖς λαοῖς ἐν γένει μὲν ἐκ τοῦ πολλάκις ἐλλόγου θαυμασμοῦ πρὸς τὸ παρελθὸν κρεῖττον πάντοτε τοῦ παρόντος νομιζόμενον καὶ πολλάκις ὅν, (ὅθεν καὶ κοινοτάτη παροιμία κάθε πέρυσι καὶ καλλίτερον), ἰδίως δ’ ἐκ τὴς συγκρίσεως τῆς μεταβατικῆς ἐκείνης περιόδου τοῦ τῶν ἐθνῶν βίου, καθ’ ἣν νέαι ἠθικαὶ ἀρχαὶ ἀναφυεῖσαι, διαταράσσουσι τὴν καθεστῶσαν τάξιν τῶν πραγμάτων, ἔως οὗ ἀποτελεσθῇ ἡ νέα ζύμωσις καὶ ἱδρυθῇ ἡ καινὴ τάξις πρὸς τὴν μυθευομένην καὶ ὑμνουμένην ἀρετὴν καὶ εὐκοσμίαν τῶν παρελθουσῶν γενεῶν. » Δὲν θέλομεν καθόλου νὰ βασανίσωμεν τὴν παρατήρησιν τοῦ Κ. Μ. ὅτι παρὰ πᾶσι σχεδόν τοῖς λαοῖς ἐν γένει συμβαίνει τοῦτο, διότι θὰ μας ἀπομακρύνῃ πολὺ τοῦ προκειμένου ὁ λόγος. Εἰς οὕτως ὡρισμένον καὶ μερικὸν ζήτημα τὰς ἐν γένει παρατηρήσεις καὶ θεωρίας ἥκιστα ἀποδεχόμεθα, διότι ἀνήκουσι εἰς τὴν φιλοσοφίᾳ τῆς ἱστορίας, ὄπου ἡ φαντασία, ἡμῶν μάλιστα τῶν ἀνερματίστων μὲ θετικὰς γνώσεις Ἑλλήνων, εὐρὺ καὶ ἐλεύθερον στάδιον εὑρίσκουσα δύναται νὰ τρέχῃ
Ὡς ὅτε τις στατὸς ἵππος, ἀκοστήσας ἐπὶ φάτνη,
δεσμὸν ἀποῤῥήξας θείῃ πεδίοιο κροαίνων,
εἰωθὼς λούεσθαι ἐϋῤῥεῖος ποταμοῖο,
κυδιόων· ὑψοῦ δὲ κάρη ἔχει, ἀμφὶ δὲ χαῖται
ὤμοις ἀϊσσονται· ὁ δ' ἀγλαΐῃφι πεποιθώς,
ῥίμφα ἐ γοῦνα φέρει μετὰ τ' ἤθεα καὶ νόμον ἵππων. »
Καὶ τοιοῦτος ἵππος εἶναι ἡ πρώτη παρατήρησις, ὃν δὲν θέλομεν νὰ σταματήσωμεν κροαίνοντα, διὰ νὰ μὴ τὸν στερήσωμεν τὴν ἐκ τῆς ἀγλαΐας του ἡδονήν. Ἡ δὲ δευτέρα παρατήρησις ἀνήκει εἰς τὴν ἑλληνικὴν γραμματολογίαν τοῦ Κυρίου Βερνάρδυος (Τόμ. Α΄. §. 56, 2. Πρβλ. Βόδε Τόμ. Α΄. σελ. 4 38. ) ἣν παρανοήσας ἐκθέτει ἐν τῇ ἐπικρίσει του ὁ Κ. Μ. νομίζων αὐτὴν σύμμαχον, ἐν ᾧ εἶναι ἐχθρὰ καὶ πολέμιος. Διὰ νὰ κατατοπίσωμεν (orienter) τὸν ἀναγνώστην εἰς τὸ ζήτημα, ἂς μας συγχωρηθῇ νὰ εἴπωμέν τινα περὶ τοῦ πράγματος τούτου. Περὶ Ἡσιόδου καὶ τὴς ποιήσεώς του λαλῶν ὁ Κ. Βερνάρδυς ἀναφέρει νέας ἠθικὰς καὶ θρησκευτικὰς ἀρχάς, ἀναφυείσας παρά τισι Δωριεῦσιν ἐκ τὴς συνεπιμιξίας αὐτῶν πρὸς τοὺς Ἴωνας· ἀλλὰ μόνον καὶ μόνον διὰ νὰ ἐξηγήσῃ τὴν πρὸς τὴν δημώδη θρησκευτικὴν καὶ ἠθικὴν συνείδησιν ἀντίφασιν τοῦ χαρακτῆρος τῆς Ἡσιοδείου ποιήσεως. Τοῦτο μάλιστα ἔχει σκοπὸν ὁλόκληρος ἡ μνημονευθεῖσα αὕτη περὶ Ἡσιόδου παράγραφος καὶ ἡ ἐν τόμ. Β. Μέρ. Α΄. § 96· νὰ δείξῃ τὸ ὅλως προσωπικὸν καὶ ἀτομικὸν καὶ ταύτης τὴς περὶ ἐκπτώσεως τῶν γενῶν γνώμης τοῦ Ἡσιόδου, καὶ ἐν γένει ἁπάσης αὐτοῦ τὴς ποιήσεως, ἣν θεωρεῖ ρητῶς ὡς ἀντίθετον μὲν πρὸς τὴν ἐπικὴν ποίησιν, ἤτις βάσιν ἔχει τοὺς κοινοὺς καὶ δημώδεις μύθους, ὡς ἀπόῤῥοιαν δὲ ὄχι τῆς κοινῆς καὶ δημώδους θρησκευτικῆς καὶ ἠθικῆς συνειδήσεως τοῦ ἔθνους, ἀλλ’ ὡς πρὸς μὲν τὴν θρησκείαν προσπαθοῦσαν νὰ συνάψῃ τεχνικῶς εἰς ἐν ἀντιμαχόμενα καὶ ἑτερογενῆ στοιχεῖα, ὡς πρὸς δὲ τὴν ἠθικὴν ἀπόῤῥοιαν τὴς ἀτομικῆς σκέψεως τοῦ ποιητοῦ. Ὅλον τὸ περιεχόμενον τῶν περὶ ὧν ὁ λόγος κεφαλαίων τὴς γραμματολογίας τοῦ Βερνάρδυος νὰ μεταφέρωμεν ἐνταῦθα εἶναι δύσκολον διὰ τὴν ἔλλειψιν τόπου. Περιοριζόμεθα διὰ τοῦτο μόνον εἰς τὴν ἀντιγραφὴν τῶν ἑξῆς χωρίων. «Τοιαύτη ποίησις δὲν ἐχρησίμευσεν εἰμὴ ὡς σημεῖον μόνον τῆς ἠθικῆς μετατροπῆς τὴς ἑλληνικῆς ἀναπτύξεως, οὐδ’ ἔσχε διάρκειάν τινα μόνιμον, πολὺ δ’ ὀλιγώτερον ἐπενέργειάν τινα εἰς τὸ ἔθνος. Ἡ ποίησις αὕτη, ἔργον σκέψεως, ἕλκει τὴν καταγωγὴν ἐκ τῶν λογίων τοῦ ἔθνους, ὄχι ἐκ τοῦ ἔθνους αὐτοῦ, πρὸς ὃ δὲν ἦτο προσιτή, ὡς μὴ σαφῆ τινα καὶ εὔληπτον ἔχουσα τὴν φράσιν, ἀλλ' ἀναποσπάστως προσδεδεμένη εἰς τὸ γράμμα (θρησκευτικῶν καὶ ἠθικῶν δοξασμάτων) ἀνῆκεν εἰς περιωρισμένην τινα τάξιν λογίων ὁμοφρόνων, εἰς οὓς καὶ μόνους ἦτο καταληπτή. » (Bernhardy, geschichte der griech. Litteratur Τόμ. Ι, σελ. 288. ) «Καὶ αὐτὴ δ' ἡ σοβαρότης καὶ τραχύτης τὴς λέξεως ἦτο ἐμπόδιον εἰς τὸ νὰ ἐξαπλωθῇ ἡ ποίησις αὕτη εἰς τὸ ἔθνος, » διὰ τοῦτο καὶ ὀνομάζει τὴν ποίησιν ταύτην gelesenes Buch, τουτέστι βιβλίον ἀναγνωστόν, ὅπερ περὶ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ βιβλίου λεγόμενον σημαίνει, ὅτι δὲν
