Προσοχῆς ἄξια ἦσαν πρὸ πάντων τὰ πολυπληθῆ χειροποίητα πήλινα ἀγγεῖα. Ἡ κεραμικὴ παρουσιάζετο εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς θαυμασίως προηγμένη κατὰ τὸν αἰῶνα ἐκεῖνον. Εἰς τὰ ἁπλᾶ ἀχρωμάτιστα ἀγγεῖα ὁ πηλὸς ἦτο πολλάκις πολὺ καλὰ καθαρισμένος, τὸ ψήσιμον τέλειον, ἡ ἐπιφάνεια ἐπιμελέστατα στιλβωμένη. Τὰ ζωγραφιστὰ ἔφερον ἐπιμελέστατον γεωμετρικὸν διάκοσμον γραμμικόν: γωνίας διασταυρουμένας, τρίγωνα, ῥόμβους κιγκλιδωτοὺς μὲ στιλπνὸν κόκκινον χρῶμα ἐπάνω εἰς λευκὸν λεῖον ἐπίχρισμα, ἢ ἀμελέστερον μὲ γωνίας ἢ μὲ βοστρυχοειδεῖς γραμμὰς καὶ σκοτεινὸν ἀμαυρὸν (θαμπὸν) χρῶμα. Ἄλλα ἔφερον διάκοσμον μὲ δύο χρὡματα, κόκκινον καὶ καστανόν. Ἄλλα ἔφερον τὸν αὐτὸν διάκοσμον ἐπὶ ἐπιχρίσματος λειοτάτου, χρώματος ἐρυθροῦ σφραγιδοκήρου. Τὸ σχῆμα τῶν ἀγγείων ἦτο συνήθως σφαιροειδές, ἄλλα ἦσαν κύπελλα ἢ τάσια ἁπλᾶ. Πολλὰ ἦσαν καὶ μαύρου ἐντελῶς πηλοῦ, ἀλλὰ μὲ ζώνας τινὰς λευκοῦ χρώματος. Ὀλίγιστα ἦσαν καὶ ἐγχάρακτα, αἱ δὲ γραμμαὶ ἦσαν γεμισμέναι μὲ λευκήν τινα οὐσίαν, ὅπως εἰς τὰ νεολιθικὰ τῆς Κνωσοῦ.
Ἐπὶ τῆς ἀνωτάτης ἐπιφανείας πολλῶν ἐκ τῶν προϊστορικῶν τούτων θέσεων εὑρέθησαν σκορπισμένα καὶ μυκηναϊκὰ τεμάχια ἀγγείων τῆς τελευταίας μυκηναϊκῆς ἐποχῆς τῆς μεταξὺ τοῦ 1400 περίπου καὶ 1200 ἢ 1100 πρὸ Χριστοῦ, ὡς συνήθως χρονολογεῖται ἡ ἐποχὴ αὕτη. Ἠδύνατό τις λοιπὸν ἆρά γε ἐκ τούτου νὰ ὑποθέσῃ ὅτι αἱ προϊστορικαὶ αὗται θέσεις ἀπὸ τὴν τρίτην τοὐλάχιστον Χιλιετηρίδα μέχρι τοῦ τέλους τῆς δευτέρας, ἤτοι ἐπὶ δισχίλια περίπου ἔτη, ἔμειναν ἀκατοίκητοι; Ἢ μᾶλλον ὅτι ὁ νεολιθικὸς αἰὼν τῶν βορείων ἑλληνικῶν χωρῶν ἢ δὲν ἦτο πολὺ παλαιὸς ἢ παλαιότατος μὲν ἦτο, ἀλλ’ ὅτι ἐνταῦθα παρετάθη μέχρι νεωτάτων χρόνων—τοῦ 1000 περίπου πρὸ Χριστοῦ—τῆς προϊστορίας τῆς Ἑλλάδος;
Τὸ ζήτημα ἦτο σπουδαῖον ἀλλὰ καὶ δυσεπίλυτον. Εἰς τὸν Ὀρχομενὸν εὑρέθη ὑπεράνω τοῦ ἀρχαιοτάτου νεολιθικοῦ στρώματος ἄλλο ἀρχαιότατον ἐπίσης, ἀλλὰ νεώτερον ἐκείνου, μὲ κατοικίας τελειοτέρας παρὰ αἱ ἁπλούσταται ἐκεῖναι στρογγύλαι καλύβαι, καὶ μὲ κεραμικὴν ἀντιστοιχοῦσαν πρὸς τοὺς χρόνους τῆς δευτέρας πόλεως τῆς Τρῳάδος καὶ τοῦ κυκλαδικοῦ
