ξωσι τὴν τέχνην των εἰς τοὺς ἰταλικοὺς λαούς· ἀργότερον δὲ οἱ Ἕλληνες ἀκόπως κατέστησαν οἱ ἐκπολιτισταὶ ὅλου τοῦ τῆς δυτικῆς μεσογείου κόσμου.
Ἰδιαίτατον χαρακτηριστικὸν τῆς Ἑλλάδος θεωρουμένης ἐν τῷ σχηματισμῷ τοῦ ἐδάφους της εἶναι ὁ μέγας ἀριθμὸς μικρῶν πεδιάδων, ἀνεξαρτήτων καὶ χωριζομένων ἀλλήλων διὰ βράχων καὶ περιτειχισμάτων ὀρέων. Τὸ κατ’ ἀρχὰς ἡ διάθεσις τῆς χώρας παρουσιάζετο εἰς τὴν διαίρεσιν τῶν ἑλληνικῶν φυλῶν εἰς πληθὺν αὐτονόμων δημοκρατειῶν. Ἑκάστη πόλις εἶχε τὸν ποταμόν της, τὸ ἀμφιθέατρον τῶν λόφων ἢ ὀρέων της, τὴν ἀκρόπολίν της, τοὺς ἀγρούς τῆς, τὰς φυτείας, καὶ τὰ δάση της· πᾶσαι σχεδὸν ἐπίσης εἶχον τὴν πρὸς τὴν θάλασσαν ἐκβολὴν των (τὸν λιμένα των). Ὅλα τὰ ἀναγκαῖα εἰς κοινωνίαν ἐλευθέραν στοιχεῖα εὑρίσκοντο ἡνωμένα εἰς τὰς μικρὰς ταύτας πολιτείας· ἡ δὲ γειτνίασις ἀντιπάλων πόλεων ἐξ ἴσου προστατευομένων ὑπέθαλπεν ἅμιλλαν διαρκῇ, ἥτις συχνάκις ἐξετρέπετο εἰς πάλην καὶ μάχας. Αἱ νῆσοι τοῦ Αἰγαίου ἐπηύξανον τὴν πολιτικὴν διαφοράν· ἑκάστη τούτων ὡς καὶ αἱ πολιτεῖαι τῆς Ἑλληνικῆς χερσοννήσου εἶχεν ἱδρυθῆ εἰς πόλιν δημοκρατουμένην· παντοῦ ἡ πολιτικὴ προκάταρξις ἀναπτύσσετο ἐλευθέρως· οὕτω δὲ καὶ ἡ ἐλαχίστη τοῦ Ἀρχιπελάγους νῆσος ἠδυνήθη νὰ παραγάγῃ ἄνδρας μεγάλους ἐν τῇ ἱστορίᾳ.
Ἐὰν, ὅμως, ἕνεκα τοῦ σχηματισμοῦ τοῦ ἐδάφους, τῆς πληθύος τῶν νήσων καὶ χερσοννήσων της ἡ Ἑλλὰς διαιρεῖται ἐπ’ ἄπειρον, οὐχ ἧττον εἶναι μία ἕνεκα τῆς θαλάσσης ἥτις τὴν περιβρέχει, τὴν διασχίζει, τὴν τέμνει εἰς θυσσάνους, καὶ δίδει εἰς αὐτὴν ἔκτακτον παράστασιν ἀκτῶν. Οἱ κόλποι καὶ οἱ ἀπειράριθμοι λιμένες τῆς Ἑλλάδος ἔχουσι καταστήσει τοὺς λαοὺς τῶν παραλίων της «ἀμφιβίους», ὡς τοὺς ὀνομάζει ὁ Στράβων· οἱ Ἕλληνες ἔχουσιν ἐν ἑαυτοῖς τι τῆς εὐκινησίας τοῦ κύματος. Ἓκπαλαι ἔχουσιν ἀφεθῇ εἰς τὸ πάθος τῶν ταξειδίων. Ὅταν οἱ κάτοικοι πόλεώς τινος ἐπληθύνοντο ἀναφορικῶς πρὸς τὴν τρέφουσαν αὐτοὺς χώραν, ἔσπευδον νὰ ἀποστείλωσιν ἀποικίας ὥς φωλεὰ μελισσῶν· διέτρεχον τὰς ὄχθας τῆς Μεσογείου, ἵνα εὕρωσι θέσιν ἀναπολοῦσαν εἰς αὐτοὺς τὴν πατρίδα καὶ ἀνεγείρωσιν ἂν αὐτῇ νέαν ἀκρόπολιν. Οὕτως ἀπὸ τῆς Μαιώτιδος λίμνης μέχρις ἐντεῦθεν τῶν Ἡρακλείων στηλῶν καὶ ἀπὸ τῆς Τανάϊδος καὶ τοῦ Παντικαπαίου μέχρι Κάδικος καὶ Τίγγιος ἀνέτελλον παντοῦ ἑλληνικαὶ πόλεις. Χάρις δὲ εἰς τὰς διεσπαρμένας ταύτας ἀποικίας, πολλαὶ τῶν ὁποίων ὑπερτέρησαν καὶ τὰς μητροπόλεις των κατὰ πολὺ καὶ κατὰ τὴν δόξαν καὶ κατὰ τὴν δύναμιν, ἡ καθαυτὸ Ἑλλὰς, ἡ Ἑλλὰς τῶν ἐπιστημῶν, τῶν τεχνῶν καὶ τῆς δημοκρατικῆς αὐτονομίας ἐτελεύτησεν, ἀφ’ οὗ ἐξεχείλισεν εὐρέως ἐκτὸς τῆς κοιτίδος της καὶ κατέλαβε διάφορα μέρη τοῦ περιβόλου τῆς μεσογείου. Ἀναφορικῶς πρὸς τὸν ἀρχαῖον κόσμον,οἱ Ἕλληνες ἦσαν ὅ,τι οἱ Ἄγγλοι σήμερον. Ἡ ἀξιοσημείωτος ἀναλογία ἣν ἡ μικρὰ Ἑλληνικὴ Χερσόννησος καὶ αἱ γειτνιάζουσαι νῆσοι παρουσιάζουσιν πρὸς τὸ Βρετανικὸν ἀρχιπέλαγος, κείμενον ἀκριβῶς εἰς τὸ ἄλλο τῆς Ἠπείρου ἄκρον ἀνευρίσκεται ἐπίσης εἰς τὴν κλῆσιν τῶν κατοικούντων αὐτὰς ἐθνῶν.
Δὲν εἶναι πάντοτε ἀνάγκη, ὡς ὁ Κολόμβος, νὰ διατρέξη τις κινδύνους θαλάσσης καὶ ξηρᾶς διὰ νὰ ἀνακαλύψῃ κόσμον. Ὅ Γαλιλαῖος χωρὶς νὰ ἀφήσῃ τὴν στέγην του, τῇ βοηθείᾳ μόνον τῶν διόπτρων του κατώπτευσε τὰ ὄρη τῆς Σελήνης, προώδευσε μέχρι τῶν δορυφόρων τοῦ Διὸς καὶ ἔφθασεν ἕως εἰς τὰ ἀθροί-
