Πανδώρα/Τόμος 12/Τεύχος 265/Βιβλιογραφική αντεπίκρισις
| ←Νεκρολογία Νικολάου Κωστή | Πανδώρα, Τέυχος 265 Βιβλιογραφική αντεπίκρισις |
Μάρθα η Αεικίνητος→ |
Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῶν νεωτέρων, χάριν τῶν πολλῶν ἐξεργασθεῖσα ὑπὸ Παπαρηγοπούλου. Τόμος πρῶτος. Βιβλίον πρῶτον. Χρόνοι μυθικοί. Ἐν Ἀθήναις, ἐκ τῆς τυπογρ. Παυλίδου, 1860.
Ἐν τῷ τρίτῳ καὶ τετάρτῳ τεύχει τοῦ ὑπὸ τοῦ κυρίου Κουμανούδη, Μαυροφρύδη καὶ Ξανθοπούλου πρό τινων μηνῶν ἐκδιδομένου φιλολογικοῦ καὶ παιδαγωγικοῦ περιοδικοῦ συγγράμματος «Φιλίστορος» ἐδημοσιεύθη βιβλιογραφία ἐπικριτικὴ τοῦ πρώτου τεύχους τὴς ὑπὸ τοῦ Κ. Παππαῤῥηγοπούλου ἑξεργασθείσης ἱστορίας τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους. Πρὶν ἢ ἀναγνώσωμεν τὴν βιβλιογραφίαν ταύτην, ἐνεβλέψαμεν ἐκ περιεργίας εἰς τον πίνακα τῶν περιεχομένων, καὶ ἰδόντες συγγραφέα τῆς διατριβῆς τὸν Κ. Μαυροφρύδην, ἠλπίσαμεν ὅτι ἐμέλλομεν νὰ ἴδωμεν ὀρθάς τινας καὶ ὑγιεῖς περὶ τὴς ἱστορίας κρίσεις, διότι τὸν μὲν ἄνθρωπον ἐγνωρίζομεν ἐπὶ πολλὰ ἤδη ἔτη ἐπιμελῶς καὶ ἀνενδότως σπουδάζοντα περὶ τὴν ἑλληνικὴν φιλολογίαν, ἑλληνικῆς δὲ ἱστορίας τίς ἄλλος ἁρμοδιώτερος κριτὴς παρὰ φιλόλογον, μόλις προχθὲς ἐκλιπὸντα τὰ βάθρα τῶν γερμανικῶν πανεπιστημίων; Καὶ ὅμως μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν τῆς διατριβῆς ἐκείνης εὑρέθημεν ἐψευσμένοι τῆς ἐλπίδος. Ἀντὶ τῶν ὀρθῶν καὶ σπουδαίων κρίσεων, τὰς ὁποίας προσδοκῶμεν, ἐνεπέσομεν εἰς ἄκοσμόν τινα καὶ ἄμουσον ὅχλον παρατηρήσεων, ἀλλοτρίων—διὰ νὰ μὴ εἴπωμεν σκληρότερόν τι ὅνομα—πάντη πρὸς τὴν ἐπιστήμην τῆς ἱστορίας· εἰς τὰς ὁποίας ἂν ἐλάβομεν τὸν κόπον νὰ κάμωμεν ὀλίγας τινὰς αὐτοσχεδίους ἀντιπαρατηρήσεις, παρακαλοῦμεν τὸν ἀναγνώστην νὰ μὴ μας κατακρίνῃ ὡς σχολαστικούς. Τὸ αὐτοσχέδιον τοῦτο ἄρθρον ἐγράψαμεν ἐξ οὐδενὸς ἀλλ’ ἢ ἐκ τοῦ αἰσθήματος τῆς δικαιοσύνης καὶ τῆς πρὸς τὴν ἀλήθειαν ἀγάπης ὁρμώμενοι, καὶ ἐκ τῆς εἰλικρινοῦς ἐπιθυμίας, νά συντελέσωμεν τὸ ἐφ’ ἡμῖν, εἰ δυνατόν, ἀρνητικῶς τοὐλάχιστον εἰς τὴν καὶ ἐν Ἑλλάδι τέλος πάντων διάπλασιν κριτικῆς σπουδαίας καὶ φιλοδικαίου.
Ἐν σελ. 3 τῆς ἱστορίας του λέγει ὁ Κ. Παππαῤῥηγόπουλος τὰ ἑξῆς. «Κατὰ τὸν Ἡσίοδον, ἕνα τῶν ἀρχαιοτέρων ποιητῶν, οἱ θεοὶ ἐποίησαν πρῶτον τὸ λεγόμενον χρυσοῦν γένος τῶν τελείων καὶ εὐτυχῶν ἀνθρώπων· ἔπειτα τὸ ἀργυροῦν γένος, τὸ ὁποῖον ἦτο πολὺ ὑποδεέστερον τοῦ πρώτου, ἀλλὰ μετεῖχε μέχρι τινος τὴς μακαριότητος αὐτοῦ· τρίτον δὲ τὸ τραχὺ καὶ ἄγριον χαλκοῦν γένος, μετὰ τοῦτο τὸ γένος τῶν ἡρώων ἢ ἡμιθέων, τὸ ὁποῖον ἦτο πολὺ δικαιότερον καὶ ἀγαθώτερον τοῦ προηγουμένου· καὶ ἐπὶ τέλους πέμπτον, τὸ σιδηροῦν γένος, ἤτοι τοὺς παρόντας ἀνθρώπους. Ἀλλὰ καὶ αὕτη ἡ δοξασία φαίνεται μᾶλλον προσωπικὴ τοῦ Ἡσιόδου γνώμη, διότι δὲν συνδέεται μετὰ τῶν γενεαλογιῶν, αἵτινες ἀποτελοῦσι τὴν βάσιν τῆς. ἀρχαίας ἑλληνικῆς ἱστορίας. » Ἡ περικοπὴ αὕτη ἀπήρεσεν εἰς τὸν Κ. Μαυροφρύδην, διότι νομίζει ὅτι «ἡ περὶ τῶν γενῶν τούτων κατ’ αὔξουσαν τῆς ἀξίας ἔκπτωσιν ἄλληλα διαδεχομένων, δόξα δὲν ἠδύνατο μόνον προσωπικὴ τοῦ Ἡσιόδου γνώμη νὰ ἦναι, ἀλλά κοινὴ πᾶσι τοῖς Ἕλλησιν· ἡ τοὐλάχιστον ταῖς πλείσταις φυλαῖς ταῖς σκεπτικωτέραις καὶ συννουστέραις, ὡς προελθοῦσα παρὰ πᾶσι σχεδόν τοῖς λαοῖς ἐν γένει μὲν ἐκ τοῦ πολλάκις ἐλλόγου θαυμασμοῦ πρὸς τὸ παρελθὸν κρεῖττον πάντοτε τοῦ παρόντος νομιζόμενον καὶ πολλάκις ὅν, (ὅθεν καὶ κοινοτάτη παροιμία κάθε πέρυσι καὶ καλλίτερον), ἰδίως δ’ ἐκ τὴς συγκρίσεως τῆς μεταβατικῆς ἐκείνης περιόδου τοῦ τῶν ἐθνῶν βίου, καθ’ ἣν νέαι ἠθικαὶ ἀρχαὶ ἀναφυεῖσαι, διαταράσσουσι τὴν καθεστῶσαν τάξιν τῶν πραγμάτων, ἔως οὗ ἀποτελεσθῇ ἡ νέα ζύμωσις καὶ ἱδρυθῇ ἡ καινὴ τάξις πρὸς τὴν μυθευομένην καὶ ὑμνουμένην ἀρετὴν καὶ εὐκοσμίαν τῶν παρελθουσῶν γενεῶν. » Δὲν θέλομεν καθόλου νὰ βασανίσωμεν τὴν παρατήρησιν τοῦ Κ. Μ. ὅτι παρὰ πᾶσι σχεδόν τοῖς λαοῖς ἐν γένει συμβαίνει τοῦτο, διότι θὰ μας ἀπομακρύνῃ πολὺ τοῦ προκειμένου ὁ λόγος. Εἰς οὕτως ὡρισμένον καὶ μερικὸν ζήτημα τὰς ἐν γένει παρατηρήσεις καὶ θεωρίας ἥκιστα ἀποδεχόμεθα, διότι ἀνήκουσι εἰς τὴν φιλοσοφίᾳ τῆς ἱστορίας, ὄπου ἡ φαντασία, ἡμῶν μάλιστα τῶν ἀνερματίστων μὲ θετικὰς γνώσεις Ἑλλήνων, εὐρὺ καὶ ἐλεύθερον στάδιον εὑρίσκουσα δύναται νὰ τρέχῃ
Ὡς ὅτε τις στατὸς ἵππος, ἀκοστήσας ἐπὶ φάτνη,
δεσμὸν ἀποῤῥήξας θείῃ πεδίοιο κροαίνων,
εἰωθὼς λούεσθαι ἐϋῤῥεῖος ποταμοῖο,
κυδιόων· ὑψοῦ δὲ κάρη ἔχει, ἀμφὶ δὲ χαῖται
ὤμοις ἀϊσσονται· ὁ δ' ἀγλαΐῃφι πεποιθώς,
ῥίμφα ἐ γοῦνα φέρει μετὰ τ' ἤθεα καὶ νόμον ἵππων. »
Καὶ τοιοῦτος ἵππος εἶναι ἡ πρώτη παρατήρησις, ὃν δὲν θέλομεν νὰ σταματήσωμεν κροαίνοντα, διὰ νὰ μὴ τὸν στερήσωμεν τὴν ἐκ τῆς ἀγλαΐας του ἡδονήν. Ἡ δὲ δευτέρα παρατήρησις ἀνήκει εἰς τὴν ἑλληνικὴν γραμματολογίαν τοῦ Κυρίου Βερνάρδυος (Τόμ. Α΄. §. 56, 2. Πρβλ. Βόδε Τόμ. Α΄. σελ. 4 38. ) ἣν παρανοήσας ἐκθέτει ἐν τῇ ἐπικρίσει του ὁ Κ. Μ. νομίζων αὐτὴν σύμμαχον, ἐν ᾧ εἶναι ἐχθρὰ καὶ πολέμιος. Διὰ νὰ κατατοπίσωμεν (orienter) τὸν ἀναγνώστην εἰς τὸ ζήτημα, ἂς μας συγχωρηθῇ νὰ εἴπωμέν τινα περὶ τοῦ πράγματος τούτου. Περὶ Ἡσιόδου καὶ τὴς ποιήσεώς του λαλῶν ὁ Κ. Βερνάρδυς ἀναφέρει νέας ἠθικὰς καὶ θρησκευτικὰς ἀρχάς, ἀναφυείσας παρά τισι Δωριεῦσιν ἐκ τὴς συνεπιμιξίας αὐτῶν πρὸς τοὺς Ἴωνας· ἀλλὰ μόνον καὶ μόνον διὰ νὰ ἐξηγήσῃ τὴν πρὸς τὴν δημώδη θρησκευτικὴν καὶ ἠθικὴν συνείδησιν ἀντίφασιν τοῦ χαρακτῆρος τῆς Ἡσιοδείου ποιήσεως. Τοῦτο μάλιστα ἔχει σκοπὸν ὁλόκληρος ἡ μνημονευθεῖσα αὕτη περὶ Ἡσιόδου παράγραφος καὶ ἡ ἐν τόμ. Β. Μέρ. Α΄. § 96· νὰ δείξῃ τὸ ὅλως προσωπικὸν καὶ ἀτομικὸν καὶ ταύτης τὴς περὶ ἐκπτώσεως τῶν γενῶν γνώμης τοῦ Ἡσιόδου, καὶ ἐν γένει ἁπάσης αὐτοῦ τὴς ποιήσεως, ἣν θεωρεῖ ρητῶς ὡς ἀντίθετον μὲν πρὸς τὴν ἐπικὴν ποίησιν, ἤτις βάσιν ἔχει τοὺς κοινοὺς καὶ δημώδεις μύθους, ὡς ἀπόῤῥοιαν δὲ ὄχι τῆς κοινῆς καὶ δημώδους θρησκευτικῆς καὶ ἠθικῆς συνειδήσεως τοῦ ἔθνους, ἀλλ’ ὡς πρὸς μὲν τὴν θρησκείαν προσπαθοῦσαν νὰ συνάψῃ τεχνικῶς εἰς ἐν ἀντιμαχόμενα καὶ ἑτερογενῆ στοιχεῖα, ὡς πρὸς δὲ τὴν ἠθικὴν ἀπόῤῥοιαν τὴς ἀτομικῆς σκέψεως τοῦ ποιητοῦ. Ὅλον τὸ περιεχόμενον τῶν περὶ ὧν ὁ λόγος κεφαλαίων τὴς γραμματολογίας τοῦ Βερνάρδυος νὰ μεταφέρωμεν ἐνταῦθα εἶναι δύσκολον διὰ τὴν ἔλλειψιν τόπου. Περιοριζόμεθα διὰ τοῦτο μόνον εἰς τὴν ἀντιγραφὴν τῶν ἑξῆς χωρίων. «Τοιαύτη ποίησις δὲν ἐχρησίμευσεν εἰμὴ ὡς σημεῖον μόνον τῆς ἠθικῆς μετατροπῆς τὴς ἑλληνικῆς ἀναπτύξεως, οὐδ’ ἔσχε διάρκειάν τινα μόνιμον, πολὺ δ’ ὀλιγώτερον ἐπενέργειάν τινα εἰς τὸ ἔθνος. Ἡ ποίησις αὕτη, ἔργον σκέψεως, ἕλκει τὴν καταγωγὴν ἐκ τῶν λογίων τοῦ ἔθνους, ὄχι ἐκ τοῦ ἔθνους αὐτοῦ, πρὸς ὃ δὲν ἦτο προσιτή, ὡς μὴ σαφῆ τινα καὶ εὔληπτον ἔχουσα τὴν φράσιν, ἀλλ' ἀναποσπάστως προσδεδεμένη εἰς τὸ γράμμα (θρησκευτικῶν καὶ ἠθικῶν δοξασμάτων) ἀνῆκεν εἰς περιωρισμένην τινα τάξιν λογίων ὁμοφρόνων, εἰς οὓς καὶ μόνους ἦτο καταληπτή. » (Bernhardy, geschichte der griech. Litteratur Τόμ. Ι, σελ. 288. ) «Καὶ αὐτὴ δ' ἡ σοβαρότης καὶ τραχύτης τὴς λέξεως ἦτο ἐμπόδιον εἰς τὸ νὰ ἐξαπλωθῇ ἡ ποίησις αὕτη εἰς τὸ ἔθνος, » διὰ τοῦτο καὶ ὀνομάζει τὴν ποίησιν ταύτην gelesenes Buch, τουτέστι βιβλίον ἀναγνωστόν, ὅπερ περὶ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ βιβλίου λεγόμενον σημαίνει, ὅτι δὲν ἦτο δημοτικόν, ἐθνικόν, διότι τὰ δημοφιλῆ ποιήματα ἦσαν κυρίως ἀπαγγελτὰ καὶ ἀκουστά, ὄχι ἀναγνωστά. Ἐν δὲ τῇ 2 σημ. τῆς 96 § (σελ. 290) λέγει ῥητῶς ὅτι τὰ μὲν ἄλλα τὰ κατὰ τὸν Ἡσίοδον (ἂν ὁ ποιητὴς ὑπῆρξε πρὸ τοῦ Ὁμήρου ἢ μετ' αὐτὸν κτλ) δυνατὸν νὰ γίνωσιν ἀμφισβητήσιμα, βεβαίως, ὅμως καὶ ἀσφαλῶς (sicher) ἡ ἐπὶ ἀπολωλυίᾳ εὐδαιμονίᾳ θλίψις, ἡ. τῶν παραπτωμάτων ἐξάγνισις χάριν ἀποκαταστάσεως τῆς πρὸς τὸν θεὸν κοινωνίας, ἡ ταλαίπωρος δεισιδαιμονία, καὶ ἡ μακρὰ σειρὰ ἰδεῶν εἰς ὁποίας μόνον ὁ συντετριμμένην ἔχων τὴν καρδίαν δύναται νὰ καταντήσῃ, ταῦτα πάντα δὲν εἶναι καρπὸς τῆς ἀμεσότητος (Unmittelbarkeit) τοῦ βίου καὶ τῆς φαιδρᾶς ἐκείνης περὶ τῶν θείων καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων θεωρίας, ἤτις ἀποτελεῖ τὸ κυριώτατον γνώρισμα τοῦ ἑλληνικοῦ χαρακτῆρος καὶ τῆς ἰωνικῆς (της καθ’ αὐτὸ ἑλληνικῆς καὶ δημοτικῆς) ποιήσεως μέχρι τῶν χρόνων τῆς μελαγχολίας ἐλεγείας. » Πολλαχοῦ δὲ τοῦ συγγράμματός του ὁ Κ. Βερνάρδυς ἐπαναλαμβάνει ὅτι τὸ κυριώτατον τοῦτο γνώρισμα τοῦ ἑλληνικοῦ χαρακτῆρος εἶναι ἄμα καὶ κυριώτατον γνώρισμα τοῦ χαρακτῆρος τῆς ἑλληνικῆς φιλολογίας.
Καὶ ταῦτα μὲν ὁ Βερνάρδυς. Ἴδωμεν δὲ τί λέγει καὶ ὁ Γρότης, ὁ τὴν ἀρίστην περὶ ἑλληνικῆς ἱστορίας ἐκδεδωκὼς συγγραφήν, οὗτινος ὁ Κ. Παππαῤῥηγόπουλος ἀκολουθεῖ τὸ σύστημα καὶ τὰς ἀρχάς. Ὁ ἱστορικὸς οὗτος ἀφ’ οὗ ἐκθέτει τὴν τῶν γενῶν διαίρεσιν ταύτην τοῦ Ἡσιόδου ἐπιλέγει. «Αὕτη εἶναι ἡ σειρὰ τῶν διαφόρων γενῶν, τὰ ὁποῖα ὁ Ἡσίοδος ἢ ὅςτις δήποτε εἶναι ὁ συγγραφεὺς τῶν « Ἔργων καὶ Ἡμερῶν » ἀπαριθμεῖ, ὅσα εἶχον ὑπάρξῃ μέχρι τῶν ἡμερῶν του. Τὰ ἐκθέτω δ' ἐνταῦθα ὅπως ἔχουσιν ἐκεῖ, χωρὶς νὰ ἔχω πολλὴν ἐμπιστοσύνην εἰς τὰς ἑρμηνείας, ὅσας περὶ τούτων μας παρέχουσιν οἱ κριτικοί. Κατὰ πολλοὺς λόγους διαφωνοῦσι πρὸς τὸν ἐν γένει τόνον καὶ τὰ αἰσθήματα τῶν ἑλληνικῶν μύθων· ἐκτὸς δὲ τούτου καὶ πρὸς τῶν γενεῶν τὴν σειράν δὲν εἶναι οὔτε φυσικὴ οὔτε ὁμογενὴς ἡ διαίρεσις αὕτη —διότι τὸ γένος τῶν ἡρώων οὔτε ὀνομασίαν τινὰ κατὰ τὰ μέταλλα ἔχει οὔτε νόμιμόν τινα καὶ εὔλογον θέσιν καταλαμβάνει κατόπιν τοῦ χαλκοῦ γένους. Πλὴν δὲ τούτου καὶ ἡ περὶ τῶν δαιμόνων ἔννοια ἀπᾴδει καὶ πρὸς τὸν Ὅμηρον καὶ πρὸς τὴν Ἡσιόδειον θεογονίαν· » καὶ ἐξηγεῖ κατωτέρω τὸ πράγμα. Καὶ ὁ Γρότης λοιπὸν συμφωνεῖ πληρέστατα πρὸς τὸν Βερνάρδυν.
Ὁ δὲ Βόδε (Geshichte der hellenischen Dichtkunst. Τόμ. Α΄. σελ, 438) ὁμιλῶν περὶ τῶν ἔργων καὶ Ἡμερῶν τοῦ Ἡσιόδου «Ἡ φαιδρὰ, λέγει, περὶ τῶν θείων καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων θεωρία, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὸ κυριώτατον γνώρισμα τοῦ ἑλληνικοῦ χαρακτῆρος, καὶ παρίσταται θαυμασίως ἐν τοῖς ὁμηρικοῖς ἔπεσιν, ἐν τῷ Ἡσιοδείῳ τούτῳ μύθῳ ἐξαφανίζεται σχεδὸν παντελῶς. Ἡ θλίψις διὰ ἀνεπιστρεπεὶ ἀπολεσθεῖσαν εὐδαιμονίαν, ἤτις παρέχει εἰς τὴν ἔκθεσιν τόσον μέλανα χρώματα, δεικνύει συγχρόνως τὴν πνευματικῶς ἀσαφῆ μεταβατικὴν περίοδον, καθ’ ἣν ὁ ἄνθρωπος πολεμεῖ πρὸς ἑαυτὸν, οὐδ’ ἀπέκτησεν ἔτι τὴν ἐκ τῆς βαθυτέρας εἰς τὸν βίον ἐμβλέψεως ἡσυχίαν τοῦ πνεύματος. Ἐὰν δὲ πολλά τινα ἐν τῇ ποιήσει ταύτῃ εἶναι ἀτομικά, καὶ ἀφορμὴν ἔχουσι τὰς προσωπικὰς τοῦ ποιητοῦ σχέσεις, θὰ ἦτο ὅμως ἀδύνατον τὸ νὰ ὑποδειχθῇ ἐν ποιήματι τοιαύτη ἐξ ὑποκειμένου διάθεσις ποιητοῦ, ἄν οὗτος. ἔζη κατὰ τὴν ἀκμὴν τῆς ὁμηρικῆς ποιήσεως, κτλ. » Ἄλλας μαρτυρίας εἶναι περιττὸν, νομίζομεν, νὰ παραθέσωμεν, διότι ἐλπίζομεν ὅτι ὁ ἀναγνώστης θὰ ἐπείσθη ἤδη ἀδιστάκτως ά) ὅτι ἡ οὕτως εὐλαβῶς καὶ πεφυλαγμένως ἐκφρασθεῖσα γνώμη τοῦ Κ. Π. ὅτι «ἡ περὶ τῶν γενῶν δοξασία φαίνεται μᾶλλον προσωπικὴ τοῦ Ἡσιόδου γνώμη» δὲν ἔπρεπε νὰ παραξενεύσῃ ποσῶς τὸν Κ. Μαυροφρύδην, διότι εἴπερ τις καὶ ἄλλη ἡ Ἡσιόδειος ποίησις ἐν γένει περιέχει προσωπικάς, ἀτομικάς, ἐξ ὑποκειμένου γνώμας, καὶ αἰσθήματα, καὶ β΄) ὅτι τὴν περὶ τῆς μεταβατικῆς ἠθικῆς καὶ θρησκευτικῆς καταστάσεως, εἰς ἣν ὡς φαίνεται εὑρέθη ὁ Ἡσίοδος, ἰδέαν, μετεχειρίσθησαν ὁ Βερνάρδυς καὶ οἱ λοιποὶ διὰ νὰ ἐξηγήσωσιν ὄχι τὸ δημῶδες καὶ ἐθνικὸν καὶ πανάρχαιον τῆς Ἡσιοδείου γνώμης, ἀλλὰ τὸ ἐναντίον, τὸ ἐξ ὑποκειμένου, ἀτομικὸν καὶ προσωπικὸν·—τοῦτο δ' εἰκότως καὶ εὐλόγως, διότι τὸ δημῶδες καὶ ἐθνικὸν πηγάζει ὄχι ἐκ μεταβατικῆς τουτέστι στιγμιαίας σχετικῶς ἠθικῆς καὶ θρησκευτικῆς μεταβολῆς, ἀλλ' ἐκ μονίμου μακρᾶς καὶ σταθερᾶς ἠθικῆς καὶ θρησκευτικῆς συνειδήσεως καὶ πεποιθήσεως. Ἀφίνω τὸν ἄλλον ἱστορικώτατον λόγον, ὃν ἀναφέρει ὁ Γρότης, ὃν παρατίθησι καὶ ὁ Κ. Παππαῤῥηγόπουλος, καὶ ὅν περιεφρόνησε ὁ Κ. Μ, ἐν ᾧ εἶναι σπουδαιότατος, ὅτι ἡ ἡσιόδειος διαίρεσις αὕτη τῶν γενῶν «δὲν συνδέεται μετὰ τῶν γενεαλογιῶν αἵτινες ἀποτελοῦσι τὴν βάσιν της ἀρχαίας ἑλληνικῆς ἱστορίας», ἐὰν δηλονότι πρέπει νὰ θεωρήσῃ τις ὡς ἱστορίαν τὰς περὶ τῶν μυθικῶν ἐκείνων προσώπων καὶ πραγμάτων εἰδήσεις.
Ὅ, τι δὲ κατωτέρω ὁ Κ. M. ἐπιφέρει ὅτι «ἡ περὶ τοῦ χρυσοῦ αἰῶνος καὶ τῆς ἐν τῷ κήπῳ τῆς ’Εδὲμ εὐζωΐας καὶ μακαριότητος καὶ τῆς ἐξ αὐτῆς κατ’ ὀλίγον ἐκπτώσεως δόξα δὲν ἦτο μόνον τῶν Ἰσραηλιτῶν ἀλλὰ καὶ ἄλλων πολλῶν Ἀσιανῶν τε καὶ Εὐρωπαίων λαῶν, δι’ ἃς εἴπομεν αἰτίας ἀναφυεῖσα, » οὔτε ἀληθὲς εἶναι οὔτε σχέσιν τινὰ ἔχει πρὸς τὸ περὶ οὗ ὁ λόγος ζήτημα· διότι οὔτε κατ’ ὀλίγον ἐγένετο ἡ ἐκ τῆς ἐδεμείου μακαριότητος ἔκπτωσις οὔτε «δια τὰς αὐτὰς αἰτίας ἀνεφύη, » διότι ἡ τοιαύτη δοξασία εἶναι καρπὸς καὶ μονίμου καὶ γενικῆς ὁλοκλήρου ἔθνους θρησκευτικῆς συνειδήσεως, παρὰ πάντων ὁμολογουμένη, καὶ πρὸς οὐδὲν ἀντιφάσκουσα· ἔπειτα ἐκεῖ μὲν εἶναι ἁπλῆ ἀντίθεσις τοῦ παρόντος πρὸς τὸ παρελθὸν, παρὰ δὲ τῷ Ἡσιόδῳ ὑπάρχει βαθμιαία νῦν μὲν πρὸς τὸ χεῖρον ἅπαξ δὲ καὶ πρὸς τὸ βέλτιον σχετικῶς μεταβολή, ὅπερ ὅλως διάφορον. Διὰ τοὺς αὐτοὺς δὲ λόγους ἀποβαίνει ἀνίσχυρον καὶ τὸ ἐκ τοῦ Ὁμήρου παράδειγμα (Ἰλ. Α. 220, καὶ Ε. 303. ) οὐδ' ἔχει τινὰ πρὸς τὸ προκείμενον σχέσιν.
Ἐν δὲ σελ. 101 τοῦ Φιλίστορος λέγει ὁ ἐπικριτὴς «ἐν σελ. 38 καὶ ἀλλαχοῦ περὶ τῶν μύθων τῶν Ἑλλήνων ὄντος τοῦ λόγου πυκνὴ χρῆσις γίνεται τῶν ὀνομάτων σύμβολον, σύμβολα, ἀλληγορίαι, χωρὶς νὰ δοθῇ πουθενὰ ἑρμηνεία τις αὐτῶν. Διατί τόση φειδωλεία λόγου περὶ πράγματα τόσον σκοτεινὰ καὶ δὴ καὶ ἄγνωστα παρ’ ἡμῖν καὶ πρὸς αὐτοὺς τοὺς ἐν τῷ πανεπιστημίῳ φοιτῶντας; Πῶς θὰ ἐννοήσουν οἱ πολλοὶ, ὧν χάριν γράφεται ἡ παροῦσα ἱστορία, τοὺς οὕτως ἀνεξηγήτους παρεμβαλλομένους τούτους ὅρους; » Πρῶτον μὲν ὁ ἐπικριτὴς λανθάνεται λέγων ὅτι οἱ ὅροι οὗτοι δὲν ἐξηγοῦνται ἐν τῇ ἱστορίᾳ. Ἂν ἀνεγίνωσκε μετὰ προσοχῆς τὸ βιβλίον, θὰ ἔβλεπεν ὅτι πρὸ δύο μόλις σελίδων αἱ λέξεις αὗται ἐξηγοῦνται. Ἰδοὺ τί λέγει ἐν σελ, 36 ὁ Κ. Π. «Δὲν ἐπεχείρησαν ὅμως νὰ διαβιβάσωσιν (οἱ ἐξ Ἀσίας καὶ Αἰγύπτου ἱερεῖς) τὰς γνώσεις ταύτας δι' ἀμέσου καὶ κυριολεκτικῆς ἐξηγήσεως, ἤτις δὲν ἤθελεν ἴσως ἀποβῇ καταληπτὴ ἢ δὲν ἤθελε προξενήσει ἐντύπωσιν εἰς ἀκροατὰς ἀμαθεῖς· ἀλλὰ μετεχειρίσθησαν πρὸς τοῦτο σύμβολα καὶ ἀλληγορίας, δηλαδὴ εἰκόνας καὶ σημεῖα, ἐπιτήδεια νὰ παραστήσωσιν εἰς τὰ ὄμματα καὶ εἰς τὴν φαντασίαν μᾶλλον ἢ εἰς τὸν νοῦν τῶν ἀκροωμένων, τὰ πράγματα καὶ τὰ νοήματα ὅσα προέκειτο νὰ ἐξηγηθῶσιν εἰς αὐτούς. Διὰ τοῦ συμβολικοῦ λοιπὸν τούτου καὶ ἀλληγορικοῦ τρόπου, εἰσήγαγον οἱ ἱερεῖς ἐκεῖνοι εἰς τὴν Ἑλλάδα τὰ δόγματα αὑτῶν περὶ τῆς θεότητος, περὶ τῆς φύσεως καὶ περὶ τῆς ἀνθρωπότητος, καὶ αὕτη ὑπῆρξεν ἡ πρώτη τῶν μύθων ἀφορμή. » Βλέπει λοιπὸν ὁ ἀναγνώστης πόσον καθαρὰ ἐξήγησεν ὁ. Κ, Π. τήν σημασίαν τῶν περὶ ὧν ὁ λόγος ὅρων, Ἀλλὰ καὶ ἂν ἔλειπεν ἡ ἐξήγησις αὕτη, ἦτο τοῦτο σφάλμα τῆς ἱστορίας; Πᾶσα συγγραφή, μάλιστα δὲ ἡ ἱστορία, ὅσον δημώδης καὶ ἄν εἶναι, προϋποθέτει ἀναγκαίως εἰς τὸν ἀναγνώστην εἰ μὴ ἀκριβεστάτην καὶ εὐκρινεστάτην γνῶσιν, ἀλλὰ γοῦν εἴδησιν ὁποιανδήποτε ἐννοιῶν τινων, ὧνἄνευ τὸ βιβλίον μένει ἀκατάληπτον. Ἂν ὁ ἱστορικός πρέπει νὰ ἐξηγήσῃ ὅλους τοὺς ὄρους καὶ τὰς λέξεις ὅσας μεταχειρίζεται, τότε ἀλλοίμονον! τὸ ἔργον του πρέπει νὰ γίνῃ dictionaire de conversation· τότε διατί τάχα νὰ ἐξηγήσῃ μόνον τὰς λέξεις σύμβολον καὶ ἀλληγορία; Διατί ὄχι καὶ τὰς λέξεις μῦθος, θρησκεία, φιλοσοφία, ἐπιστήμη, γνῶσις, δοξασία, δόγμα, κτλ, κτλ.; Ὅσον ἀναγκαῖαι εἶναι αἱ πρῶται ἄλλο τόσον ἀναγκαῖοι εἶναι καὶ αἱ λοιπαὶ λέξεις, Ἄς μᾶς συγχωρήσῃ δὲ ὁ ἐπικριτὴς νὰ τῷ παρατηρήσωμεν ὅτι ἀδικεῖ πολὺ τοὺς φοιτητὰς τοῦ πανεπιστημίου, ὑποθέτων αὐτοὺς μή γινώσκοντας τὴν σημασίαν τῶν λέξεων ἀλληγορία καὶ σύμβολον. Ὄχι τοῦ πανεπιστημίου οἱ φοιτηταί, ἀλλὰ καὶ τοῦ Γυμνασίου, καὶ τοῦ ἑλληνικοῦ σχολείου καθόλου εἰπεῖν οἱ μαθηταὶ εὐλόγως πρέπει νὰ ὑποθέσῃ τις ὅτι γινώσκουσι τὴν σημασίαν τῶν περὶ ὧν ὁ λόγος λέξεων, ἐννοεῖται οἱ μὲν εὐκρινέστερον καὶ ἀκριβέστερον, οἱ δὲ ἀμυδρότερον καὶ σκοτεινότερον· ἀλλά τοῦτο συμβαίνει καὶ διὰ πάντα ἄλλον ὅρον, Εὐτυχῶς ἡ σήμερον σπουδάζουσα νεολαία οὔτε δύσνους εἶναι οὔτε ὀψιμαθής· γινώσκει ἄριστα πράγματα, τὰ ὁποῖα ἄλλοι μόλις διὰ κόπων ἀτρύτων ὀψὲ τῆς ἡλικίας μαθόντες, νομίζουσι διὰ τοῦτο καὶ εἰς τοὺς ἄλλους δύσληπτα καὶ σκοτεινὰ καὶ ἄγνωστα. Ἄλλος λόγος, ἄν εἰς κατάληψιν τῶν λέξεων ἀλληγορία καὶ σύμβολον χρειάζεται ἡ σανσκριτικὴ γλῶσσα. Τότε κύπτομεν τὴν κεφαλήν.
Ἐν σελ. 140 ἀναφέρων τὰς ἐν σελ. 49-50, 52, 55 καὶ 56 περὶ τῶν μύθων περικοπὰς ὁ Κ. Μ. λέγει «ὁθενδήποτε ἠρύσθη τὰς ἀποφάνσεις ταύτας ὁ Κ. Π. εἴτε ἐκ τῆς περιουσίας τῶν ἰδίων γνώσεων, εἴτ' ἐκ τοῦ Γρότη, δὲν δυνάμεθα νὰ τὰς παραδεχθῶμεν ἀπολύτως. » Περὶ τοῦ ἀντικειμένου τούτου ἔγραψεν ἱκανὰ καὶ πέραν τοῦ δέοντος ἴσως διεξοδικῶς ὁ Κ. Π. καὶ ἀποροῦμεν πῶς κατώρθωσεν ὁ Κ. Μ. νὰ γράψῃ 3 περίπου σελίδας λέγων πράγματα, τὰ ὁποῖα οὔτε ἠρνήθη ὁ Κ. Π., ἐξ ἐναντίας ὁμολογεῖ καὶ διατρανοῖ πολλαχοῦ τοῦ συγγράμματός του, οὔτε σπουδαίαν ἀντίῤῥησιν παρέχουσι πρὸς τὴν περὶ τῶν μύθων γνώμην του. Ὅτι οἱ μῦθοι εἶναι «τὰ πρωτόπλαστα ποιητικὰ δημιουργήματα τῶν ἐθνῶν παντοίας, φυσικὰς, ἠθικὰς, θεολογικὰς ἀληθείας φέροντα· ὅτι εἶνε ἡ πηγὴ καὶ ῥίζα τῆς ποιήσεως καὶ τῆς ἄλλης τέχνης, τῆς θρησκείας, καὶ τῆς ἐπιστήμης, ὅτι εἶναι ἡ πρώτη θεολογία καὶ φιλοσοφία των» οὔτε ὁ Κ. Γρότε οὔτε ὁ Κ. Π. ἀρνεῖται. Ἀλλ' ὁ Κ. Μ. λέγει ὅ, τι εἶπαν πολλοί, ὅτι οἱ μῦθοι οὗτοι περιέχουσι καὶ ἱστορικὰς ἀληθείας, Περὶ τούτου ὅ τε Γρότε καὶ ὁ Κ. Π. ἀπαντῶσι ῥητῶς πρὸς τοὺς ἑρμηνευτὰς τῶν μύθων ταῦτα· «Δεχόμεθα πρὸς στιγμὴν ὅτι ὑπάρχουσιν ἐν τοῖς μύθοις, ὄχι μόνον πράγματα ἄξια ν’ ἀναγραφῶσιν εἰς τὴν ἱστορίαν, τουτέστι φυσιολογικαί, φιλοσοφικαί, θρησκευτικαί, ἠθικαὶ κλπ. εἰδήσεις, τὰς ὁποίας παραδεχόμεθα καὶ ἀναγράφομεν εἰς τήν ἱστορίαν, διότι περὶ τούτων οὔτε ἡμεῖς οὔτε σεῖς ἔχετέ τινα ἀμφιβολίαν, ἀλλὰ καὶ πρόσωπα καὶ γεγονότα ἱστορικά, Ἀλλὰ πρῶτον συμφωνήσατε ὑμεῖς πρὸς ἀλλήλους, φθάσατε εἰς συμπέρασμα, ὅπερ νὰ φανῇ ἀναμφίβολον εἰς ὅλους ὑμᾶς, καὶ ἡμεῖς εἴμεθα πρόθυμοι νά τὸ παραδεχθῶμεν. Ἀλλ’ ὅταν ὅμως δὲν ὑπάρχει ἓν καὶ μόνον πρόσωπον ἢ γεγονός περὶ τοῦ ὁποίου μηδαμῶς ἀμφιβάλλοντες νὰ συμφωνῆτε πρὸς ἀλλήλους ὑμεῖς, οἱ γράφοντες μυθολογίας, ἱστορίας τῆς θρησκείας, τῆς φιλοσοφίας, εἰ ὅπως ἄλλως κεν ὀνομάζωνται τὰ συγγράμματα, ἐν οἷς ἐξεθέσατε τὰς γνώμας σας ταύτας, πῶς θέλετε νὰ παραδεχθῶμεν ὡς ἀναμφίβολα τὰ μυθικὰ πρόσωπα καὶ γεγονότα ἡμεῖς, οἱ γράφοντες τὴν ἱστορίαν, «τὴν ἀσφαλῆ, τὴν βεβαίαν ἱστορίαν τῆς Ἑλλάδος, ὅπως σήμερον ἐννοοῦσι τὴν ἱστορικὴν ἐπιστήμην (Ἱστορ. τ. ἑλλ. ἔθν. Α΄, α΄, σελ. 56); » Δὲν βλέπομεν πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ μὴ συμφωνήσῃ τις πρὸς τὴν ἀκαταμάχητον λογικὴν τῶν λόγων τούτων τοῦ Γρότε καὶ τοῦ Κ. Π. ὅστις κάλλιστα ἔπραξεν ἀκολουθήσας τὰς ἀρχὰς καὶ τὸ σύστημα τοῦ ἄγγλου ἱστορικοῦ, Ἀφ’ οὗ δὲ ὑπάρχουσι καὶ εὐλογώτατα, ἀμφιβολίαι περὶ της ἱστορικῆς ἀληθείας τῶν προσώπων καὶ γεγονότων τῶν ὁμηρικῶν ποιημάτων, ποίαν ἱστορικὴν ἀλήθειαν ἀναμφισβήτητον ἔχει τις νὰ περιμένῃ ἐκ τῶν μύθων; Ἀλλ’ «ἄλλο εἶναι τὸ ζήτημα, λέγει ἐν τέλει ὁ Κ. Μ., ἂν ἡ περὶ τοὺς μύθους σπουδὴ καὶ αἱ διάφοροι ἐξήγησίν των ἀπόπειραι πρέπει νὰ παρηληφθῶσιν εἰς τὴν ἱστορίαν, τὴν παντὸς συμβολικοῦ περικαλύμματος γυμνὴν ἀλήθειαν ἐρευνῶσαν, καθὼς σήμερον στενῶς περιορίζεται, μάλιστα εἰς σύνοψιν ἱστορικὴν χάριν τῶν πολλῶν γραφομένην. » «Ἄλλο εἶναι τὸ ζήτημα! » Ἀλλὰ τὸ ἄλλο ἶσα ἶσα ζήτημα τοῦτο, ἆ εὐλογημένε! ἐβράχνιασε συζητῶν καὶ ἐκθέτων εἰς ὁλοκλήρους σελίδας ὁ Κ. Π. Ἀφ’ οὗ δὲ τέλος πάντων εἶδες τὸ φῶς τὸ ἀληθινὸν, πρὸς τί ὅλος αὐτὸς ὁ θόρυβος τῆς ἀντιλογίας;
Ἐν σελ. 114 τῆς ἱστορίας λέγει ὁ Κ. Π. τὰ ἑξῆς ο Περὶ δὲ τῶν καλῶν τεχνῶν δὲν ἔχομεν, κατὰ δυστυχίαν, ἐξαιρέσει τῆς ποιήσεως, εἰμὴ ἀσαφεστάτας εἰδήσεις· ἀλλὰ τῶν τεχνῶν ἡ καλλίστη ἐκείνη καὶ ὑψίστη ἤκμασεν ἔκτοτε θαυμασίως παρὰ τοῖς Ἕλλησι.. Τὸ ἀρχαιότατον αὐτῆς εἶδος ὑπῆρξε, καθ’ ὅλας τὰς πιθανότητας, τὸ ἐπικὸν, καὶ ἰδίως τὸ ἡρωϊκὸν ἔπος, δηλαδὴ ἡ διήγησις τῶν ἡρωϊκῶν κατορθωμάτων, τῆς ὁποίας λαμπρότατα δείγματα περιεσώθησαν, αἱ πολλάκις μνημονευθεῖσαι ’Ιλιὰς καὶ Ὀδύσσεια, διότι ὄχι μόνον τὸ γενεαλογικὸν ἔπος καὶ ἡ διδακτικὴ τοῦ Ἡσιόδου ποίησις (ἔργα καὶ ἡμέραι), ἀλλὰ καὶ αὐτὴ ἡ ἱερατικὴ, ἡ ἀποδιδομένη εἰς Ὀρφέα καὶ Μουσαῖον, ἔτι δὲ ἡ Ἡσιοδικὴ Θεογονία, φαίνονται μεταγενέστεραι τῆς. ὁμηρικῆς ποιήσεως. Τὸ δ’ ἔπος ὑπῆρξε τὸ ἀρχαιότατον. εἶδος τῆς ἑλληνικῆς ποιήσεως, διότι ἐθεράπευσε τὴν πρωτίστην τοῦ ἡρωϊκοῦ τούτου ἔθνους ἠθικὴν καὶ διανοητικὴν χρείαν. Ἀλλὰ ἔθνη ὕμνησαν πρὸ πάντων τὴν παντοδυναμίαν τοῦ Θεοῦ· διότι ἄμα μὲν εἶχον ὑγιεστέρας περὶ θεοῦ δοξασίας, ἄμα δὲ τοσαῦτα ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ ἔπαθον ἀπὸ τῆς τυραννίας ἰδίων ἢ ξένων δεσποτῶν, ὥστε, ταπεινωθέντα καὶ ἐξευτελισθέντα καὶ μηδεμίαν ἐπὶ γῆς εὑρίσκοντα παραμυθίαν, ἔστρεφον τὰς ἐλπίδας καὶ εὐχὰς αὑτῶν πρὸς τὸν οὐρανόν. Τινὰ μάλιστα τῶν ἐθνῶν τούτων οὐδὲ ἔσχον ἄλλο εἶδος ποιήσεως εἰμὴ τὸ ἱερατικὸν, ὡς οἱ Ἑβραῖοι, οἵτινες καὶ ἀνεδείχθησαν εἰς τοῦτο ἀμίμητοι. Ἐξ ἐναντίας οἱ Ἕλληνες ἐπρέσβευσαν ὅλως νηπιώδεις περὶ θεότητος δοξασίας, πρὸς δὲ τούτοις διάγοντες βίον μάχιμον καὶ ἀνεξάρτητον καὶ ὄντως ἡρωϊκὸν, ἐπὶ τοσοῦτον συνέλαβον τὴν συνείδησιν τῆς ὑπεροχῆς καὶ ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε καὶ εἰς τοῦς θεοὺς ἀπέδωκαν καὶ τὸ σχῆμα, καὶ τὰ πάθη καὶ τὸν βίον αὑτῶν. Φυσικὸν λοιπὸν ἦτο νὰ ὑμνήσωσι πρὸ πάντων τὰς μεγάλας τῆς ἡρωϊκῆς αὑτῶν γενεᾶς πράξεις. Διὰ δὲ τοῦτο ἡ θρησκευτικὴ ποίησις ὄχι μόνον ὑπῆρξε μεταγενεστέρα παρ’ αὐτοῖς, ἀλλὰ καὶ πολὺ ὑποδεεστέρα τῆς ἐπικῆς, εἰς ἣν ἐκ πρώτης ἀφετηρίας ἀπέβησαν ἀπαράμιλλοι. » Ἄς κρίνῃ ὁ ἀναγνώστης ἄν εἶναι ποτὲ δυνατὸν νὰ ἐκτεθῶσι πράγματα ὀρθότερα καὶ καθαρώτερα; Καὶ ὅμως εἰς τὸν Κ. Μ. ἐφάνησαν «συγκεχυμένως λεγόμενα. » Δια τί; Διότι «τὰ τελευταῖα ταῦτα, λέγει, «διὰ τοῦτο δὲ ἡ θρησκευτικὴ ποίησις ὄχι μόνον ὑπῆρξε μεταγενεστέρα κτλ. (ἴδε ἀνωτέρω τὸ χωρίον τοῦτο)» «δεικνύουσα ὅτι ὁ συγγραφεὺς τὴν θρησκευτικὴν ποίησιν θεωρεῖ ὥς τι εἶδος τῆς καθόλου ποιήσεως καὶ ἀντιτάσσει πρὸς τὴν ἐπικὴν ὡς ἕτερον παράλληλον εἶδος. Ἀλλὰ, νομίζω, οὐχ οὕτως ἔχει. » Καὶ συγκροτεῖται λοιπὸν τετρασέλιδος (!) περὶ ποιήσεως καὶ εἰδῶν τῆς ποιήσεως θόρυβος! Ἀλλὰ πρὸς Θεοῦ ἀντιδιέστειλεν ἢ ἀντέταξέ ποσως ὁ Κ. Π. πρὸς τὴν ἐπικὴν τὴν θρησκευτικὴν ποίησιν ὡς ἕτερον παράλληλον εἶδος; Οὐδαμῶς! Ἡ μόνη ἀντιδιαστολὴ καὶ ἀντίταξις τὴν ὁποίαν κατώρθωσε νὰ μὴ ἐννοήσῃ ὁ Κ. Μ. εἶναι αὕτη καὶ μόνη, ὅτι εἰς ἄλλων μὲν ἐθνῶν (καθὼς τὸ ἑβραϊκὸν) τοὺς παναρχαίους χρόνους ἀνεπτύχθη ἡ θρησκευτικὴ ἢ ἱερατικὴ[1] (ὡς ἐκ τοῦ ἐπικρατοῦντος ἐν αὐταῖς στοιχείου, ὄχι ώς ἐκ τοῦ τεχνικοῦ εἴδους, ἐπικοῦ, λυρικοῦ, δραματικοῦ) ποίησις, εἰς δὲ τοὺς παναρχαίους χρόνους τῆς Ἑλλάδος παρήχθη ἡ ἐπικὴ ποίησις, ἰδίως τὸ ἡρωϊκὸν ἔπος. Ἡ ἀντίθεσις λοιπὸν ἀναφέρεται ὄχι εἰς τὸ γραμματολογικὸν εἶδος των ἀντιτασσομένων τούτων ποιήσεων, ἀλλ' εἰς τὸν ἐπικρατοῦντα τῆς ὕλης αὐτῶν χαρακτῆρα, ἐκείνης μὲν τὸν θρησκευτικὸν, ταύτης δὲ τὸν ἡρωϊκόν. Ταύτην δὲ τὴν ἀντίθεσιν ἐξηγεῖ ὁ Κ. Π. ἐκ τῆς διπλῆς ταύτης αἰτίας, ὅτι ἐκεῖνα μὲν τὰ ἔθνη «ἅμα μὲν εἶχον ὑγιεστέρας τῶν Ἑλλήνων περὶ θεοῦ δοξασίας, ἅμα δὲ τοσαῦτα ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ ἔπαθον ἀπὸ τῆς τυραννίας ἰδίων ἢ ξένων δεσποτῶν, ὥστε ταπεινωθέντα καὶ ἐξευτελισθέντα καὶ μηδεμίαν ἐπὶ γῆς εὑρίσκοντα παραμυθίαν, ἔστρεφον τὰς ἐλπίδας καὶ εὐχὰς αὑτῶν πρὸς τὸν οὐρανόν· ἐξ ἐναντίας δ’ οἱ Ἕλληνες ἐπρέσβευσαν ὅλως νηπιώδεις περὶ θεότητος δοξασίας· πρὸς δὲ τούτοις διάγοντες βίον μάχιμον καὶ ἀνεξάρτητον καὶ ὄντως ἡρωϊκὸν, ἐπὶ τοσοῦτον συνέλαβον τὴν συνείδησιν τῆς ὑπεροχῆς καὶ ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε καὶ εἰς τοὺς θεοὺς ἀπέδωκαν τὸ σχῆμα καὶ τὰ πάθη καὶ τὸν βίον αὑτῶν. Φυσικὸν λοιπὸν ἦτο νὰ ὑμνήσωσι πρὸ πάντων τὰς μεγάλας τῆς ἡρωϊκῆς αὑτῶν γενεᾶς πράξεις. Διὰ δὲ τοῦτο ἡ θρησκευτικὴ ποίησις ὄχι μόνον ὑπῆρξε μεταγενεστέρα παρ’ αὐτοῖς, ἀλλὰ καὶ πολὺ ὑποδεεστέρα τῆς ἐπικῆς, εἰς ἣν ἐκ πρώτης ἀφετηρίας ἀπέβησαν ἀπαράμιλλοι.» ’Ερωτῶμεν πάντα νοήμονα ἀναγνώστην. Ταῦτα πάντα εἶναι ὀρθά, λογικά, καθαρά, θεοφάνερα πράγματα ἢ ὄχι; Καὶ ὅμως ταῦτα ὁ Κ. Μ. λέγει «συγκεχυμένα,» καὶ ἐκτείνεται εἰς ἄλλ' ἀντ' ἄλλων περὶ τῆς ποιήσεως καὶ τῶν εἰδῶν αὐτῆς διαιρέματα καὶ ὑποδιαιρέματα, ζητήματα καὶ παραζητήματα, ἄσχετα ὅλως πρὸς τὸ προκείμενον. Τὸ δὲ καὶ ἀστεῖον εἶναι ὅτι ὄχι μόνον τὰ λεγόμενα ἐν τῇ περὶ ἧς ὁ λόγος σελίδι, δὲν ἐνόησεν ἢ τοὐλάχιστον πολὺ ἐπιπολαίως ἀνέγνω ὁ Κ. Μ., ἀλλὰ καὶ μαντεύει ὅτι «ὁ Κύριος Παππαῤῥηγόπουλος ἐν τῇ προκειμένῃ σελίδι ἤθελεν ἴσως νὰ εἴπῃ τι περὶ τοῦ πρότερον μὲν σφοδρῶς ἀμφισβητουμένου, νῦν δὲ σαφῶς λελυμένου ζητήματος, πότερον τὸ ἔπος ἢ τὸ μέλος πρότερον ἀνεπτύχθη παρὰ τοῖς Ἕλλησι καὶ ν’ ἀποφανθῇ ὑπὲρ της ὑγιεστέρας γνώμης, ὅτι τὸ ἔντεχνον ἔπος εἶναι κτλ. κτλ. κτλ. » Ὄχι, Κύριε Μαυροφρύδη, δὲν ἤθελε νὰ εἴπῃ τίποτε τοιοῦτον ὁ Κ. Π. ὄχι δι’ ὄνομα τοῦ θεοῦ, ὄχι μὰ τοὺς Μαραθῶνι προκινδυνεύσαντας τῶν προγόνων, καὶ τοὺς ἐν Πλαταιαῖς παραταξαμένους, καὶ τοὺς ἐν Σαλαμῖνι ναυμαχήσαντας, καὶ τοὺς—τοὺς γνωρίζεις ὅλους μὲ τὸ νῦ καὶ μὲ τὸ σίγμα. Ἀλλὰ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ ἀνθρώπου φιλολόγου, Κύριε!
(Ἀκολουθεῖ.) Β.
- ↑ Ἐννοεῖται ὅτι τὰ δύο ταῦτα ἐπίθετα μεταχειρίζεται ὡς συνώνυμα ὁ Κ. Π. ἐκ προθέσεως δῆλον ὅτι, ἐν ἀκριβῶς εἰπεῖν δι' αὐτῶν σημαίνονται διάφοροι χαρακτῆρες ποιήσεως. Ἀλλὰ τοῦτο γίνεται ἐξ ἀνάγκης ἐν παροδικῇ τῆς ποιήσεως μνείᾳ, ὁποίαν ποιεῖται συνήθως ὁ γράφων τὴν ἱστορίαν ἔθνους τινός ἐν ᾗ ἀκροθιγῶς μόνον καὶ κατὰ τὴν γενικήν αὑτῶν μορφήν, ὄχι καὶ κατὰ τοὺς εἰδικοὺς χαρακτῆρας καὶ ὑποδιαιρέσεις, ἀναφέρονται καὶ πρέπει ν' ἀναφέρωνται πάντα τὰ ἔξωθεν τοῦ καθ' αὐτὸ κύκλου τῆς ἱστορίας προσλαμβανόμενα πράγματα. Καθ' ὅλου εἰπεῖν, τρία ταῦτα πράγματα, ποίησις, ἱστορία καὶ φιλοσοφία ἔμειναν καὶ θὰ μένωσι πάντοτε πράγματα ακατάληπτα εἰς τοὺς σχολαστικοὺς καὶ τοὺς ἀνθρώπους των τετραδίων. Εὐτυχῶς ὁ Κ. Μ. δὲν παρετήρησεν, ὡς φαίνεται τήν συνωνυμίαν ταύτην, καὶ ἀπηλλάγημεν οὕτω τεσσάρων τοὐλάχιστον ἀκόμη ἐπικριτικῶν σελίδων.