Νεοελληνική Φιλολογία/Βησσαρίων

←Λουκὰς Νοταράς

Νεοελληνική Φιλολογία: Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821) Συγγραφέας: Κωνσταντίνος Σάθας Βησσαρίων

Ἰσίδωρος→

Βησσαρίων.

Ἐγεννήθη περὶ τὸ 1389, κατὰ Νικέρωνα 1393, κατὰ δὲ Βανδίνην καὶ Βαίρνερον τῷ 1395, ἐν Τραπεζοῦντι. Νέος ἦλθεν εἰς Βυζάντιον καὶ ἐνδυθεὶς τὸ μοναχικὸν σχῆμα (30 Ἰανουαρίου 1425) ἐγένετο ὑποτακτικὸς τοῦ ἀρχιεπισκόπου Δοσιθέου Δωριέως, ἀνδρὸς ἐπὶ σοφίᾳ καὶ ἀρετῇ θρυλλουμένου· αὐτὸς ἐδίδαξεν ἐνζήλως τὸν νεαρὸν Βησσαρίωνα, καὶ κατήρτισεν ἐπὶ τὴν μοναχικὴν πολιτείαν. Ὁ ἐνάρετος ἐκεῖνος Δωριεὺς βλέπων ἐπὶ τοῦ μετώπου τοῦ μαθητοῦ του κεχαραγμένην τὴν σφραγῖδα τῆς εὐφυΐας καὶ τῆς μαθήσεως, ἔστειλεν αὐτὸν πρὸς τὸν μητροπολίτην Σηλυβρίας, ὅστις ἐδίδαξε τὸν Βησσαρίωνα τὴν ῥητορικὴν καὶ τὴν φιλοσοφίαν^[1]. Ὕστερον δὲ μεταβὰς εἰς Πελοπόννησον διήκουσεν ἐπὶ πολλὰ ἔτη τοῦ περιλαλήτου Πλήθωνος, ὑφ’ οὐ τακτικῶς ἐπαιδεύθη πάσας τὰς ἐπιστήμας, καὶ ἰδίως τὴν φιλοσοφίαν καὶ τὰ μαθηματικά ^[2].

Ἐν Πελοποννήσῳ ὁ Βησσαρίων ἐθαυμάζετο παρὰ πάντων καὶ διὰ τὸ σεμνὸν τῶν ἠθῶν, τὸ ἀπέριττον τοῦ βίου, καὶ ἰδίως τὰς γνώσεις καὶ τὴν στωμυλίαν. Ἐκήρυττεν ἐπ’ ἐκκλησίας τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ, καὶ τὰ πλήθη συνωθούμενα ἠκροῶντο τοῦ νεαροῦ μοναχοῦ. Ἡ φήμη προτρέχουσα διεσάλπιζε τὸ ὄνομα αὐτοῦ, καὶ μετ’ οὐ πολὺ δύο αὐτοκράτορες, ὁ τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ὁ τῆς Τραπεζοῦντος, ἔστειλαν εἰς Πελοπόννησον πρεσβευτὰς ἐξαιτούμενοι παρ’ αὐτοῖς τὸν περιθρυλλούμενον μοναχόν.

Ὁ Βησσαρίων μεταβὰς εἰς Κωνσταντινούπολιν ἐδεξιώθη εὐμενῶς ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος· χειροτονηθεὶς δὲ τῷ 1437 ἀρχιεπίσκοπος Νικαίας^[3], συνώδευσε κατὰ τὸ ἑπόμενον ἔτος τὸν εἰς τὴν σύνοδον τῆς Φεῤῥάρας μεταβάντα πατριάρχην. Κατὰ τὰς συνεδριάσεις τῆς πρὸς ἕνωσιν τῶν δύο ἐκκλησιῶν συνόδου ἐκείνης διέπρεψαν ἰδίως Μάρκος ὁ Εὐγενικὸς, καὶ ὁ Βησσαρίων· ὁ μὲν διὰ τῆς δυνάμεως τῆς διαλεκτικῆς, ὁ δὲ διὰ τὰς χάριτας τῆς στωμυλίας. Ἀντίπαλοι ἐκεῖσε κατὰ τὰ προτερήματα ἀναδειχθέντες, ἐγένοντο ὕστερον πολέμιοι κατὰ τὰς ἀρχάς· καὶ ὁ μὲν Εὐγενικὸς ἀμείλικτος τῆς καινοτομίας ἐχθρὸς ἀπῆλθε καταψηφίζων καὶ ἀναθεματίζων τὴν ἕνωσιν· ὁ δὲ Βησσαρίων συνηγορῶν τῷ λατινισμῷ, διέψευσεν ἐκ προοιμίου τὴν περὶ αὐτοῦ ἀγαθὴν τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας ἰδέαν. Κηρυχθείσης τυπικῶς τῆς ψευδοενώσεως ἐπανέστρεψε μετὰ τῶν ἄλλων καὶ ὁ Βησσαρίων εἰς Βυζάντιον^[4], ἀλλὰ μὴ δυνάμενος παραμεῖναι διὰ τὰς κατ’ αὐτοῦ εὐλόγους ὑπονοίας τῆς ἐκκλησίας, ἐπανέστρεψε μετ’ οὐ πολὺ εἰς Ἰταλίαν, ἔνθα ἐπισήμως κηρυχθεὶς ὑπὲρ τῆς Δυτικῆς ἐκκλησίας, ἔλαβεν εἰς ἀντάλλαγμα τῆς ἐξωμοσίας πορφύραν καρδιναλίου (1439).

Ἐπιδοθεὶς εἰς τὴν σπουδὴν τῆς λατινικῆς γλώσσης, ἐπὶ τοσοῦτον ηὐδοκίμησεν, ὥστε ὁ Πλατίνας λέγει «ita brevi homo ingeniosus et acutus Latinorum mores et litteraturam imbibit, ut ex nostribus unus, et non alibi natus videretur. »

Ὑπὸ πάπα Νικολάου Εʹ. ἐπίσκοπος Σαβίνης καὶ εἶτα Τουσκούλων προχειρισθεὶς, ἐστάλη μετ’ ἀπολύτου ἐξουσίας εἰς Βονωνίαν, σπαραττομένην τότε ὑπὸ ἐμφυλίων ἐρίδων, καὶ ὑπὸ ἐξωτερικῶν ἐπιδρομῶν ἀπειλουμένην. Κατὰ τὸ πενταετὲς διάστημα τῆς διοικήσεώς του ὁ Βησσαρίων ἀνεδείχθη ἔμπειρος πολιτικὸς, ἀτρόμητος στρατιωτικὸς, καὶ ἔνθερμος τῆς παιδείας προστάτης· κατέπαυσε τὰς ἐμφυλίους ἔριδας, ὠχύρωσε καὶ ἐξησφάλισε τὴν πόλιν, ἀνήγειρε τὸ ἠμελημένον Γυμνάσιον, καὶ παρώτρυνε τοὺς νέους εἰς παιδείαν, βραβεύων τοὺς ἐπιμελεστέρους, καὶ ἐξεγείρων φιλοτίμως τὴν ἅμιλλαν τῶν ὀκνηρῶν.

Οἱ Βονωνιεῖς εὐγνωμονοῦντες ἐχάραξαν ἐν δημοσίῳ τόπῳ ἐπιγραφὴν: Bessarioni episcopo Tusculano, cardinali Niceno, benefactori nostri, ἀνακηρύσσοντες, ὡς λέγει ὁ Πλατίνας, ὅτι δὲν ἐστάλη παρὰ τοῦ πάπα, παρ’ ἀπὸ τοῦ Θεοῦ^[5].

Ἀποθανόντος τοῦ Νικολάου Εʹ. (1455) ὁ Βησσαρίων προσεκλήθη εἰς Ῥώμην ἵνα παρευρεθῇ εἰς τὴν ἐκλογὴν τοῦ διαδόχου· προταθεὶς ὡς ὑποψήφιος πάπας παρ’ ὀλίγον ἐπετύγχανεν, εἰ μὴ ἐφρύαττε κατ’ αὐτοῦ ὁ καρδινάλιος Ἀλάνος, ἀρχιεπίσκοπος Ἀβινιῶνος, ὅστις ἐν τῷ ἀκαταλογίστῳ φανατισμῷ του δὲν ἠννόει πῶς Ἕλλην, πρώην σχισματικὸς, ἠδύνατο νὰ γίνῃ κεφαλὴ τοῦ καθολικοῦ κόσμου. Ὁ Βησσαρίων γενόμενος καρδινάλιος διετήρησε παρὰ τὰ κεκανονισμένα τὴν γενειάδα καὶ τὸν μύστακα, ὡς ἐθνικὴν ἴσως ἀνάμνησιν· ὁ δὲ Ἀλάνος ἔλαβεν ὡς ἐπιχείρημα τῶν κατ’ αὐτοῦ Φιλιππικῶν τὴν τήρησιν τῶν σχισματικῶν ἐκείνων σημείων, ἀναβοῶν «Ergo ecclesiae Latinae Graecum pontificem dabimus, et in capiti libri neophytum collocabimus? Nondum barbam rasit Bessarion, et nostrum caput erit? Eo paupertas ecclesia latinae, quae virum non repent summo apostolatu dignun, nisi ad Graecos recurrat. Sed agite, patres, quod libet; ego, et qui mihi credent, in Graecum praesulem nunquam consentiemus»^[6].

Πρὸς ἀποτυχίαν τοῦ Βησσαρίωνος συνετέλεσε καὶ ἡ πρόσφατος ἀνάμνησις ἑτέρου Ἕλληνος πάπα, ψεύσαντος τὰς περὶ ἑνώσεως τῶν δύο ἐκκλησιῶν προσδοκίας τῆς ῥωμαϊκῆς αὐλῆς. Φίλαργος ὁ Κρὴς διελθὼν τὴν νεότητα του ἐν ἄκρα πενίᾳ, ἐξελέχθη πάπας ὑπὸ τὸ ὄνομα Ἀλεξάνδρου Εʹ. (26 Ἰουνίου 1409) ἐπ’ ἐλπίδι ὑπαγωγῆς τῆς Ἀνατολικῆς ἐκκλησίας· ἀλλὰ μετ’ οὐ πολὺ ἀπέθανε δηλητηριασθεὶς, ὡς λέγεται, ὑπὸ τοῦ καρδιναλίου Κόσσα, διαδεχθέντας τὸν Ἕλληνα Φίλαργον ἐπὶ τοῦ θρόνου τοῦ Ἁγίου Πέτρου.

Ὁ ἐκλεχθεὶς πάπας Κάλλιστος Γʹ. διετέλεσε τιμῶν καὶ ἄκρως σεβόμενος τὸν Βησσαρίωνα, ὅστις καὶ τὸν κατέπεισε νὰ προκαλέσῃ σταυροφορίαν πρὸς ἀνάκτησιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀποτυχοῦσαν ὅμως ἕνεκα τῶν ἐμφυλίων διενέξεων τῶν εἰς τοῦτο προσκληθέντος ἡγεμόνων. Ὁ Βησσαρίων σταλεὶς πρὸς Ἀλφόνσον βασιλέα τῆς Ἀῤῥαγῶνος, ὑπεδέχθη ὑπὸ τούτου εὐμενέστατα· ὁ δὲ πάπας ἐτίμησεν αὐτὸν τῷ τίτλῳ προστάτου τοῦ τάγματος τῶν Ἐλασσόνων Ἀδελφῶν.

Ἀποθανόντος Καλλίστου (1458) ὁ Αἰνείας Σίλβιος ἐγένετο πάπας ὑπὸ τὸ ὄνομα Πίου Βʹ. Καὶ πρότερον ἐργασθεὶς πρὸς συγκρότησιν σταυροφορίας κατὰ τῶν Τούρκων, ἅμα ἀνῆλθεν εἰς τὴν ὑψίστην ἐκείνην τοῦ καθολικισμοῦ περιωπὴν, συνεκάλεσε σύνοδον τῶν ἡγεμόνων εἰς Μαντούην, καθ’ ἣν ὅ τε πάπας καὶ ὁ ἐπιστήθιος φίλος του Βησσαρίων ἠγόρευσαν θαυμασίως, ἐξορκίζοντες τοὺς χριστιανοὺς ἡγεμόνας διὰ τὴν σταυροφορίαν, τὴν ὁποίαν καὶ αὖθις ἐματαίωσαν οἱ ἐν Γερμανίᾳ ἐμφύλιοι πόλεμοι. Ὁ Βησσαρίων ἐστάλη ὑπὸ τοῦ ποντίφηκος εἰς Γερμανίαν, ἵνα ἐξορκίσῃ τοὺς διαπληκτιζομένους εἰς εἰρήνην, καὶ συνασπισμὸν διὰ τὸν κατὰ τῶν Τούρκων πόλεμον. Ὁ πυρετώδης καρδινάλιος ἐν πρώτοις ἐπορεύθη εἰς Βενετίαν, καὶ συνηγόρησε παρὰ τῇ δημοκρατίᾳ ὑπὲρ τῆς σταυροφορίας· ἐκεῖθεν, κατὰ Φεβρουάριον, πρὸς οὐδὲν λογιζόμενος παγετοὺς, καὶ βροχὰς, πλημμύρας καὶ τόσους ἄλλους κινδύνους, ὁ ἀκάματος πατριώτης ἐῤῥίφθη εἰς τὴν Γερμανίαν. Ἐκ Νυρεμβέργης ἀπέστειλεν ἐγκυκλίους προσκαλῶν τοὺς ἡγεμόνας εἰς συνέλευσιν· ἐν τῷ μεταξὺ δὲ προσεπάθησε δι’ ἐνθέρμων καὶ πολεμικῶν ἀγορεύσεων νὰ διεγείρῃ τὸν λαὸν ὑπὲρ τῆς σταυροφορίας. Συνελθόντων μετ’ οὐ πολὺ διαφόρων ἡγεμόνων, ὁ Βησσαρίων ἡγόρευσε λαμπρότατα καὶ περιπαθέστατα συνιστῶν τὴν ὁμόνοιαν καὶ ἐξορμῶν πρὸς πόλεμον κατὰ τῶν ἀπίστων. Τὰ πάθη ὅμως εἶχον φθάσει εἰς τὸν κολοφῶνα, καὶ αἱ μεταξὺ τῶν ἡγεμόνων διενέξεις παρέλυον πᾶσαν ἐνέργειαν, σύμπνοιαν ἀπαιτοῦσαν, ἥτις δὲν ἠδύνατο νὰ εἰσχωρήσῃ εἰς καρδίας πεπωρωμένας ὑπὸ τοῦ μίσους. Ὁ Ἕλλην καρδινάλιος ἱκετεύων, δακρυῤῥοῶν, μάτην ἀνέμνησε τοῦ κινδύνου^[7]. Ἀποτυχὼν, πλὴν μὴ ἀπελπιζόμενος, ἦλθεν εἰς Βορματίαν, καὶ ἐξαπέστειλε πρεσβευτὰς πρὸς τοὺς πέριξ ἡγεμόνας διὰ τὸν αὐτὸν σκοπὸν· οὐδὲν δὲ κᾀκεῖ κατορθώσας ἦλθεν εἰς Βιέννην, καὶ παρουσιασθεὶς τῷ αὐτοκράτορι ἐξήντλησεν ὅλα τὰ ἐπιχειρήματα πυρετώδους εὐγλωττίας, ἀναζωπυρουμένης ὑπὸ ἀκραιφνοῦς πατριωτισμοῦ, ἵνα πείσῃ τὸν Φριδερίκον Γʹ. Εἰ καὶ ὅλα τὰ παρεμβληθέντα προσκόμματα ἀνυπόστατα κατέδειξε, δὲν ἠδυνήθη νὰ παρασύρῃ αὐτὸν ὑπὲρ ἀλλοτρίου πολέμου, ἀφοῦ τοσοῦτον ἦν ἀπησχολημένος περὶ τὰ ἐσωτερικά. Μετὰ διετῆ ἐν Γερμανίᾳ περιοδείαν ὁ Βησσαρίων σωματικῶς ἐξηντλημένος, καὶ ψυχικῶς τεταραγμένος ἐπανέστρεψεν εἰς Ῥώμην ἄπρακτος.

Ὁ καρτερόψυχος πάπας μὴ ἀποθαῤῥυνθεὶς ἐξώπλισε τὸν στόλον καὶ τὸν στρατὸν, καὶ μετ’ ὀλίγον ἡτοιμάσθη ν’ ἀναλάβῃ τὸν κατὰ τῶν Τούρκων πόλεμον. Ὡσεὶ δὲ βέβαιος περὶ τῆς ἐπιτυχίας ὠνόμασε τὸν Βησσαρίωνα ἀπὸ τοῦδε πατριάρχην τῆς Κωνσταντινουπόλεως, καὶ τὸν ἔστειλεν εἰς Βενετίαν ἵνα διευκολύνῃ τὰ κατὰ τὸν στόλον. Μετ’ ὀλίγον δὲ ὁ μὲν Πίος διὰ ξηρᾶς, ὁ δὲ Βησσαρίων ἐκ Βενετίας, ἐπιβαίνων τριήρεως ἰδίᾳ δαπάνῃ ναυπηγηθείσης καὶ ἐξοπλισθείσης, διηυθύνοντο πρὸς τὸν Ἀγκῶνα ἵν’ ἀναλάβωσι τὴν ἀρχηγίαν τοῦ ἐκεῖ συναθροισθέντος στόλου καὶ στρατοῦ, καὶ αὐτοπροσώπως ὁδηγήσωσι τὰς χριστιανικὰς σημαίας κατὰ τῶν Τούρκων.

Ὁ κατ’ ἐκείνην ὅμως τὴν χρήσιμον ὥραν ἐπισυμβὰς θάνατος τοῦ πυρετώδους Πίου ἐματαίωσε τόσα ὄνειρα, καὶ διέψευσε τόσας ἐλπίδας.

Μετὰ τὸν θάνατον Παύλου Βʹ. (1471), ὁ Βησσαρίων καὶ αὖθις ἐπροτάθη ὑποψήφιος πάπας· περὶ τῆς ἐπιτυχίας του οὐδεμία πλέον ὑπῆρχεν ἀμφιβολία ἐν Ῥώμῃ, καὶ ἤδη διεθρυλλεῖτο ὡς πάπας· ἀλλ’ ὀλίγον πρὸ τῆς ἐκλογῆς ὁ καρδινάλιος Ὀρσίνης τῷ προέτεινεν, ὅτι ἂν τῷ ὑπέσχετο, γενόμενος πάπας, ν’ ἀναγνωρίσῃ καὶ ἐπικυρώσῃ οἰκογενειακά τινα προνόμια, τῷ ἔδιδον τὴν ψῆφον καὶ αὐτὸς καὶ οἱ φίλοι του· ἐπειδὴ δὲ ὁ Βησσαρίων δὲν κατεδέχθη νὰ ἐξευτελισθῇ ἀξαγοράζων ἀνοικείως ψήφους προπετῶν καρδιναλίων^[8], ὁ Ὀρσίνης ὀργισθεὶς ἐχορήγησεν αὐτὰς εἰς Φραγκίσκον τῆς Ῥοβέρας, ὅστις τῷ ἐνεχείρισεν ἐνυπόγραφον χάρτην, ὅτι ἐκτὸς τῆς ζητουμένης ἐπικυρώσεως τῶν προνομίων, ἤθελε πράξει καὶ πλειότερα ὑπὲρ αὐτοῦ. Καὶ μολαταῦτα, ἡ ἀποτυχία τοῦ Βησσαρίωνος, κατὰ Ἰόβιον, ὀφείλεται κυρίως εἰς πλαστογραφίαν τοῦ συνέδρου Νικολάου Περότη, πρὸς ὃν, μετὰ τὴν ἐκλογὴν ἀνέκραξεν, «Αὐτὴ ἡ ἀπάτη, Νικόλαε, ἀφαιρεῖ ἀπὸ ἐμὲ τὴν τιάραν, ἀπὸ ἐσὲ δὲ τὰ κάτεργα»^[9]!

Οὕτω δὴ ὁ Φραγκίσκος τῆς Ῥοβέρας, πρὸ μικροῦ ὑπὸ τοῦ Βησσαρίωνος χειροτονηθεὶς ἐπίσκοπος, καὶ ἀρχηγὸς τοῦ τάγματος τῶν Ἐλασσόνων Φραγκισκανῶν ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ διορισθεὶς, ἐξελέχθη παρ’ ἐλπίδα πᾶσαν πάπας ὑπὸ τὸ ὄνομα Σίξτος Δʹ.

Ἀλλὰ καὶ οὗτος διεγειρόμενος ὑπὸ τοῦ Ἕλληνος πατριώτου, ἀνέλαβε, κατὰ τὸ παράδειγμα τῶν πρὸ αὐτοῦ, τὴν κατὰ τῶν Τούρκων σταυροφορίαν· ὅθεν ἀπέστειλε τὸν Βησσαρίωνα εἰς Γαλλίαν ἵνα συμβιβάσῃ τοὺς διαπληκτιζομένους Λουδοβίκον ΙΑʹ. καὶ Κάρολον Δοῦκα τῆς Βουργωνίας. Ὁ Λουδοβίκος, καθαρὸς καθολικὸς, ἅμα εἶδε τὸν Ἕλληνα καρδινάλιον, φέροντα, παρὰ τὰ ἔθιμα τῆς δυτικῆς ἐκκλησίας, γενειάδα καὶ μύστακα, ὑπὸ τοσαύτης κατελήφθη παραφορᾶς ὥστε λαβὼν τὴν γενειάδα ἀνέκραξε· «Barbara Græca genus retinent, quod Barbara solebant»^[10].

Ἀποτυχὼν ὁ Βησσαρίων ἀνεχώρησε περίλυπος ἐκ Γαλλίας, καὶ ἐν Ῥαβέννῃ φθάσας ἀπεβίωσε τὴν 19 Νοεμβρίου 1472.

Ὁ Βησσαρίων ἦν εἰς τὸ ἄκρον φιλελεήμων, καὶ μεγαλόδωρος· τὸ ἐπὶ τοῦ Κυριναλίου λόφου μέγαρόν του ἦτο γενικὸν καταφύγιον τῶν ἐπὶ παιδείᾳ διαπρεπόντων Ἑλλήνων καὶ Ἰταλῶν, καθημερινῶς περὶ σπουδαίαν συζητούντων ἐνώπιον τοῦ πολυθρυλλήτου καρδιναλίου, πατριαρχικῶς ἐν μέσῳ καθημένου, προσεκτικῶς ἀκροωμένου, καὶ ἀνασκευάζοντος ἢ ἐπικυροῦντος τὰ λεγόμενα^[11]. Ἦτο φιλαναγνώστης μέχρι θαύματος, καὶ συγγραφεὺς χαλκέντερος, ἔχων καὶ πλουσιωτάτην βιβλιοθήκην, ἐκτιμωμένην περὶ τὰς 30, 000 χρυσῶν νομισμάτων, ἣν ἐν ἔτει 1468 ἐδωρήσατο τῇ Ἑνετικῇ Γερουσίᾳ^[12].

Ἰδίως δὲ διετέλεσεν ἔνθερμος ὑπερασπιστὴς τῶν ἐκπατρισθέντων ὁμοεθνῶν του, ἐξ ὧν οἱ πλείους ἰδίοις αὑτοῦ ἀναλώμασιν ἐσπούδασαν εἰς διάφορα τῆς Ἰταλίας πανεπιστήμια. Ἰδοὺ τὶ ἔγραφε πρὸς Φιλανθρωπινὸν ὁ φιλόπατρις οὗτος Ἕλλην. «Εἰσὶ παρ’ αὐτοῖς (τοῖς Ἰταλοῖς) Ἀκαδημίαι πολυτελεῖς, καὶ μαθημάτων παντοίων ἐξαίσια φροντιστήρια, ἐν οἷς οἱ καθ’ ἡμᾶς, εἴπερ ἂν βούλοιντο, τὰ τῶν Λατίνων μαθεῖν, καίγε τῆς αὐτῶν γλώσσης μετασχεῖν, οὐ μὴν αὐτοὶ πρὸς τὸ κορυφαῖον τῆς τε Φιλοσοφίας καὶ Φιλολογίας ἀνήξουσιν, ἀλλὰ καὐτοῖς τοῖς Λατίνοις ἔσονται πρὸς τὰ τοιαῦτα ὁδηγοὶ πανυπέρτατοι. Καὶ δὴ ὅ τε Χρυσολωρᾶς καὶ Γαζῆς, καὶ ὁ δριμὺς Τραπεζούντιος, ἐν Παταβίῳ διατρίψαντες ἀρκετῶς, οἱ σοφοὶ ἁπλῶς ἐν Ἰταλίᾳ νομίζονταί τε καὶ λέγονται. Πρὸς ὧν τὸ παράδειγμα ἡμεῖς παλινοστήσαντες ἐν Ἐνετίαις, κατὰ τὸ δυνατὸν ἐπεμελήθημεν τοὺς ἀνερχομένους εἰς ἡμᾶς ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἄνδρας σοφούς τε καὶ ἐπιστήμονας εἰς Πατάβιον, διὰ τὸ πλησίον, μεταπέμψαι, ἵνα τοῖς ἡμῶν ἀναλώμασι τὰ τῶν Λατίνων μεμαθηκότες, οὐ μὴν τῶν ἐν ἡμῖν, ἀλλὰ καὶ τῶν Λατίνων διδάσκαλον γένωνται τὸ καθ’ ἑξῆς».

Τὸ σῶμα του μεταφερθὲν ἐκ Ῥαβέννης εἰς Ῥώμην ἐτάφη πομπωδῶς εἰς τὴν ἐκκλησίαν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων· κατὰ τὴν κηδείαν παρευρέθη καὶ ὁ πάπας, παράδειγμα οὗ ὅμοιον οὐδέποτ’ ἐγένετο. Κατετέθη δ’ ἐντὸς μνημείου, ὅπερ ζῶν (1466) εἶχε κατασκευάσει ἐπιγράψας·

Τοῦτ’ ἔτι Βησσαρίων ζῶν ἤνυσα σώματι σῆμα,
Πνεῦμα δὲ φευξεῖται πρὸς Θεὸν ἀθάνατον.

Τὴν παιδείαν καὶ τὰς ἀρετὰς τοῦ Βησσαρίωνος διεκήρυξαν δι’ ἰδίων ἐγκωμίων ὁ Πλατίνας, καὶ ὁ Μιχαὴλ Ἀποστόλης· πολλοὶ δὲ ἄλλοι δὲν ἔλειψαν νὰ ἐκθειάσωσι τὴν σοφίαν αὐτοῦ. Ἐπὶ τοῦ τάφου του ἐχαράχθη καὶ τὸ ἑξῆς ἐπίγραμμα·

Græcia me genuit, fovit Italis ora; galero
Roma colit; vita sum Numa, et arte Plato.

Ὁ Βάλλας λέγει περὶ τῆς κατ’ ἀμφοτέρας τὰς γλώσσας δεινότητος τοῦ Βησσαρίωνος· «Latinorum Graecissimus fuit, et Graecorum Latinissimus»· καὶ Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ἐν μετριοπαθείᾳ πάντοτε ἐπαινῶν καὶ ψέγων, λέγει «Περὶ μὲν οὖν Βησιαρίωνος τοσόνδε ἐπιστάμενος μνείαν ποιήσομαι, ὡς ξυνέσει τε τῇ ἀπὸ φύσεως, πολλῶν δὴ ἐς τοῦτο εὐδοκιμούντων Ἑλλήνων, μακρῷ γενόμενος καὶ κρίνειν τε ἐφ’ ὅτι ἂν γένοιτο κράτιστος δοκῶν γενέσθαι, τὰ δὲ ἐς σοφίαν τὴν Ἑλλήνων τε καὶ Ῥωμαίων οὐδενὸς δεύτερος»^[13].

Διετήρει ἄπειρον σέβας πρὸς τὴν μνήμην τοῦ διδασκάλου του Γεμιστοῦ· ζῶντα τὸν ἐτίμησε διὰ τῶν σεβασμάτων του, ἀποθανόντα δὲ τὸν ὑπερησπίσθη κατὰ τῶν προσβολῶν τῶν ἀντιπάλων του. Καὶ ἐνόσῳ μὲν ἡ πάλη περιωρίζετο μεταξὺ Σχολαρίου καὶ Πλήθωνος, ὁ Βησσαρίων, εἰ καὶ ἔνθερμος τῆς Πλατωνικῆς φιλοσοφίας θιασώτης, ἀπεῖχε τοῦ ἀγῶνος, θεωρῶν ἴσως τὸν διδάσκαλον του ἱκανὸν πρὸς ἀντιπαράταξιν. Μετὰ τὸν θάνατον ὅμως τοῦ Γεμιστοῦ, Θεόδωρος ὁ Γαζῆς ὑπερασπιζόμενος τὴν Ἀριστοτελικὴν φιλοσοφίαν ἔγραψεν ἐν μετριοπαθείᾳ κατὰ Πλάτωνος καὶ Πλήθωνος. Ὁ Μιχαὴλ Ἀποστόλης, μαθητὴς καὶ φίλος τοῦ Βησσαρίωνος ἔγραψε κατὰ Γαζῆ καὶ Ἀριστοτέλους, ἐπισωρεύων ὁρμαθοὺς ὕβρεων κατὰ τοῦ πρώτου, καὶ τολμηρῶς ἀποφαινόμενος περὶ γεγονότων, ἅπερ σχεδὸν ἠγνόει. Ἐπειδὴ δὲ ὁ Γαζῆς βλέπων τὴν ἔξαψιν τῶν πνευμάτων ἀπεμακρύνθη τῆς πάλης, ὁ συμπολίτης του Ἀνδρόνικος Κάλλιστος, θεωρῶν μὲν τὴν φιλοσοφίαν τοῦ Ἀριστοτέλους ὑπερτέραν, μὴν ἀποῤῥίπτων ὅμως καὶ τὴν τοῦ Πλάτωνος, ἀνεσκεύασε τὴν ἀπάντησιν τοῦ Ἀποστόλη ἐντίμως, διὰ λογικῶν καὶ φιλοσοφικῶν ἐπιχειρημάτων, καὶ ἵν’ ἀποδείξῃ ὅτι δὲν εἶχε πρόθεσιν νὰ προσβάλλῃ τὸν Βησσαρίωνα, κεκηρυγμένον ὑπὲρ τοῦ πλατωνισμοῦ, ἔστειλε τὴν ἀπάντησιν τοῦ νεανίου μαθητοῦ του μετὰ τῆς ἀνασκευῆς, ὑποβαλλόμενος εἰς τὴν εὐθυκρισίαν τοῦ σοφοῦ καρδιναλίου, ὅστις ἀφοῦ ἐπισταμένως ἀνέγνωσεν ἀμφότερα, κατεδίκασε τὸν μαθητήν του, καὶ ἐπεδοκίμασε τὴν ἀπάντησιν τοῦ Ἀνδρονίκου.

Ἀφοῦ ὅμως ὁ παράφορος Γεώργιος Τραπεζούντιος ἀναδεχθεὶς τὴν ὑπὲρ τοῦ Ἀριστοτελισμοῦ πάλην, ἐδημοσίευσε «Σύγκρισιν Πλάτωνος καὶ Ἀριστοτέλους καὶ θρασέως δι’ αὐτῆς ἀγωνιζόμενος ὑπὲρ ἀνορθώσεως τῆς Σχολαστικῆς φιλοσοφίας, ἐπεσώρευσεν ὕβρεις ἀμέτρους κατὰ τῶν Πλατωνικῶν, καὶ ἰδίως τοῦ Πλήθωνος, μετὰ τοσαύτας χολῆς, ὥστε ἀδιστάκτως τοὺς διεκήρυττεν ἐνόχους παντὸς ἐγκλήματος, πᾶσαν δημοσίαν συμφορὰν ἀποδίδων εἰς τὴν διάδοσιν τοῦ πλατωνικοῦ συστήματος, ὁ Βησσαρίων ἀπεδύθη πλέον εἰς τὸν ἀγῶνα, καὶ δημοσιεύσας τὴν πολυθρύλλητον «Πρὸς τὸν συκοφαντοῦντα τὸν Πλάτωνα» ἀπάντησιν, προσεπάθησε ν’ ἀποδείξῃ δι’ ἀκαταμαχήτων ἐπιχειρημάτων, ὅτι ἡ διδασκαλία τοῦ Πλάτωνος συνάδει πρὸς τὰ ἱερὰ βιβλία τῆς ἐκκλησίας. Ἡ εὐγλωττία τοῦ Βησσαρίωνος ἐπέβαλε σιωπὴν εἰς τοὺς ἀντιπάλους, καὶ δι’ αὐτοῦ ὁ πλατωνισμὸς ἐκέρδησεν ἐντελῆ νίκην^[14].

Εἰ καὶ εἰς τὸ ἐν λόγῳ σύγγραμμα ὁ Βησσαρίων ἁπλῶς που μνημονεύει τοῦ Πλήθωνος, καταδεικνύεται ὅμως ἔκ τινος ἐπιστολῆς^[15] ὅτι εἶχεν ἀρκούντως ποτισθῆ τὰς πολυθεϊστικὰς ἰδέας τοῦ διδασκάλου του, καὶ ἑπομένως ἀμφίβολος καθίσταται ἡ εἰς τὸν χριστιανισμὸν πίστις τοῦ περιδόξου καρδιναλίου^[16].

Συγγράμματα.

ά. Ἑλληνιστί.

—Λόγος περὶ ἑνώσεως.
—Δογματικὸς λόγος περὶ ἑνώσεως.
—Λόγος περὶ τῆς Φλωρεντινῆς συνόδου.
—Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν κάραν τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου.
—Λόγος πρὸς Παῦλον Γʹ.
—Πρακτικὰ τῆς ἐν Φεῤῥαρίᾳ συνόδου.
—Κατὰ συλλογιστικῶν κεφαλαίων Μάρκου Ἐφέσου.
—Ἀπολογία κατὰ Γρηγορίου Παλαμᾶ, καὶ ὑπὲρ Ἰωάννου Βέκκου.
—Πρὸς Ἀλέξιον Λάσκαριν Φιλανθρωπινὸν, περὶ τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ συνόδου, καὶ περὶ ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
—Ἐγκύκλιος πρὸς τοὺς Ἕλληνας.
—Ἐγκύκλιος ἐπιστολὴ περὶ Ἀζύμων.
—Κατὰ Μαξίμου Πλανούδη περὶ ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
—Πρὸς Γεμιστὸν περὶ τοῦ αὐθυποτάκτου, περὶ τοῦ μεθεκτοῦ καὶ ἀμεθέκτου, περὶ τῆς τῶν ὄντων συνωνυμίας ἢ ὁμωνυμίας, καὶ περὶ εἰμαρμένης;
—Φυσικαὶ ἀποδείξεις περὶ Θεοῦ.
—Ἐπιστολὴ πρὸς παιδαγωγὸν Θωμᾶ τοῦ Παλαιολόγου.
—Λόγος εἰς τὸν κατὰ Τούρκων στόλον.
—Ἀπαντήσεις πρὸς τοὺς πρέσβεις τῶν Γερμανῶν.
—Ἐπιστολὴ πρὸς Παῦλον Γʹ. περὶ τῆς ὑπ’ αὐτοῦ μεταφράσεως τοῦ Αʹ. Φιλιππικοῦ τοῦ Δημοσθένους.
—Ἔκθεσις Χριστιανικῆς πίστεως κατὰ πασῶν αἱρέσεων.
—Περὶ πρωτείου τοῦ πάπα.
—Μονῳδία ἐπὶ τῇ θανῇ Μανουὴλ τοῦ Παλαιολόγου.
—Πρὸς τὰ Πλήθωνος πρὸς Ἀριστοτέλη περὶ οὐσίας.
—Περὶ τοῦ τῆς ἱερᾶς εὐχαριστίας μυστηρίου, καὶ ὡς τοῖς τοῦ Κυρίου ῥήμμασι μάλιστα τελειοῦται.
—Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν Ἀππιανοῦ, καὶ Διοδώρου.
—Παρασημειώσεις εἰς Θουκυδίδην, Ἡρόδοτον κλπ.
—Ἐπιστολὴ πρὸς Βενετοὺς περὶ ἁλώσεως Κωνσταντινουπόλεως.

—Μονῳδία ἐπὶ τῇ βασιλίσσῃ Κλεόπῃ. (Miller, Bibliothèque de l' Escurial σελ. 372).
—Ἐγκώμιον ὁσίου Βησσαρίωνος τοῦ ἐρημίτου.
—Ἐγκώμιον Τραπεζοῦντος.
—Ἐγκώμιον ἰσθμοῦ Πελοποννήσου.
—Παραμυθητικοὶ τρεῖς λόγοι πρὸς αὐτοκράτορα Κωνσταντινουπόλεως.
—Πρὸς Θεόδωρον Γαζὴν, περὶ τοῦ κατὰ Πλάτωνος συγγράμματος τοῦ Τραπεζουντίου.
—Εἰ ἡ φύσις καὶ ἡ τέχνη βουλεύονται ἢ οὐ.
—Ἰαμβικὸν ἐπίγραμμα εἰς Θεοδώραν πρώτην σύζυγον Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.
—Ὁμιλία ἐν τῇ κοιμήσει τοῦ ὁσίου Μακαρίου τοῦ Κορωνᾶ.
—Περὶ τῶν ἐμφερομένων τῇ θείᾳ εὐχῇ ῥημάτων.
—Ἐπιτελεύτιοι ὁμιλίαι παρούσης τῆς τῶν ὀρθοδόξων συνάξεως καὶ πολλῶν τῆς συγκλήτου καὶ πολιτείας.
—Διάφοροι ἐπιστολαὶ πρὸς—Γεώργιον Γεμιστόν—Φιλανθρωπινόν—Γεννάδιον Σχολάριον—Θεόδωρον Γαζὴν—Παλαιολόγους—Μιχαὴλ Ἀποστόλην— Ἀνδρόνικον Κάλλιστος—Υἱοὺς Γεμιστοῦ—Ἀμιρούτζην—Θεόδωρον Πορφυρογέννητον—Παῦλον Σοφιανόν—Δημήτριον Πεπαγωμένον—Νικόλαον Σεκουνδίνον—Νικηφόρον Χιλάν—Δυονύσιον ἱερομόναχον—Ἰωάννην Νομοφύλακα τὸν Εὐγενικόν—Ματθαῖον καὶ Ἰσίδωρον ἰερομονάχους—Ἰωάννην Ἀργυρόπουλον— Γρηγόριον πρωτοσύγγελον κλπ.

βʹ. Λατινιστί.

—Adversus Calumniatorem Platonis libri V, et liber de natura et arte adversas Georgium Trapezuntium. Romæ 1469.
—Correctio librorum Platonis de Legibus Georgio Trapezuntio interprete. (ἐξεδόθησαν μετὰ τοῦ ἀνωτέρω παρ’ Ἄλδῳ 1502).
—Declaratio aliquorum, quæ in oratione dogmatica continentur.
—De processione spiritus S. et de errore paschalis,
—In illud loannis: Si eum volo manere, (ἐξεδόθη ὑπὸ Βρασικάνου 1532).
—Latina versio Basilii Magni in illud: Allende tibi ipsi.
—Libri quatuor Xenophontis de dictis et factis Socratis. 1516.
—Aristotelis Metaphisicorum libri XIV (Parisiis 1516).
—Theophrasti Metaphysica.
—Epistolae et orationes de bello Turcis inferendo. Parisiis 1471 (Μετάφρασις ἰταλικὴ ἐτυπώθη ταὐτὸ ἔτος).
—Ad dieta Plethonis in Aristolelis de substantia scriptum.
Ἐπιστολαὶ πρὸς Χριστόφορον Μόρον, Φριγκῖσκον Βάρβαρον, Πάπαν Πίον, Μαρσίλιον Φικῖνον, Ἀββὰν Βησσαρίωνα^[17], Γουλιέλμον Φιχέτον κλπ.

---

1. Christianam militiam secutus, Dositheo Archiepiscopo Doriensi (*) , unici exempli moribus et sanctitate viro, in primo tyrocinio, tante expeditionis duce usus est; cujus virtutem, religionem, doctrinam adeo imbibit, ut Idem brevi factus videretur. Bessarionis ingenium, et mentem propre divinam ad cognitionem rerum occultarum et admirabilium vir sanctissimus contemplatus, adolescentem ipsum ad Archiepiscopum, Sylembriensem, virum optimum atque doctissimum, misit, unde et oratoriam artem, et philosophiam disceret... (Platinæ, Panegyricus in laudem Bessarionis).
2. Ὁ Νικέρων, ἄδηλον ποῦ στηριζόμενος, ἀντιλέγει τῷ Πλατίνᾳ ἐπιλέγων ὅτι ἐν Κωνσταντινουπόλει ὁ Βησσαρίων διήκουσε τοῦ Πλήθωνος.
3. Ἐν 1426 εἶχε χειροτονηθῆ διάκονος, καὶ τῷ 1431 πρεσβύτερος.
4. Πολλοὶ παραδίδουσιν, ὅτι δὲν ἐπανέστρεψεν εἰς Κωνσταντινούπολιν· ἀλλ’ ἐξ ἐπιστολῆς αὐτοῦ τούτου πρὸς Λάσκαριν Φιλανθρωπινὸν τοὐναντίον πληροφορούμεθα. «Μετὰ τὴν γενομένην ἁγίαν σύνοδον, καὶ τὴν εἰς Κωνσταντινούπολιν ἡμῶν ἐπάνοδον».
5. «Quem enim videbant justissimum, quem modestissimum, huoc tan-quam de cocio missum, ea praesertim tempestate, venerabantur, colebant, et observabent.» (Platina). «Ἐν ταύτῃ τε τῆς πόλεως ἐν στάσει ὡς τὰ πολλὰ γενομένης, καὶ τῶν στασιωτῶν ἐπὶ διαφορὰν σφίσιν ἀφικνουμένων, δαιμόνιόν τινα τῶν ἐν τῇ πόλει ἐπιφανῆναι». Χαλκοκονδ. Ἱστορ.VI.
6. Gobellini, Commentar, Pii papae II, lib. I, σελ, 24.
7. «Tum Bessarium, lacrymabundus, ac vicem christianæ reipublicæ gemens, breviter clades omnes, nostris illatas, commemorat, imminens periculum ostendit, pacem et concordiam proponit, quo liberius et tutius, conjunctis armis et copiis ire in hostem ferocem, et recenti victoria exsultantem, liceat, κλπ, (Platina).
8. «Ille (Βησσαρίων) ut erat homo sanctissimus et intergerrimus severe admodum, et quasi jam pontificatum teneret, respondit, si ea ipsa privilegia majestatem pontificiam et honorem sanctæ fedis continerent, omnia facturum. Indignatus Orsinus etc. (Gyraldi, de poetis sui tempor. Tom. II).
9. Hæc tua, Nicolæ, intempestiva sedulitas et tiaram mihi, et tibi galcram eripuit!»
10. Κατὰ Παπαδόπουλον Κομνηνόν (Histor. Gymn. Patav. ) ὁ Λουδοβίκος εἶπε «Græca per Ausonios fines sine lege vagantur».
11. Bessarionis domus quasi nutrix quædani fuit omnium, magnarum artium. Disputabant eruditi homines loto die maximis de rebus. Ipse, grandis natu, ia utramque partem, cum refellendo, tum probando, respondebat. Nec enim lauta meus, nec tanta vis ingenii quotidianis quæstiunculis satiari poterat; legebat ipse multum, scribebat, meditabatur. (Coresii, Dialogus de hominibus doctis).
12. Ἐπέγραψε δ’ ἐπ’ αὐτῆς· «Τῶν ἐνταῦθα ἐκκειμμένων λόγων οἱ μὲν, ἔτι νέῳ ὄντι, καὶ ἄρτι πρώτης ἡμμένῳ τῆς περὶ τὸ συγγράφειν γυμνασίας, ἐκδέδονται, μήτε τινά πω βαθμὸν ἱερωσύνης ἔχοντι, πάνυ τε τὴν ἡλικίαν ἀπαλῷ ἔτι μοὶ ὄντι, τῷ πρὶν μὲν τῆς Νικαιέων ἀρχιερεῖ γενομένῳ, νῦν δ’ εἰς Καρδινάλιον τῆς ἁγίας Ῥωμαϊκῆς ἐκκλησίας τελοῦντι, τοὔνομα Βησσαρίωνι, τὸ γένος ἐκ Τραπεζοῦντος, ἐν Κωνσταντινουπόλει τραφέντι καὶ παιδευθέντι· οἱ δὲ καὶ ἐφεξῆς, τοῦ χρόνου προβαίνοντος ἐν τῷ τῆς χρείας ἑκάστοτε παρισταμένῳ, ὡς ὁ καιρὸς ἐδίδου, ὑπηγορεύθησαν, οἱ μὲν ἐν ἱερεῦσι τελοῦντες μου, οἱ δ’ ἤδη καὶ γενομένου ἀρχιερέως· ὁ οἱ τελευταῖος περὶ τῆς τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐκπορεύσεως, πρὸς τῇ μακρᾷ εἰς Κωνσταντῖνον τὸν δεσπότην ἐπιστολῇ, ἤδη δὲ εἰς τὸ τῶν Καρδιναλίων ἀνηγμένου ἀξίωμα· οὓς, εἰ καὶ μὴ πολλοῦ τινος ἄξιοι λόγου εἰσιν, ὡς οἰκεῖα ὅμως γεννήματα φιλοῦντες, ἐν τούτῳ αὐτοὺς τῷ βιβλίῳ πρὸς ὑπόμνησιν ἡμῶν αὐτῶν μᾶλλον, ἢ ἑτέρων ὠφέλειαν ἐξεθέμεθα». (Villoison, Anecdota Græca, Tom. II. σελ. 246). Κατάλογον τῆς πολυτίμου ταύτης βιβλιοθήκης ἐδημοσίευσεν ὁ Montfaucon (Bibliotheca Bibliothecarum). Ὁ Villemain ἐν Λασκάρεως ἀναφέρει, ὅτι ὁ Βησσαρίων ἐδωρήσατο τὴν βιβλιοθήκην ἐπὶ τῇ ὑποχρεώσει ἀποδόσεως τῇ Ἑλλάδι ἐλευθερουμένῃ ποτέ· ἀλλὰ τοῦτο ὑπ’ οὐδενός πιστούμενον, καὶ ἐν τῇ δωρητηρίῳ ἐπιστολῇ μὴ ἀναφερόμενον, πλάσμα μᾶλλόν ἐστι.
13. Χαλκ, ἱστορ. κεφ, VI,
14. Ῥόσκου, Βίος Λαυρεντίου τοῦ ἐκ Μεδίκων (μετάφρ. X. Παρμενίδου) σελ. 22—3. —Κ. Σάθα, οἱ Νεοπλατωνικοὶ τοῦ Δʹ. αἰῶνος (Χρυσαλ. σελ. 67).
15. Γράφων πρὸς τοὺς υἱοὺς τοῦ Γεμιστοῦ λέγει· Πέπυσμαι τὸν κοινὸν πάτερα τε καὶ καθηγεμόνα, τὸ γεῶδες πᾶν ἀποθέμενον, ἐς οὐρανὸν καὶ τὸν ἀκραιφνῆ μεταστῆναι χῶρον, τὸν μυστικὸν τοῖς ὀλυμπίοις Θεοῖς συγχορεύσοντα ἴακχον».
16. Πηγαί. Platinæ Panegyricus in Bessarionem—Μιχαὴλ Ἀποστόλη Ἐγκώμιον Βησσαρίωνος—Bandini, vita Bessarionis—Niceroni, commentaria, Tom. XXI— Nicol. Papadopoli. Historia Gymnasii Patavini—Iovii, Elogia—Volaterrani commentaria—Bzovii, Annal. Eccles. Ton. XVII—Gyraidi, dialog. poster, de poetis—Ciaconii, histor. pontif et cardin. Tora. II—Hodii, de Græcis illustribus, lib. I, cap V, —Boerneri, de Doctis Græcis—Bayle Dictionnaire—Brantome, Vie des hommes illustres—Mabillon, itiner, Italic. —Gobellinus. κλπ.1
17. Πρόσφυξ Κωναταντινουπολίτης εἰς Νεάπολιν, προχειρισθεὶς ἀββὰς τοῦ τάγματος τῶν Βενεδικτίνων.

---

(*) Κατὰ λάθος ὁ Alexandre (Notice prélim. sur Plethon, XI, not. 1) καλεῖ τὸν Δοσίθεον ἐπίσκοπον Σπάρτης.