Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα Ελληνικά/Αριθμός 2/Θωμάς Διπλοβατάτζης

←Βιογραφικά

Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα Ελληνικά, Αριθμός 2 Συγγραφέας: Ανδρέας Μουστοξύδης Θωμᾶς Διπλοβατάτζης

Χρυσοβούλλου ἔλεγχος→

ΘΩΜΑΣ ΔΙΠΛΟΒΑΤΑΤΖΗΣ.

Τὸ γένος τῶν Βατατζῶν, ὧν ἡ ἀρχὴ ἐκ τῆς Θράκης, πρῶτον μὲν ἐξελθὸν ἐκ τῆς Ἀδριανουπόλεως ὕστερον δὲ καὶ ἐκ Διδυμοτείχου, παρήγαγεν ἐπισήμους ἄνδρας, καὶ ὡς ἔνδοξον καὶ περικλεὲς συνήφθη διὰ συγγενικοῦ δεσμοῦ μετὰ τοῦ αὐτοκρατορικοῦ τῶν Κομνηνῶν οἴκου. Ἰωάννης τις, ἀπὸ τῶν Βατατζῶν τούτων ἕλκων τὸ γένος, ἔλαβε παρὰ Θεοδώρου τοῦ Λασκάρεως τὴν θυγατέρα καὶ τὸν θρόνον, καὶ οὗτος εἶναι ὁ πάππος τοῦ ἑτέρου ἐκείνου Ἰωάννου, τὸν ὁποῖον ὁ Μιχαὴλ ὁ Παλαιολόγος ἐστέρησε καὶ τοῦ φωτὸς καὶ τοῦ σκήπτρου^[1].

Ἐκ γονέων δὲ ἀμφοτέρων Βατατζῶν προῆλθεν ἑτέρα ἐν Κωνσταντινουπόλει οἰκογένεια, ἥτις διὰ τοῦτο ἐπωνομάσθη τῶν Διπλοβατατζῶν. Ὑπῆρχε δὲ αὕτη καὶ ἐπὶ τῶν χρόνων τοῦ εἰρημένου Μιχαὴλ, διότι ἔκ τινος Διπλοβατατζίνης ἐγέννησεν οὗτος θυγατέρα νόθον, τὴν ὁποίαν ἐξέδωκεν εἰς τὸν ἡγεμόνα τῶν Ταρτάρων^[2], καὶ Διπλοβατάτζης προσέτι ἦτο καὶ ὁ Πρωτοβεστιάριος, ἀνὴρ ἀτρόμητος εἰς τοὺς πολεμικοὺς ἀγῶνας καὶ δεξιὸς εἰς τὴν διοίκησιν τῶν πραγμάτων, εἰς τὸν ὁποῖον ὁ αὐτοκράτωρ Καντακουζηνὸς ἐπέτρεψε τὴν κυβέρνησιν τῆς Βεῤῥοίας^[3]. Τριῶν ἄλλων Διπλοβατατζῶν, οἵτινες μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως μετέβησαν. εἰς Ἰταλίαν, μνημονεύει ὁ Φίλελφος^[4].

Προκειμένης τώρα τῆς βιογραφίας ἀπογόνου τινὸς τῶν Διπλοβατατζῶν , τίς ἄρα, περὶ ἀνδρὸς Ἕλληνος διαβιώσαντος ἐν Ἰταλίᾳ, δὲν ἤθελε παραλάβει πρὸς ἀπλανῆ ὁδηγίαν ἄνδρα ἐπίσης Ἕλληνα καὶ διαβιώσαντα ἐν Ἰταλίᾳ, ὅστις περὶ αὐτοῦ ὡς ἱστορικὸς πραγματεύεται ἰδίως; Θωμᾶς λοιπὸν ὁ Διπλοβατάτζης, καθ’ ἃ λέγει Νικόλαος Κομνηνὸς ὁ Παπαδόπουλος ἐν τῇ αὐτοῦ ἱστορίᾳ τοῦ Παταυϊνοῦ γυμνασίου^[5], ἐγεννήθη ἐν Κορίνθῳ τῷ αὐτῷ ἔτει τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως (1453), καὶ παιδίον ἔτι ἀνετράφη παρὰ τῷ δεσπότῃ τῆς Πελοποννήσου Θωμᾷ τῷ Παλαιολόγου, καὶ μετ’ αὐτοῦ, ἐξωσθέντος ὑπὸ Μωάμεθ τοῦ δευτέρου, ἀπέπλευσεν ὕστερον εἰς Ἰταλίαν, ἐπὶ σκοπῷ νὰ ὑπομείνῃ ἐκεῖ ἀσφαλεστέραν τὴν ἐξορίαν. Τυχὼν δὲ ἐν Ῥώμῃ ὑποδοχῆς παρὰ Ἰάνου τοῦ Λασκάρεως, διετέλεσε τὴν ἐφηβίαν αὐτοῦ συνδιαιτώμενος μετὰ εὐγενῶν νέων, τοὺς ὁποίους συνήγαγεν ὁ φιλοεθνέστατος ἐκεῖνος ἀνὴρ ἱδρύσας γυμνάσιον ἐπὶ τοῦ Κυρίνου λόφου.

Ἀλλ’ ἐπειδὴ τὸ γυμνάσιον ἠγέρθη μετὰ τὸ 1513, ἐὰν ὁ Διπλοβατάτζης εἰσήχθη ἀληθῶς εἰς αὐτὸ, ἔπρεπε τότε νὰ ἦτο ἐτῶν… πόσων;—ἑξήκοντα.

Ὁ Λάσκαρις, λέγει ὁ εἰρημένος συγγραφεὺς, ἔπεμψεν αὐτὸν (δηλαδὴ τὸν ἑξηκοντούτην ἔφηβον) δι' ἐξόδων του ἵνα σπουδάσῃ περὶ τὴν φιλοσοφίαν καὶ νομικὴν ἐν Παταυΐῳ, ἔνθα καὶ διέμεινε μέχρι τῆς ἀποβιώσεως τοῦ εὐεργέτου αὐτοῦ.

Ἐπειδὴ δὲ ὁ Λάσκαρις ἐτελεύτησε τῷ 1535, ἀκόλουθον εἶναι ὅτι ὁ Διπλοβατάτζης, καὶ ὑπὲρ τὰ ὀγδοήκοντα ἔτη γεγονὼς , ἐκάθητο ἔτι ἐπὶ τῶν ἑδωλίων τῶν ἀκροωμένων μαθητῶν.

Ἀπελθόντα δὲ ἐκ Παταυΐου ὁ Παπαδόπουλος τὸν ἐπανάγει εἰς Ῥώμην ἄπορον πάντων, ἔχοντα ὅμως ἐφόδιον τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν σοφίαν, καὶ ἐνταῦθα τὸν πλάττει ἰδιωτικὸν διδάσκαλον παραδίδοντα ἐπὶ μισθῷ τὴν φυσικὴν, καὶ προϊόντος τοῦ χρόνου γινόμενον μάλιστα περιώνυμον παρὰ τοῖς ἐρασταῖς τῆς ἑλληνικῆς παιδείας. Ἤδη δὲ τῆς σοφίας αὐτοῦ περιᾳδομένης, προσκαλεῖται εἰς τὸ ἐν Νεαπόλει γυμνάσιον, ὅπου καὶ διετέλεσε διδάσκων μέχρις οὗ Κάρολος ὁ ὄγδοος τῆς Γαλλίας ἐξελάσας τοὺς Ἀῤῥαγονίους καταλαμβάνει τὸ βασίλειον, τὸ ὁποῖον ἔμελλε μετ’ οὐ πολὺ νὰ ἀποβάλῃ (1495). Συλληφθεὶς τότε καὶ περισυληθεὶς ὁ Θωμᾶς ὑπέστη τριήμερον ἀσιτίαν ὑποχείριος ὧν βαρβάρου τινὸς Γάλλου, ἕως οὗ ἀπέδειξεν ὅτι ἦτο Ἕλλην καὶ ὄχι Ἰταλός. Ἀπαχθεὶς δὲ εἰς τὸ στρατόπεδον ὑπὸ Γάλλου τινὸς στρατηγοῦ, ἐδραπέτευσε μετὰ ἕνα μῆνα καὶ προσετέθη εἰς τὴν τύχην καὶ τὴν στρατιὰν τοῦ βασιλέως Ἀλφόνσου, ὅστις, ἀνακτησάμενος τὴν Νεάπολιν, ἐπειδὴ ἔλαβεν ἤδη ἱκανὴν πεῖραν τῆς πίστεως τοῦ Διπλοβατάτζου, κατέστησεν αὐτὸν ἐπὶ τῆς βασιλικῆς βιβλιοθήκης. Ἀλλ’ ἐπειδὴ τὰ πράγματα πάλιν μετέπεσον καὶ οἱ Ἱσπανοὶ κατεῖχον βία τὰ πάντα, μὴ δυνάμενος, διὰ τὸν ἄπλαστον αὐτοῦ χαρακτῆρα νὰ ὑποφέρῃ τὴν ὑπεροψίαν ἐκείνων, ἐπανῆλθεν εἰς Ῥώμην καὶ διήγαγεν ἅπαντα τὸν βίον ἐν τῇ αὐλῇ τοῦ Καρδιναλίου Νικολάου τοῦ Φλίσκου. Ἐτελεύτησε δὲ ἐσχατόγηρος ὑπερβὰς ἤδη τὰ ὀγδοήκοντα τῆς ἡλικίας του ἔτη τῷ 1534.^[6]

Τόσον ἀναισχύντως μυθολογεῖ ὁ Παπαδόπουλος, καὶ πρὸς πίστωσιν τῶν λόγων του κηρύττει ἀσυστόλως ὅτι τὰς εἰδήσεις ταύτας ἠρανίσθη ἐξ ἐκείνων τὰς ὁποίας ὀνειροπολεῖ ὅτι αὐτὸς περὶ ἑαυτοῦ συνέγραψεν ὁ Θωμᾶς προηγουμένως· καὶ δὲν ἐφρόντισεν, ἢ δὲν ἠδυνήθη, καί τοι σοφὸς, ν’ ἀποφύγῃ τοὐλάχιστον τὴν σύγχυσιν τῶν χρόνων, ἵνα μὴ ληφθῇ ἐπ’ αὐτοφώρῳ ψευδόμενος. Ἔστωσαν δὲ αἱ προπετεῖς αὐτοῦ ψευδολογίαι, δἰ ὧν σπουδάζει ν’ ἀναπληρώσῃ τὴν ἄγνοιαν τῶν ἱστορικῶν γενομένων , ἢ τὴν ἀνάλγητον αὐτοῦ ῥαθυμίαν πρὸς τὴν ἔρευναν τῶν πραγμάτων, στίγμα αἰσχύνης ἀνεξίτηλον, τὸ ὁποῖον οὐδέποτε θέλουσι παρακαλύψει αἱ πολύπτυχοι καὶ πολλαπλαῖ τήβενναι θεολόγου, φιλοσόφου, Ἀββᾶ τοῦ Ἁγίου Ζηνοβίου, Καθηγητοῦ, ἑρμηνευτοῦ τῶν ἱερῶν κανόνων· καὶ μενέτωσαν εἰς τεκμήριον τοῦ φαύλου χαρακτῆρος ἀνθρωπίσκου, ὅστις, ἀποσκιρτήσας ἀπὸ τῶν πατρῴων δογμάτων, ἔστησε πρὸς αὐτὰ χαλεπώτατον πόλεμον ἐπὶ χαμερπεῖ τῶν Λατίνων κολακείᾳ.

Ἀφίνοντες λοιπὸν τὸ θολερὸν τοῦτο ῥεῖθρον, προσέλθωμεν εἰς καθαρωτέραν πηγὴν, πρὸ πάντων δὲ εἰς τὰ ὑπομνήματα ἅτινα περὶ τοῦ Διπλοβατάτζου ἐξήνεγκεν εἰς φῶς ἐν Πισαύρῳ τῷ 1771 ὁ ἐξ Ἀβατῶν Ἀννίβας ὁ Ὀλιβιέριος. Ὁ κριτικὸς καὶ ἐπιμελὴς οὗτος ἀνὴρ συνέταξεν αὐτὰ ἀρυόμενος ἐκ τῶν ἐνδεικτικῶν ὅσα ἀνεῦρεν εἰς τὰ δημόσια χαρτοφυλάκια, ἐκ τῶν ἐγγράφων τῆς οἰκογενείας τοῦ Διπλοβατάτζου, καὶ δύο αὐτοῦ βιογραφιῶν, τῆς μὲν ὑπὸ ἀνωνύμου τινὸς συγχρόνου τοῦ Διπλοβατάτζου , τῆς δὲ ὑπὸ Ἰωάννου Βαπτιστοῦ τοῦ Πίγνα προσήκοντος αὐτῷ ἐκ διπλῆς συγγενείας. Δὲν ὑποκρυπτόμεθα ἐν τοσούτῳ ὅτι γράφοντες περὶ Ἕλληνος δὲν γράφομεν ἐνταῦθα περὶ ἑλληνικῶν πραγμάτων· ἀλλ’ οἱ ἐπιεικέστεροι δὲν θέλουσι μᾶς μεμφθῆ, ἐὰν σκεφθῶσιν ὅτι αὐτὴ ἡ ὑπόθεσις μᾶς φέρει καὶ ἄκοντας εἰς τοῦτο, διότι εἶναι ἀδύνατον ν’ ἀποσπάσῃ τις τὸν ἄνθρωπον ἀπὸ τῶν ἔργων αὐτοῦ, ὁσάκις μάλιστα δἰ αὐτῶν μόνον καὶ ἐκλείσθη. Ἐκτὸς τούτου ἡ Ἑλλὰς ἀπαλλαχθεῖσα τῆς δουλικῆς της ἀπονώσεως, δὲν δύναται ν’ ἀντιπαθῇ ἢ νὰ φαίνεται ἀπαρεσκομένη πρὸς τὴν ἱστορίαν τῶν ἄλλων ἐθνῶν, μετὰ τῶν ὁποίων ὁ πολιτισμὸς καὶ αἱ νέαι σχέσεις τὴν συνάπτουσιν ὡς διὰ συγγενείας καὶ κοινωνικῆς ἑνότητος.

Γεώργιος ὁ Διπλοβατάτζης μετὰ τὴν καταστροφὴν τῆς πατρίδος του κατέφυγε μετὰ τῆς γυναικὸς αὐτοῦ Μαρίας, ἐκ τοῦ οἴκου τῶν Λασκάρεων, εἰς Κέρκυραν, ὅπου εἶχεν εὑρεῖ ἄσυλον καὶ ὁ ἐξάδελφος αὐτῆς Κωνσταντῖνος Λάσκαρις ὁ γραμματικός^[7]. Ἐκ τῆς Μαρίας καὶ τοῦ Γεωργίου ἐγεννήθη ὁ Θωμᾶς ἐν Κερκύρᾳ τῇ 25 Μαΐου τοῦ 1468, καὶ ὄχι τῷ 1472 ὡς εἶπε πλανηθεὶς ὁ Πίγνας. Ἀπελθὼν δὲ ὁ Γεώργιος εἰς Νεάπολιν ἵνα αἰτήσῃ βοήθειαν παρὰ τοῦ βασιλέως, καὶ ἐκεῖθεν ἔπειτα εἰς Ῥώμην ἵνα ἐπικαλεσθῇ τὴν ἀντίληψιν τοῦ πάπα, τυχὼν ἐπικουρίας ὄχι ἀναλόγου πρὸς τὴν χρείαν, κατέλιπε τὴν Ἰταλικὴν χώραν καὶ μετέβη εἰς τὴν Ἱσπανίαν. Εἰσαχθεὶς ἐνταῦθα εἰς τὴν ὑπηρεσίαν τοῦ μονάρχου ἔπεσεν ὕστερον κατὰ τὸν ἐν Γρανάτᾳ πρὸς Μαρουσίους πόλεμον.

Ἅμα ἤκουσε τὴν ἀγγελίαν ὁ Κωνσταντῖνος ὁ Λάσκαρις μετέβη εἰς Νεάπολιν θέλων νὰ παραλάβῃ μεθ’ ἑαυτοῦ τὸν Θωμᾶν, ἀλλ’ ἡ φιλόστοργος μήτηρ δὲν ἠδυνήθη νὰ συγκατανεύσῃ, καὶ τὸ παιδίον παρέμεινε μαθητεῦον ἐν Νεαπόλει. Κατὰ μὲν τὴν γραμματικὴν λοιπὸν διήκουσε Καρόλου τοῦ Συῤῥεντινοῦ, καὶ λέγεται ὅτι καὶ ὁ μέγας Ποντανὸς δὲν ἀπηξίωσε τὸν Θωμᾶν τῆς καθοδηγίας αὐτοῦ εἰς τὴν θεμελιώδη ταύτην διδασκαλίαν· περὶ δὲ τὴν λογικὴν ἐσπούδασεν ἐν Σαλέρνῳ, καὶ δωδεκαετὴς ὢν ὑπεδύσατο δημόσιᾳ φιλοσοφικοὺς ἀγῶνας. Διά τε τὴν δυστυχίαν τῆς οἰκογενείας καὶ τὴν ἰδίαν αὐτοῦ μεγαλοφυΐαν εὐνοούμενος ἤδη ὑπὸ τοῦ Σανσευηρίνου ἡγεμόνος τοῦ Σαλέρνου, παρεκινήθη ὑπ’ αὐτοῦ νὰ ἐνασχοληθῇ εἰς τὰς νομικὰς μελέτας. Ἐπανῆλθε λοιπὸν εἰς Νεάπολιν, μεταπεμψαμένης τῆς μητρὸς, καὶ ἐπεδόθη εἰς τὴν σπουδὴν τῶν νομικῶν ἔχων ἅμα ὁδηγὸν καὶ σύμβουλον, ἂν ὄχι καὶ διδάσκαλον, τὸν εἰρημένον Ποντανὸν προαχθέντα ἤδη εἰς ὑψηλὰ ἀξιώματα. Ἀλλ' ἡ Μαρία, ἔχουσα ἑπτὰ τέκνα, ἀνὰ υἱοὺς καὶ θυγατέρας, μετακληθεῖσα παρὰ τοῦ συγγενοῦς αὐτῆς Δημητρίου τοῦ Σπανδολινοῦ ἀπῆλθε πανέστιος εἰς Βενετίαν, ὅθεν τῷ 1486 ὁ Θωμᾶς μετέβη εἰς τὸ Παταύϊον. Ἤκμαζον δὲ τότε ἐν τῷ πανεπιστημίῳ τῆς πόλεως ταύτης περικλεεῖς νομοΐστορες, ἐν οἷς ηὐδοκίμει τὰ μάλιστα Ἰάσων ὁ τοῦ Μαΰνου. Προώδευσε δὲ θαυμασίως ἐν μὲν τῷ ἀστυκῷ ἀκροώμενος τοῦ ἐξόχου τούτου νομοδιδασκάλου, ἐν δὲ τῷ κανονικῷ δικαίῳ Ἀντωνίου τοῦ Κορσέττου. Οὕτω παρέμεινεν ἐκεῖ ἐπὶ τριετίαν, ὁπότε ἡ Δούκισσα Καμίλλα ἡ Σφορτίου (Sforza), ἥτις μετὰ τοῦ προγόνου αὐτῆς Ἰωάννου συνηγεμόνευεν ἐν Πισαύρῳ, τὸν ἐκάλεσε καὶ ἀνέδειξεν ἐκεῖ τοποτηρητὴν ἐπὶ τῶν ἐκκλήσεων καὶ τῶν τελωνίων (Vicario delle appelazioni e delle gabelle). Ἀλλὰ τῆς ἀξίας ταύτης πολὺ μᾶλλον ὀρεγόμενος τελειοτέρας παιδείας, μόλις ἐπιβὰς τοῦ εἰκοστοῦ τῆς ἡλικίας του ἔτους, ἐπέμφθη ὑπὸ τῆς Καμίλλας εἰς Περουσίαν (1489) ἵνα ἀκροασθῇ τῶν μαθημάτων Βάλδου τοῦ Βαρτολινίου, Πέτρου Φιλίππου τοῦ Κορνέου, Πέτρου τοῦ ἐξ Οὐβάλδων καὶ ἄλλων ἐπισήμων καθηγητῶν. Ἀλλὰ κατὰ τὸ τέλος τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἐπανῆλθεν ὁ Θωμᾶς εἰς τὸ Πίσαυρον, διότι ἡ προστάτις αὐτοῦ παρῃτήσατο τὸ ἥμισυ τῆς ἡγεμονίας εἰς τὸν πρόγονον αὐτῆς ὄντα, ὡς προείρηται ἐξ ἡμισείας σύναρχον. Ἡξιώθη δὲ παρὰ τοῦ νέου Δουκὸς ὄχι ἐλάσσονος εὐνοίας, διότι ἀνεδείχθη ὑπ’ αὐτοῦ αὐλικὸς, καὶ λαβὼν ἐν Φεῤῥαρίᾳ τῷ 1490 τὸ διδακτορικὸν δίπλωμα, διωρίσθη τῷ 1492, ἀντὶ τοῦ τότε ἀποθανόντος περιωνύμου νομοδιδασκάλου Ἀλμερίκου τοῦ ἐξ Ἀλμερίκων, δημόσιος συνήγορος τοῦ ταμείου (avvocato fiscale della camera). Ἤρχισαν ἐν τοσούτῳ διὰ συνεργείας τοῦ Δουκὸς ν’ ἀποκτᾷ ἐν Πισαύρῳ ἔγγεια κτήματα, καὶ τῷ 1494 ἐνυμφεύθη Αἰκατερίνην τὴν Κορτείαν (Delia Corte) θετὴν θυγατέρα Φραγκίσκου τοῦ Βεκκίου εὐγενοῦς Φλωρεντινοῦ καὶ αὐλάρχου τοῦ Ἰωάννου, ἥτις ἔφερεν εἰς αὐτὸν προῖκα τεσσάρων χιλιάδων δουκάτων, κατ’ ἐκείνην τὴν ἐποχὴν πλουσιωτάτην. Προσεγράφη ἔπειτα εἰς τὸ συνέδριον τῶν προβούλων, τὸ ὁποῖον διὰ τὴν πρὸς αὐτὸ ἐμπιστοσύνην τοῦ ἡγεμόνος ἐκαλεῖτο consiglio di credenza, ἔνθα εἰσήγοντο μόνον οἱ εὐγενεῖς, καὶ διὰ τῆς παιδείας αὐτοῦ καὶ τῆς προστασίας τῶν ἰδιωτικῶν συμφερόντων ὠφέλησε τὴν νέαν πατρίδα του.

Ὅτε δὲ Καῖσαρ ὁ Βοργίας, ὁ γνωστὸς μᾶλλον ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ Δουκὸς Οὐαλεντινοῦ, υἱοῦ τοῦ πάπα Ἀλεξάνδρου τοῦ ἕκτου (1500), ἐκυρίευσε τὸ Πίσαυρον, κατέστησε τὸν Διπλοβατάτζην δημόσιον συνήγορον πάσης τῆς χώρας τῶν Ῥομανδιολῶν (Romagna). Καὶ ἐνταῦθα εἶναι ἄπορον ἐὰν πρέπῃ νὰ θαυμάσῃ τις μᾶλλον τὸ σέβας, τὸ ὁποῖον ὁ Βοργίας ἔδειξε πρὸς τὴν χρηστότητα τοῦ Διπλοβατάτζου, ἢ τὸ ἦθος τούτου ὅςτις ἠδυνήθη νὰ συναλλαχθῇ πρὸς τὸ τέρας ἐκεῖνο τῆς παρανομίας ἀποδεχόμενος τὴν εἰρημένην ὑπηρεσίαν. Ὁ Σφορτίας ἦτο βέβαια κακότροπος καὶ αἱμοχαρὴς ἄνθρωπος, καὶ διὰ τοῦτο μάλιστα νομίζομεν ὅτι ὁ Διπλοβατάτζης συμμετέσχε τοῦ κοινοῦ φρονήματος τῶν ἐν Πισαύρῳ, οἵτινες, ὡς συμβαίνει εἰς πάντα δυστυχῆ, ἐλπίζοντες ἐκ τῶν μεταβολῶν ἀνακούφισιν, ἀπὸ μιᾶς γνώμης ἀνέλαβον ἅπαντες τὰ ὅπλα ὑπὲρ τοῦ Οὐαλεντινοῦ· καὶ ἐν ᾧ τῶν ἄλλων πόλεων οἱ δυνάσται ἔφευγον θρηνούμενοι ὑπὸ τῶν πολιτῶν, εἰς τὸν Σφορτίαν ἔπεσεν ὁ κλῆρος νὰ φύγῃ τὴν ὀργὴν τῶν ἰδίων του ὑπηκόων^[8]. Καὶ ταῦτα μὲν ἠδύνατο τις νὰ ἐπιφέρῃ εἰς δικαιολογίαν τοῦ Διπλοβατάτζου, ἐὰν δὲν ἱστορεῖτο ὅτι αὐτὸς πάλιν ὁ Σφορτίας προσέδραμεν εἰς τὴν συμβουλὴν τούτου πρὸς ἀνάκτησιν τῆς ἐν Πισαύρῳ δυναστείας, ὁπότε ἡ δύναμις τῶν λαῶν καὶ τῶν συμμάχων, ἅμα ἀποθανόντος τοῦ πάπα Ἀλεξάνδρου, κατέλυσε τὴν δυναστείαν τοῦ Οὐαλεντινοῦ. Συμπεραίνομεν λοιπὸν ὅτι καὶ ὁ Διπλοβατάτζης ἔκλινεν εἰς τὴν βίαν τῶν περιστάσεων καὶ τῶν χρόνων ἐκείνων οἱ ὁποῖοι γέμουσι γενναίων ἔργων καὶ μεγάλων ἐγκλημάτων. Μ’ ὅλα ταῦτα τῷ 1503, ὁπότε ἐκλεχθεὶς ὑπὸ τῆς πόλεως πληρεξούσιος ἐπετράπη σημαντικωτάτας ὑποθέσεις, δὲν φαίνεται πλέον εὐνοούμενος ὑπὸ τοῦ Σφορτίου. Καὶ ἀφ’ οὖ ὁ δυνάστης οὗτος ἐνέπλησε τὴν πόλιν δημεύσεων, ἐξοριῶν καὶ αἱμάτων, καταφερόμενος μανιωδῶς ἐναντίον τῶν ἐπιφανεστέρων πολιτῶν ὅσους ὑπώπτευε θιασώτας τοῦ Βοργίου, ὁ Θωμᾶς ἀνέλαβε θαῤῥούντως τὴν ὑπεράσπισιν τῶν ἀθώων τέκνων τοῦ Πισαυρηνσίου Παντούλφου Κολλενουκκίου, ὅςτις καὶ τὰ ἐσύστησεν εἰς αὐτὸν ἐν ᾧ ἔμελλε ν’ ἀποθάνῃ (1504). Ἡ ἐμπιστοσύνη αὕτη καὶ ὁ τρόπος καθ’ ὃν πρὸς αὐτὴν ἀνταπεκρίθῃ ὁ Διπλοβατάτζης τιμῶσι τὰ μέγιστα τὸν ἄνδρα. Ἀλλὰ τὴν ἀξίαν τοῦ ἔργου δὲν δύνανται νὰ ἐκτιμήσωσιν ἀρκούντως ὅσοι ἀγνοοῦσι ποῖος ἀνὴρ ἦτο ὁ Παντοῦλφος καὶ ποῖα τὰ κατ’ αὐτόν. Ὑπερφυὴς νοῦς, ἱστορικὸς, γλαφυρὸς λογογράφος καὶ ποιητὴς ἰταλὸς καὶ λατῖνος, ἐγκρατὴς τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης τὴν ὁποίαν ἐδιδάχθη παρὰ τοῦ Κρητὸς Μ. Μουσούρου, γνώστης τῶν βαθυτέρων μαθήσεων, τίμιος παρὰ τοῖς κρατοῦσι, μετέσχε πάσης πολιτικῆς ὑποθέσεως τῶν χρόνων του. Εἰς τοὺς ἀγῶνας καὶ τὴν εὐγλωττίαν αὐτοῦ ἐχρεώστει μάλιστα τὴν δυναστείαν του ὁ Σφορτίας· ἀλλ’ ἐπειδὴ ἡ εὐεργεσία, μετὰ τὴν ἐπίτευξιν, λυπεῖ τοὺς λαβόντας αὐτὴν πονηροὺς, ἀχαριστήσας οὗτος πρὸς τὸν Παντοῦλφον, τὸν ἀφῄρεσε πρῶτον τὴν ἐλευθερίαν , ἔπειτα μέρος τῆς οὐσίας καὶ τελευταῖον τὸν ἠνάγκασε νὰ περιπλανᾶται ἐρημόπολις ἐπὶ δέκα ἔτη κατὰ τε τὴν Ἰταλίαν καὶ Γερμανίαν. Δυναστεύοντος δὲ ἐν Πισαύρῳ τοῦ Οὐαλεντινοῦ ἐξητήσατο παρ’ αὐτοῦ ὁ ἐξόριστος τὴν κάθοδον εἰς τὴν πατρίδα καὶ τὴν ἀνάκτησιν τῆς οὐσίας του· ἀλλ’ ἐπέβαλε πάλιν φυγὴν εἰς ἑαυτὸν ἅμα ἐπανελθόντος τοῦ Σφορτίου. Ὁ δὲ τύραννος προσποιούμενος πρᾳότητα καὶ εὐμένειαν καὶ δολίως ἐν ταῖς ἐπιστολαῖς ὀνομάζων αὐτὸν φίλον του ἀγαπητότατον, τὸν ἔπεισε νὰ κατέλθῃ εἰς τὴν πατρίδα. Ἀλλὰ μόλις εὑρίσκεται ὑπὸ τὴν ἰδίαν αὐτοῦ στέγην, μόλις ἐν μέσῳ τῆς οἰκογενείας του ἀρχίζει νὰ λαμβάνῃ ἀναψυχὴν ἀπὸ τῆς πολυχρονίου ἐξορίας, καὶ ὁ τύραννος διασπάσας αἴφνης τοὺς δεσμοὺς τῆς πίστεως καὶ τῆς ἐντροπῆς, διατάττει νὰ τὸν σύρωσιν εἰς τὴν ἀκρόπολιν καὶ τῷ ἐπαγγέλλει ἄφευκτον μετὰ πέντε ἡμέρας θάνατον. Καὶ ἀπέθανεν οὗτος ἀτάραχος ὥσπερ ὁ Σωκράτης καὶ ὁ Κάτων συνθέτων ὕμνον εἰς τὸν θάνατον, διὰ τὴν τάξιν, διὰ τὴν κομψότητα, διὰ τὰ γενναῖα καὶ ἐλεύθερα ἐννοήματα, διὰ τὸ ἀῤῥενωπὸν τῆς φιλοσοφίας, ὡς εἶπέ τις τῶν καθ’ ἡμᾶς συγγραφέων, θαυμασιώτατον^[9], ἐὰν τις σκεφθῇ ὅτι ἔγραφε πρεσβύτης ἑξηκοντούτης ἔχων ἤδη τὸν τράχηλον ὑπὸ τὸν πέλεκυν τοῦ δημίου. Οὕτω λοιπὸν ὁ Διπλοβατάτζης, πράξας ἔργον ἔτι λαμπρότερον τῶν ἐπαίνων τοὺς ὁποίους ὕστερον ἐξύφανεν εἰς τὸν Κολλενούκκιον^[10], ἀπέδειξεν ὅτι ἐτίμα τὴν ἀρετὴν ἐκτελέσας τὰς ἐσχάτας ἐκείνου παραγγελίας διὰ τῆς προστασίας τὴν ὁποίαν παρέσχεν εἰς τὰ συμφέροντα τῶν τέκνων του. Διὸ ἔγινεν ὕποπτος εἰς τὸν Σφορτίαν, ὅςτις ἐξέφερεν ἐπίτηδες κανονισμούς τινας περὶ τοῦ τρόπου τοῦ εἰσάγειν τὰς δίκας, καὶ οὕτως ἠνάγκασε τὸν Θωμᾶν νὰ παραιτηθῇ τὴν δικηγορίαν (1505). Πεμφθεὶς δὲ παρὰ τῶν ἐν Πισαύρῳ πρεσβευτὴς πρὸς Ἰούλιον Β΄, εἰσεχώρησεν εἰς τὴν εὔνοιαν τοῦ θερμουργοῦ ἐκείνου καὶ φιλοπολέμου πάπα, καὶ ἐσυστήθη παρ’ αὐτοῦ εἰς τὸν Φραγκῖσκον Μαρίαν τὸν Ῥοβέρειον (Delia Rovere) ἀνεψιὸν αὐτοῦ καὶ Δοῦκα τοῦ Οὐρβίνου, ὁ ὁποῖος καὶ τὸν ἀνέδειξε τοπορητὴν αὐτοῦ ἐν Ἰγουβίῳ (Gubbio). Τῷ δὲ 1511 εἰδοποιηθεὶς ὁ Ἰούλιος ὅτι τινὲς τῶν καρδιναλίων καὶ ἐπισκόπων τῆς Γαλλίας, παρορμώμενοι ὑπὸ τοῦ βασιλέως Λοδοβίκου ΙΒ' καὶ ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτος Μαξιμιλιανοῦ, συνεκάλουν κατ’ αὐτοῦ σύνοδον ἐν Πίσῃ ὀνομάζοντες αὐτὴν οἰκουμενικῆν ἐπὶ λόγῳ ν’ ἀναμορφώσωσι τὴν ἐκκλησίαν κατά τε τὴν κεφαλὴν καὶ τὰ μέλη, ἐξέπεμψε τὸν Διπλοβατάτζην ἵνα παρευρεθῇ ἐν τῇ συνόδῳ καὶ γνωρίσῃ, ὡς συνετὸς, τὰ κινήματα αὐτῆς. Τοῦτο συνέβη κατὰ τὸ αὐτὸ ἔτος ὁπότε ὁ Θωμᾶς, ἀποθανούσης ἤδη τῆς προτέρας αὐτοῦ συζύγου καὶ τῆς προτέρας θυγατρὸς, κληρονομίσας παρὰ τοῦ θετοῦ αὐτῆς πατρὸς ἱκανὴν οὐσίαν ἐν Πισαύρῳ, ἠγάγετο εἰς δεύτερον γάμον τὴν Ἀπολλωνίαν θυγατέρα Αὐγουστίνου τοῦ ἐξ Ἀγγέλων (Degli Angeli) καὶ μητρόθεν ἀπεγγόνην τοῦ σοφοῦ ἰατροῦ Σάντου τοῦ ἐξ Ἀρδουΐνων (Degli Arduini) Ἐπιτελέσας ἐν τοσούτῳ τὸ ἔργον καὶ ἐπιστρέψας εἰς Ἰγούβιον, ἐκεῖθεν πάλιν εἰς Πίσαυρον ἐπανῆλθεν.

Ἀποθανόντος δὲ ἐν τῷ μεταξὺ Ἰωάννου τοῦ Σφορτίου καὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Κωνσταντίνου, καὶ ἐκλειπούσης τῆς γενεὰς ἐκείνης, ὁ Θωμᾶς ἦλθεν εἰς διαπραγματεύσεις μὲ τὸν καρδινάλιν Σιγισμοῦνδον τὸν Γονζάγαν καὶ μὲ τὸν μαρχίωνα τῆς Μαντούας ἐν ὀνόματι τοῦ Γαλεατίου (Galeazzo) νόθου ἀδελφοῦ τοῦ ἰωάννου, ἐπὶ σκοπῷ νὰ κατορθώσῃ ὑπὲρ αὐτοῦ ὠφελίμους συνθήκας. Μετὰ ταῦτα οἱ Πισαυρήνσιοι μέλλοντες νὰ ὀμόσωσιν εἰς τὸν πάπαν τὸν ὅρκον τῆς πίστεως ἔκλεξαν ἐπὶ τούτῳ τὸν Διπλοβατάτζην καὶ τὸν Κάμιλλον τὸν Σαμπερόλον. Ἀλλ’ ὁ πάπας παρεχώρησε τὸ Πίσαυρον εἰς τὸν προειρημένον ἀνεψιός του δοῦκα τοῦ Οὐρβίνου, ὅςτις ἀγαπῶν καὶ τιμῶν τὸν Θωμᾶν ἀνέδειξεν αὐτὸν τῷ 1515 ἕνα τῶν ἀναμορφωτῶν τοῦ θεσμολογίου (statuto) τοῦ νέου του κράτους, καὶ μετ’ ὀλίγον ἕνα τῶν τριῶν τοῦ ὑπερτάτου συμβουλίου εἰς τὸ ὁποῖον ἔκειτο πᾶσα ἡ κυβέρνησις τῆς χώρας ἐκείνης. Ἀλλ’ ὁ νέος πάπας Λέων Ι΄, μιμούμενος τοὺς προγενεστέρους καὶ δίδων καὶ αὐτὸς παράδειγμα εἰς τοὺς ἐπερχομένους, ἠθέλησε νὰ προνοήσῃ περὶ τοῦ ἀνεψιοῦ του καὶ αὐτὸν περισυλῶν τὸν ἀνεψιὸν τοῦ προκατόχου του· διὸ τῷ 1516 ἐστέρησε τὸν Ῥοβέρειον τοῦ νεοκτήτου κράτους του. Τότε πᾶσαν σχεδὸν τὴν πόλιν εἶχε διὰ χειρὸς ὁ Διπλοβατάτζης, καὶ τῷ αὐτῷ ἔτει διωρίσθη ὑπὸ τοῦ Συμβουλίου νὰ διαπραγματευθῇ μὲ τὸν νέον δοῦκα Λαυρέντιον τὸν ἐκ Μεδίκων . Ἐν τούτοις δὲ οἱ Πισαυρήνσιοι εἰς τοσαύτας εὑρισκόμενοι στενοχωρίας καὶ ἀνατροπὰς, προχειρίσαντες (1517) ἐξ τῶν πολιτῶν, ἐν οἷς καὶ ὁ Διπλοβατάτζης, εἰς τούτους ἀνέθεσαν τὴν ὑπερτάτην τῆς πολιτείας ἀρχὴν. Ἀλλ’ εἴτε ὑπὸ τῆς φρονήσεως ἀποτρεπόμενος, εἴτε πρὸς τοιοῦτον ὄχλον πραγμάτων καὶ μεταβολῶν ἀηδιζόμενος, εἴτε καὶ εἰς τὴν φιλίαν ἀποβλέπων τοῦ δουκὸς Φραγκίσκου, ὅςτις διὰ τὸ ἀδέκαστον καὶ τὰς ἄλλας αὐτοῦ ἀρετὰς προσείλκυσε τῶν λαῶν τὴν ἀγάπην, ἀνεχώρησεν εἰς Βενετίαν ἔνθα ἔτυχεν εὐνοϊκῆς δεξιώσεως ἀναλόγου πρὸς τὴν παιδείαν καὶ τὴν τάξιν του. Ἀποκατασταθείσης ἐν Πισαύρῳ τῆς ἡσυχίας, ἐπειδὴ πάλιν μετὰ τὴν τελευτὴν τοῦ πάπα Λέοντος, ἀνέλαβεν ὁ δοὺξ Φραγκῖσκος τὴν ἑαυτοῦ δυναστείαν , μετὰ πάσης προθυμίας οἱ ἐν Πισαύρῳ ἐπέσπευδον τὸν Θωμᾶν πρὸς τὴν ἐπάνοδον. Ἀλλ’ εἴτε ἀναπειθόμενος ὑπὸ τῶν οἰκείων, εἴτε βλέπων τὴν Ἰταλίαν ὑπὸ φονικῶν πολέμων σπαραττομένην καὶ θέατρον ἤδη ἀξιοθρηνήτων συμβάντων, ἀπεφά-σισε νὰ διαμείνῃ ἡσυχάζων ἐν Βενετίᾳ, ὠφελούμενος ἴσως καὶ ἐκ τῆς ὑπολήψεως τὴν ὁποίαν ἔχαιρεν ἐκεῖ ὁ δοὺξ Φραγκῖσκος, ὅςτις εἶχεν ἐκλεχθῆ ἐν τῷ μεταξὺ ἐκείνῳ ἀρχιστράτηγος τῆς Ἀριστοκρατείας. Τότε λοιπὸν ἐνησχολήθη εἰς τὴν ἔκδοσιν τοῦ Βάλδου μετερχόμενος καὶ τὴν δικηγορίαν παρὰ τῷ ἐκκλησιαστικῷ δικαστηρίῳ, ἂν καὶ ἡ Ἑνετικὴ, πολιτείᾳ τῷ ἐπρόσφερε καθέδρας ἐν τῷ πανεπιστημίῳ τοῦ Παταυΐου.

Εὐθετηθέντων δὲ πάλιν τῶν κοινῶν ἐν Πισαύρῳ, ἐπανῆλθεν ἐκεῖ τῷ 1532, ἔνθα καὶ συνοικίσας τὰ τέκνα του, ἀνέλαβε τῷ 1538 τὸ ἀξίωμα τοῦ ἀστυάρχου (gonfaloniere) καὶ μετὰ Λουκᾶ τοῦ ἐξ Ἀβατῶν καὶ Ἰωάννου Ἰακώβου τοῦ Οὐαλεντίου ἐπετράπη τὴν μεταῤῥύθμησιν τῶν θεσμολογίων τοῦ Πισαύρου. Οὕτω λοιπὸν ἐν τῇ πόλει, ἥτις τὰς ἀγαθοεργίας αὐτοῦ ἀπομνημονεύουσα, ὥσπερ τινὰ τῶν περικλεῶν αὐτῆς πολιτῶν ἐτίμησεν ἐπαξίως, διήνυσε τὸ θνητὸν αὐτοῦ στάδιον κατὰ τὸ ἑβδομηκοστὸν τρίτον τῆς ἡλικίας του ἔτος καὶ ἐτάφη ἐν τῷ ναῷ τοῦ θείου Αὐγουστίνου, ἔνθα καὶ μνημεῖον αὐτοῦ εἰναι ἱδρυμένον μετὰ λατινικὴς ἐπιγραφῆς

D. Ο. Μ.
THOMÆ DIPLOVATATIO
PHILOSOPHO THEOLOGO. I. U.
DOCTORI
MAGISTRATIB. LEGATIONIB.
CLARO
REIPUBL. VENETÆ PISAUREN. DUCIS
SFORTIÆ AC ROVEREIS
DILECTO
P. P. P. P.

τουτέστι «Σὺν τῷ ἀρίστῳ καὶ μεγίστῳ θεῷ. Θωμᾷ Διπλοβατάτζῃ, φιλοσόφῳ, θεολόγῳ, ἀμφοτέρων τῶν δικαίων διδάκτορι, ἀρχαῖς καὶ πρεσβείαις περιφανεῖ, τῇ τε ἑνετικῇ πολιτείᾳ, καὶ τοῖς Πισαύρου ἡγεμόσι Σφορτίᾳ τε καὶ Ῥοβερείῳ, ἀγαπητῷ, δημοσίοις ἀναλώμασιν οἱ ἐν Πισαύρῳ.

Συνέγραφεν ὁ Διπλοβατάτζης, ἐὰν ἀκούσωμεν τοῦ Παπαδοπούλου,

α΄. Σύνοψιν γραικορωμαϊκοῦ δικαίου, οὗτινος καὶ ἀναφέρει ὁ Παπαδόπουλος τὴν περὶ μυστηρίων ἐπιγραφὴν^[11].

β΄. Περὶ γραικορωμαϊκοῦ δικαίου, οὗτινος καὶ ἀναφέρει τὸ τρίτον βιβλίον καὶ σχόλιον εἰς τὴν 131 νεαρὰν^[12].

γ'. «Περὶ τῶν μεταξὺ ἀνατολικῆς καὶ δυτικῆς ἐκκλησίας

τεσσάρων διαφορῶν», καὶ ἐκ τοῦ πονήματος τούτου ἀναφέρει γνώμην τινὰ τοῦ συγγραφέως περὶ τοῦ καθαρτηρίου^[13].

δ'. «Σημειώσεις εἰς τὰς συνοδικὰς ἀποφάσεις », ἐξ ὧν ἀναφέρει τὴν Κωνσταντίνου τοῦ Λειχούδου περὶ ἱερέως ἐργασαμένου φόνον καὶ καθῃρημένου^[14].

ε΄. «Ἔκθεσιν εἰς τοὺς κανόνας τῶν Ἀποστόλων», ἐξ ἧς ἀναφέρει καὶ τὸ εἰς τὸν εἰκοστὸν ἕκτον σχόλιον^[15].

ς΄. Εἰς τὴν ἐξήγησιν τῶν κανόνων Νικηφόρου Κωνσταντινουπόλεως καὶ εἰς τὴν ὀρθόδοξον τοῦ Βησσαρίωνος ἐπιστολὴν σημειώσεις^[16].

Ἐὰν ὑπῆρξάν ποτε ἢ ὄχι τὰ ἀνωτέρω πονήματα, περὶ τούτου ἔστω ὑπόλογος αὐτὸς ὁ μαρτυρήσας. Βέβαια εἰς οὐδένα ἄλλον καὶ δι' οὐδενὸς ἄλλου ἐγένοντο γνωστὰ τὰ τοιαῦτα. Τὸ δὲ χείριστον κατεμίανε τὴν ἀκρίβειαν καὶ τὴν ἀλήθειαν τοῦ Φαβρικίου , ὅστις, ἀπατηθεὶς ἐκ τοσαύτης παῤῥησίας, ἐπανέλαβεν ἀγαθοπίστως τὸν κατάλογον, ἀφ’ οὐ ἔταξε τὸν Διπλοβατάτζην εἰς τοὺς νομοδιδασκάλους ὅσοι διέπρεψαν λήγοντος τοῦ δεκάτου τετάρτου αἰῶνος^[17].

Ταῦτα πωλήσας ὁ Παπαδόπουλος καὶ ἀποδώσας τοῦ εὑρόντος διὰ τοῦ πονήματος αὑτοῦ τὸ ὁποῖον προγνώσεις μυσταγωγικὰς ἐπιγράψας ἐτύπωσεν ἐν Παταυΐῳ καὶ μετεχειρίσθη ὡς ὅπλον κατὰ τῶν ὑπ’ αὐτοῦ καλουμένων φωτιανῶν Γραικῶν καὶ μάλιστα Μαξίμου τοῦ Μαργουνίου, μετὰ ἐν καὶ εἴκοσιν ἔτη εἰς τὴν ἐν Βενετίᾳ τῷ 1726 τυπωθεῖσαν ὑπ’ αὐτοῦ ἱστορίαν τοῦ Παταυϊνοῦ γυμνασίου, ὥσπερ τοῦ πρώτου πονήματος ἀποῤῥεύσαντος τῆς ἑαυτοῦ μνήμης, ἐν ἑτέρῳ τινὶ καταλόγῳ τὰ ἅπαντα ἀπογράφει τοῦ Διπλοβατάτζου κατὰ τὸν ἑξῆς τρόπον·

ά. «Περὶ τῶν ἐπιφανῶν δικοσυμβούλων Ἑλλήνων τε καὶ Λατίνων βιβλία δύο».

β'. «Βίος Ἰννοκεντίου Δ’.»

γ’. «Ἀνάλεκτα μετὰ σχολίων ἑλληνικῶν εἰς τὸν Τυπόκιτον καὶ Γρηγόριον τὸν Πατσὸν νομοδιδασκάλους Ἕλληνας ».

δ'. «Ἀποσπάσματα μετὰ σημειώσεων εἰς τὸν Πολύβιον ».

έ. «Ἐπιτομὴ τῶν βίων τοῦ Πλουτάρχου ἑλληνολατινική ».

ς΄. «Περιγραφὴ τῆς Πελοποννήσου ὑπὸ Γεμιστίου τοῦ Πλήθωνος μετὰ σχολίων».

ζ΄. «Ἑλληνικαὶ διατριβαὶ δύο, ἡ μὲν περὶ Πλάτωνος, ἡ δὲ περὶ Ἀριστοτέλους».

ή. «Σημειώσεις εἰς πάσας τὰς ἐπιγραφὰς τῶν θεσπισμάτων τοῦ Ἰννοκεντίου».

Τοιουτοτρόπως ὁ Παπαδόπουλος τῶν μὲν γνωστῶν ἀγνοῶν τὰ πλεῖστα, τὰ δὲ ἄλλα νοθεύων καὶ συγχέων ἀφθονωτέρᾳ τῇ ψευδολογίᾳ, περιάγει ἡμᾶς εἰς λαβύρινθον τοῦ ὁποίου δυσκόλως ἠθέλομεν εὑρεῖ τὴν διέξοδον, ἐὰν πρὸ πάντων ὁ εἰρημένος Ὀλιβιέριος δὲν ἐπρόσφερεν εἰς ἡμᾶς χειραγωγικὸν μῖτον. Τὸν συγγραφέα τοῦτον ὤφειλε ν’ ἀκολουθήσῃ καὶ ὁ Σχοίλλιος (Schoell), ἀφ' οὗ καὶ ἕτερος τὸν ἠκολούθησεν ἐπισημότατος ἱστορικὸς λαλῶν περὶ τοῦ Διπλοβατάτζου^[18], καὶ οὕτω δὲν ἤθελε περιπέσει εἰς τὴν ἐπιπόλαιον ἐκείνην ἔκθεσιν ἡμαρτημένως ἐπίσης καὶ συντόμως εἰκὼν^[19] «Οἱ προσφυγόντες εἰς τὴν Ἰταλίαν πεπαιδευμένοι Ἕλληνες δὲν ἦσαν ἅπαντες φιλολόγοι· μεταξὺ αὐτῶν ἦτο καί τις νομικὸς, εὐπατρίδης τῆς Κωνσταντινουπόλεως, Θωμᾶς Διπλοβατάτζης, ὅστις συνέγραψε λατινιστὶ σύστημα γραικορωμαϊκοῦ δικαίου, πόνημα πλῆρες πολυμαθείας ἔνθα ἀνέδραμεν εἰς τὰς πρώτας ἐποχὰς τῆς ἱστορίας τῆς πατρίδος του, καὶ δωδεκάβιβλόν τινα ἱστορίαν τῶν νομοδιδασκάλων. Τὰ δύο ταῦτα πονήματα ἀπωλέσθησαν ἢ ἔμειναν ἀτύπωτα, καὶ τοῦ συγγραφέως τούτου ἐδημοσιεύθη μόνον ὑπὸ Φαβρικίου ὁ βίος τοῦ περικλεοῦς Βαρτόλου».

Τὸ μέγιστον πόνημα τοῦ Διπλοβατάτζου ἐπεγράφετο περὶ τοῦ ἐξόχου τῶν νομοδιδασκάλων (De praestantia doctorum), καὶ τῷ 1508 ἦτο σχεδὸν συντετελεσμένον^[20]. Ἐπειδὴ δὲ ἐν τῷ βίῳ τοῦ Βαρτόλου (§ 14) λέγει in tractatu meo de praestantia doctorum, in libr. 9 de Claris jurisconsultis, ὑπέλαβόν τινες ὅτι διαστέλλει δύο αὑτοῦ πονήματα διάφορα^[21]. Ἀλλὰ δι’ ὀρθοτέρας σκέψεως εὑρέθη ὅτι ἡ δευτέρα ἐπιγραφὴ de Claris jurisconsultis οὐδὲν ἄλλο σημαίνει ἢ μέρος τοῦ διὰ τῆς πρώτης ἐμφαινομένου ὁλοκλήρου πονήματος. Δώδεκα βιβλία ἦσαν τὰ συναπαρτίζοντα τὸ σύγγραμμα τοῦτο, ἐὰν πιστεύσωμεν εἰς τὸν Μιχαὴλ τὸν Νέανδρον^[22]· ἀλλὰ, πλὴν ἑνὸς, τὰ λοιπὰ κεῖνται παρημελημένα τίς οἶδέ που, ἢ καὶ παντελῶς ἀπωλέσθησαν. Τὸ μόνον περιὸν βιβλίον εἶναι τὸ Θ΄, οὗτινος καὶ ἐμνήσθημεν πρὸ μικροῦ· περιέχει δὲ πεντακοσίους βίους θεσμοθετῶν καὶ ἑρμηνέων νόμων ἀπὸ Μωϋσέως, Φορωνέως, Μίνωος μέχρις Ἰωάννου τοῦ Βαπτιστοῦ τοῦ Νοβαμάλλου ἀκμάσαντος τῷ 1453.

Τὸ μόνον τῶν πονημάτων αὐτοῦ τὸ ὁποῖον ζῶν ἐδημοσίευσεν ὁ Θωμᾶς εἶναι ὁ βίος τοῦ Βαρτόλου. Ἀπωσάμενος, ὡς εἴρηται , τὸν ὄχλον τῶν δημοσίων πραγμάτων ἐνησχολήθη ἐν Βενετίᾳ εἰς τὴν ἔκδοσιν τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἐξόχου ἐκείνου νομοδιδασκάλου, τὰ ὁποῖα ἐκόσμησε διὰ σχολίων καὶ διορθώσεων καὶ ἀφιέρωσεν εἰς τὸν Ἑνετὸν Ἰάκωβον Πίσαυρον τὸν ἐπίσκοπον Πάφου, ἄνδρα μεγίστην ἔχοντα τριβὴν περὶ τοὺς ἱεροὺς λόγους καὶ οὐδὲν ἧττον ἐμπειροπόλεμον· διότι ἔχων ὑπὸ τὴν ἐξουσίαν αὐτοῦ εἴκοσι κάτεργα τοῦ πάπα, προσθέμενος ταῦτα εἰς τὰ τῆς πατρίδος του, εὑρέθη εἰς πολλὰ κατὰ τῶν Τούρκων ἐπιχειρήματα καὶ μάλιστα εἰς τὴν κυρίευσιν τῆς Λευκάδος. Ἐν τῇ ἐκδόσει ταύτῃ ἔκρινεν εὔλογον νὰ προτάξῃ τὸν βίον τοῦ συγγραφέως, μετατυπωθέντα εἰς τὴν ἐν Βενετίᾳ τῷ 1572 δευτέραν καὶ εἰς τὴν ἐν Κολωνίᾳ τῷ 1596 τρίτην τοῦ Βαρτόλου ἔκδοσιν, καὶ καταχωρισθέντα προσέτι καὶ ὑπὸ Φαβρικίου ἐν τῇ ἑλληνικῇ βιβλιοθήκῃ^[23] καὶ πάλιν ὑπ’ αὐτοῦ ἰδίως τυπωθέντα ἐν Ἀμβούργῳ τῷ 1724^[24].

Μετὰ δὲ τὴν ἀποβίωσιν τοῦ Διπλοβατάτζου ἐτυπώθησαν ὕστερον ὁ ὑπ’ αὐτοῦ συγγραφεὶς βίος Ἀγγέλου τοῦ Ἀῤῥητίνου, ἐπισυναφθεὶς εἰς τὴν ἐκείνου πραγματείαν de maleficiis (Βενετ. 1551)· ὁ βίος Ἰννοκεντίου τοῦ Δ΄, ἀνδρὸς τῶν ἐφ’ ἑαυτοῦ ἐν τῷ κανονικῷ δικαίῳ σοφωτάτου καὶ πολλαχοῦ τῆς Εὐρώπης προαγαγόντος τὰ μέγιστα τὰς δημοσίας νομικὰς σχολὰς, προταχθεὶς εἰς τὰ ἐκείνου θεσπίσματα (Βενετ. 1552)· καὶ ὁ βίος Παύλου τοῦ Καστρηνσίου (Da Castro) σχολιαστοῦ· τοῦ κώδηκος καὶ τῶν πανδεκτῶν (Κολωνίᾳ 1596)^[25].

Ἀλλὰ τοσοῦτον μόνον καὶ οὐδὲν πλέον ἐγινώσκετο οὔτε περὶ τοῦ Θ', οὔτε περὶ τῶν λοιπῶν βιβλίων, ὁπότε μετὰ δύο ἄλλους αἰῶνας ἀνέσωσεν αὐτὸ πεπαιδευμένος τις Ἰταλὸς Ἰωάννης Βαπτιστὴς ὁ Πασσήριος (Passeri), Εὑρὼν οὗτος τὸ χειρόγραφον ἐν τινι σαρδινοπωλείῳ καὶ ῥυσάμενος ἐκεῖθεν παρεχώρησεν αὐτὸ δωρεὰν εἰς τὸν Ὀλιβιέριον παρὰ τοῦ ὁποίου ἐπέμφθη εἰς Ἰωάννην τὸν Φαντούζιον (Fantuzzi), ὅστις καὶ ἀντίγραφον αὐτοῦ μετ’ ἐπιστασίας γενόμενον κατέθεσεν ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τοῦ ἐν τῇ πατρίδι αὐτοῦ Βονωνίᾳ πανεπιστημίου. Τοῦ χειρογράφου ὁ χαρακτὴρ ἦτο χείριστος, καθότι ἀνεξέργαστος καὶ συμπεπλεγμένος· τὰ δὲ φύλλα ὑπῆρχον ἅπαντα πλὴν ἑνός. Τὸ ἀντίγραφον εἶναι χάρτινον τεῦχος συγκείμενον ἐκ 299 σελίδων εἰς φύλλον μέγα εὐαναγνώστου χαρακτῆρος· ἀπαντῶνται δὲ που σποράδην παρασημειώσεις καὶ διορθώσεις^[26].

Μαῦρος ὁ Σάρτιος (Sarti) καὶ Μαῦρος ὁ Φακτωρῖνος (Fattorini) ὠφελήθησαν ἐκ τῆς εἰρημένης ἀνακαλύψεως πρὸς συγγραφὴν τοῦ πονήματος αὐτῶν περὶ τῶν ἐπισήμων καθηγητῶν τοῦ ἐν Βονωνίᾳ ἀρχιγυμνασίου, παραλαβόντες μάλιστα ἐκ τοῦ βιβλίου ἐκείνου τοὺς βίους τῶν νομοδιδασκάλων οἵτινες κατὰ τὴν δεκάτην τρίτην ἑκατονταετηρίδα ἐδίδαξαν νομικὰ ἐν τῷ ῥηθέντι ἀρχιγυμνασίῳ^[27], οἷον Ἰρνέριος, Βούλγαρος, Πλακεντινὸς, Βασσιανὸς, Λωθάριος, Ἄζων, Ἀκκούρσιος, Ὀδοφρέδος, Δῖνος, Ῥοσάτας κτλ.

Ἐν ταῖς βιογραφίας ταύταις ὁ Θωμᾶς δὲν ἐμβαίνει εἰς λεπτομερεῖς διηγήσεις, καὶ ἔνθα λαλεῖ περὶ τῶν ἀρχαιοτέρων ἐνίοτε σφάλλει καὶ οὗτος· ἀλλὰ τὰ σφάλματά του εἶναι συγγνώμης ἄξια, ἐὰν τις σκεφθῇ ὅτι κατ’ ἐκείνους τοὺς χρόνους ἡ κριτικὴ ἦτο εἰσέτι ἀτελής. Πολυτίμους εἰδήσεις παρέχει περὶ τῶν ἧττον ἀρχαίων καὶ ἐξαιρέτως περὶ τῶν πονημάτων ἑκάστου, ἅτινα ἐξαριθμεῖ διαληπτικῶς, ὥστε δὲν δύναται τις νὰ μὴ θαυμάσῃ τὸ μέγεθος τῆς καθ’ ἡλικίαν ἔτι τρυφερὰν πολυμαθείας τε καὶ ἐπιμελείας αὐτοῦ, ὄχι μόνον πρὸς τὴν ἔρευναν ἐγνωσμένων πονημάτων οὐδαμῶς ἀποκνήσαντος ἀλλ’ οὐδὲ συμβουλὰς ἰδιωτῶν παραδραμόντος, οὐδὲ τὰ ἐλάχιστα ἔγγραφα, τῶν ὁποίων μάλιστα καὶ τὰ πρωτότυπα ἐφρόντισε ν' ἀποκτήσῃ, παραλιπόντος ἀνεξέταστα.

Ὁ δὲ χαρακτὴρ διατυποῦται καὶ ἀναχρωτίζεται, οὕτως εἰπεῖν , ἐκ τῆς ἐπιστήμης τὴν ὁποίαν ὁ Θωμᾶς διηνεκῶς ἐθεράπευεν ὥστε δυνάμεθα περὶ παντὸς τοῦ πονήματος νὰ ἐπιβεβαιώσωμεν τὸ περὶ τῆς Βαρτόλου βιογραφίας ῥηθὲν ἤδη ὑπὸ Φαβρικίου, ὅτι στρυφνότερον ὁπωσοῦν καὶ ἀτημελέστερον εἶναι συγγεγραμμένον. Ἀλλὰ δὲν δυνάμεθα ἐνταυτῷ νὰ μὴ συνευχηθῶμεν μετὰ τοῦ ἱστορικοῦ τῆς ἰταλικῆς γραμματολογίας^[28] ὥστε ὅλον τὸ τεῦχος νὰ προέλθῃ ποτὲ εἰς τὸ φῶς, πεποιθότες ὅτι, ὡς πολλὰ ἤδη ἐδιδάχθησαν, πολλὰ καὶ δύνανται προσέτι ἐξ ἐκείνου νὰ διδαχθῶσι περί τε τοῦ βίου καὶ τῶν πονημάτων τῶν νομοδιδασκάλων λανθάνοντα ἔτι καὶ νῦν τοὺς σοφωτέρους.

Ὁ Θωμᾶς ἔγραψε πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ σχόλια εἰς τὰ περὶ τοῦ κώδηκος καὶ τῶν πανδεκτῶν Ἀλεξάνδρου τοῦ Ταρτάγνου, τοῦ συνηθέστερον ἐξ Ἰμόλας ἐπονομαζομένου (Conmentaria in lecturam Alexandri Tartagni Super God. et Digest.—Lugd. l553), καὶ ἑτέραν τινὰ πραγματείαν περὶ μαρτύρων (Tract. de Tertibus Coloniae 1556).

Μὴ ἰδόντες ἡμεῖς τὰ πονήματα ταῦτα, τὰ ἀναφέρομεν ἐπὶ τῇ μαρτυρία ἄλλων, ὡς ἐπὶ τῇ μαρτυρία τοῦ Γαρουπφίου (Garuffi) ἀναφέρομεν καὶ ἑτέραν πραγματείαν salle ragioni.

Δύω ἄλλων πονημάτων μνημονεύων ὁ Πίγνας περὶ τῶν κοσμικῶν τοποτηρητῶν τοῦ Πάπα καὶ τοῦ αὐτοκράτορος—Περὶ τῆς ἐλευθερίας καὶ τῶν προνομίων τῶν Ἑνετῶν, λέγει περὶ τοῦ δευτέρου ὅτι ἀφ’ οὗ ὁ συγγραφεὺς τὸ παρουσίασεν εἰς τὴν ἑνετικὴν σύγκλητον, ἡ μεγαλοδωρία αὐτῆς διὰ ψηφίσματος τῆς 2 Δεκεμβρίου 1524 ἀπένειμεν εἰς τὸν δευτερότοκον αὐτοῦ υἱὸν τὴν ποοσδοκίαν ἐπετείου εἰσοδήματος 150 δουκάτων· ἀλλ' ἐπειδὴ ἄωρος θάνατος ἀφήρπασε τὸν προσδοκῶντα, ἡ χάρις ἐτελέσθη τῷ 1581 ὑπὲρ τοῦ Οὐαλερίου ἐγγόνου τοῦ Θωμᾶ.

Ἀνέκδοτα προσέτι σώζονται τὰ λατινιστὶ γεγραμμένα χρονικὰ τοῦ Πισαύρου, τὰ ὁποῖα δὲν ἐκτείνονται ὑπὲρ τὸ 1356, καὶ ὅσον φαίνεται ἐκ τῆς συγγραφῆς ὁ Θωμᾶς προῆλθεν ἢ εἶχε σκοπὸν νὰ προέλθῃ μέχρι τῆς καθ’ ἑαυτὸν ἡλικίας. Τὸ πόνημα τοῦτο εἶναι τεκμήριον ἐναργέστατον τῆς ἀπεράντου μελέτης καὶ τῆς ἀκαμάτου αὐτοῦ ὑπομονῆς περὶ τὴν ἔρευναν συγγραφέων, χρονικῶν καὶ ἰδιωτικῶν χειρογράφων. Ἀνιχνεύων δὲ τὴν ἀρχεγονίαν τῶν ἐν Πισαύρῳ ἀνάγει αὐτὴν εἰς τοὺς ἐκ Πελοποννήσου Σικελιώτας.

---

1. Ducange Familiae Angustae Byzantinae Stemma XXXVIII.
2. Παχύμ. Β, γ΄, Κ, 3.
3. Καντακ. Ε, δ'. Κ, 19.
4. Ἐπιστολ. 243. Β, β΄.
5. Τομ, β'. Β, ά. Κ, 12.
6. Hist. Gymn. Palav. Τομ, β΄, ά. Κ, β΄. § 76.
7. Διὰ τοῦτο καὶ αἱ περὶ αὐτοῦ μαρτυρίαι τῶν συγγραφέων καὶ αἱ σημειώσεις, τὰς ὁποίας αὐτὸς ἔθεσεν εἰς ἰδικάς του χειρογράφων ἀντιγραφὰς, δεικνύουσιν ὅτι μετέβη εἰς Ἰταλίαν πρὸ τοῦ 1460 [Iriarte Beg. Matr. Bibl. cod. graec.—Τομ, ά, σ, 233].
8. Perticari Intorno la morte di Pandolfo Collenuccio.
9. Perticari, αὐτόθι.
10. Epist. [....]. Paphi.
11. Praenotiones mystagogicae. σ, 20, 35, 59.
12. Αὐτόθ. σ, 139, 156.
13. Αὐτόθι· σ, 45, 55.
14. Αὐτόθι· σ, 252.
15. Αὐτόθι· σ, 242.
16. Αὐτόθι· σ, 325, 332.
17. Ἑλλην. Βιβλιοθ. Τομ, ιβ΄. σ, 355.
18. Tiraboschi, storia della letteratura Ital. Β, γ΄. § 59.
19. Ἱστορία τῇς Ἑλλην. Γραμματολ. — Μεταφρ. Ἰταλ. ὑπὸ τοῦ Καθηγ. Αἰμιλίου Τυπάλδου.
20. Γαβάορδος (Gabaordus), Ἐπιστολ. πρὸς Διπλοβ. ἐν τῇ λατιν. μεταφρ. Βαρθολομαίου τοῦ Φακίου τῆς ἀναβ. Ἀλεξ. τοῦ Ἀῤῥιαν. ἐν Ἰσαύρῳ 1508.
21. Φαβρικ. αὐτόθι
22. Προλεγ. εἰς Ἐρωτήμ. Ἑλλην. γλώσσ. σ, 157.
23. Τομ, ιβ'. σ, 555.
24. Hauboldi institutiones juris romani litterarie Μέρ. ά, Τμ. ά. §, 30.
25. Fontanella Bibl. leg.
26. Ἐπις. ἀνέκδ. τοῦ καθηγ. καὶ βιβλιοφύλ. Βονωνίας Πομπιλίου τοῦ Ποζεττίου
27. Αὐτόθι
28. Τομ, ά. Μέρ. β΄. σ, 252—277.