Φυσική γεωγραφία της Θράκης/Ενότητα Α΄
| ←Εἰσαγωγή | Φυσικὴ γεωγραφία τῆς Θρᾴκης Συγγραφέας: Α′. Θέσις καὶ γεωλογικὴ καὶ ὀρεογραφικὴ κατασκευὴ τῆς Ἑλλ. χερσονήσου |
Β′. Παραλιογραφία τῆς Θρᾴκης→ |
Ἐν μέσῳ τῶν τριῶν τοῦ Παλαιοῦ Κόσμου ἠπείρων ἐξαπλοῦται ἡ Ἑλληνικὴ χερσόνησος ἢ τοῦ Αἵμου, ἧς τὸ σεμνὸν ὄνομα θέλουσι νὰ ἐκβαρβαρίσωσιν οἱ ἐπήλυδες αὐτῆς λαοί, καλοῦντες αὐτὴν Βαλκανικὴν. Κεῖται δὲ ὑπὸ τὸν λαμπρότατον τῆς ὑφηλίου οὐρανὸν καὶ περιβρέχεται ὑπὸ τῆς θαυμασίας τῆς Μεσογείου θαλάσσης, ἥτις ἕνεκα τοῦ μεγάλου αὐτῆς βάθους κέκτηται λαμπρὸν ἀζούρινον χρῶμα.
Ἄρχεται δὲ ἀπὸ τοῦ Ἴστρου καὶ τοῦ παραποτάµου αὐτοῦ Σαύου ὑπὸ 45° – 44° Β Π καὶ πρὸς τὰ ΝΑ διευθυνομένη καταλήγει εἰς τὸ θραῦσμα αὐτῆς τὴν ἡρωϊκὴν Κρήτην ὑπὸ 35° Β Π. Ἐγκλείεται δὲ μεταξὺ τοῦ 31ου καὶ 47ου μεσημβρινοῦ ἀπὸ τῆς νήσου Φέρρου, οἵτινες συμπεριλαμβάνουσι καὶ σημαντικὸν μέρος τῆς Ἑλληνικῆς Μικρασίας καὶ τὰ πελάγη Αἰγαῖον καὶ Ἰόνιον καὶ τὴν Προποντίδα.
Εἶνε δὲ ἡ Ἑλλ. χερσόνησος ἡ μᾶλλον ἐκ τῶν ἄλλων τῆς νοτίας Εὐρώπης ὑπὸ τῆς Μεσογείου θαλάσσης διαµεμελισμένη χώρα, διότι κόλποι βαθύτατα διασχίζουσιν αὐτὴν καὶ σχηματίζουσι ἐπὶ τῶν παραλίων της λιμένας εὐρυτάτους καὶ ἀσφαλεστάτους. Ὡς ἐκ τοῦ τοιούτου δὲ διαμελισμοῦ τὸ μὲν Ἑλλ. κράτος μετὰ τῆς Ἠπείρου ἀπὸ τῶν ἐκβολῶν τοῦ Θυάμιδος ἄχρι τῶν Α. προπόδων τοῦ Ὀλύμπου ἔχει μῆκος παραλίων 3,100 χιλµ. καὶ ἐμβαδὸν 71,826 □ χιλµ. ὥστε εἰς ἕν χιλµ. παραλίας ἀναλογοῦσι 23 □ χιλμ. στερεᾶς. Τὸ δὲ τῆς ἐπιλοίπου χερσονήσου τμῆμα τὸ ἐξικνούμενον μέχρι τοῦ Φλανατικοῦ κόλπου καὶ τοῦ Αἱμονίου ἀκρ. ἔχει μῆκος παραλίων 2440 χιλμ. καὶ ἐμβαδὸν 394,685 □ χιλµ. ὥστε εἰς ν χιλμ. παραλίας ἀναλογοῦσα 165 □ χιλµ. στερεᾶς.
Γεωλογικῶς ἡ Ἑλλ. χερσόνησος συνίσταται κυρίως ἐξ ἀζωϊκῶν καὶ μεσοζῳϊκῶν πετρωμάτων, ἐν οἷς ἐξαπλοῦνται καὶ καινοζῳϊκὰ καὶ ἡφαιστειογενῆ πετρώματα. Διὰ γραμμῆς φερομένης διὰ τῶν δυτικῶν συνόρων τῆς Σερβίας καὶ Μακεδονίας καὶ καθικνουμένης μέχρι τῶν Καμβουνίων Ὀρέων καὶ ἐκεῖθεν διὰ τοῦ Ὀλύμπου μέχρι τῆς θαλάσσης καὶ τῆς ὀροστοιχίας τοῦ Πηλίου ἡ Ἑλλ. χερσόνησος διαιρεῖται εἰς δύο τμήματα πετρογραφικῶς διάφορα. Τὸ ἀνατολικὸν τμῆμα συνίσταται ἐξ ἀζῳϊκῶν πετρωμάτων, τὰ ὁποῖα ἐσχηματίσθησαν κατὰ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πλανήτου ἡμῶν ἐντὸς θαλάσσης θερμῆς, ὅτε οὐδὲν ἐνόργανον ὃν εἶχεν ἐμφανισθῇ εἰσέτι ἐπὶ τοῦ προσώπου τῆς γῆς. Ἐξ ἀζῳϊκῶν ἐπίσης πετρωμάτων συνίστανται τὸ Α. τμῆμα τῆς Ὄθρυος, τμῆμα σμικρὸν τῆς ἐπαρχίας τοῦ Ξηροχωρίου, ἡ ΝΑ. Εὔβοια (ὄρος Ὄχη, Στύρα), μέγα μέρος τῆς Ἀττικῆς (Πεντελικόν, Ὑμηττός, Λαυρεωτική), ἅπασαι σχεδὸν αἱ νῆσοι τοῦ Αἰγαίου Πελ. καὶ τμήματά τινα τῆς ΝΑ. Πελοποννήσου (Πάρνων, Ταΰγετον) καὶ τῆς Κρήτης.
Τὰ ἀζῳϊκὰ δὲ πετρώματα τούτων εἶνε μάρμαρα (Πεντελικόν, Πάρος, Ἄθως κτλ.), μαρμαρυγιακοὶ σχιστόλιθοι (Λαυρεωτική, Πήλιον, Ἄθως, Ροδόπη), γνεύσιοι (Πάρος, Νάξος, Ἄθως, Αἷμος) καὶ γρανῖται (Νάξος, Πάρος, Λαύρειον, Αἷμος). Καὶ τὰ μὲν μάρμαρα, γνωστὰ τοῖς πᾶσι, εἶνε συσσωμάτωµα κοκκιῶδες ἢ λίαν λεπτομερὲς κρυσταλλίων ὀξυανθρακικῆς ἀσβέστου. Οἱ δὲ μαρμαρυγιακοὶ σχιστόλιθοι συσσωμάτωμα κρυσταλλίων ἢ κρυσταλλικῶν θραυσμάτων χαλαζίου (ὀξυπυριτίου, δι’ οὗ κατασκευάζεται ἡ ὕελος), ὁμοίου ἐντελῶς πρὸς τὴν θαλασσίαν καὶ ποταμίαν ἄμμον, καὶ ἐκ μαρμαρυγίου, ἑνὸς χημικῶς συνθέτου ὀρυκτοῦ, ὅπερ συνήθως σχίζεται εἰς λεπτότατα πέταλα, διειδέστατα πολλάκις καὶ ἐλαστικά. Τὸ ὀρυκτὸν τοῦτο οἱ τοῦ Ἁγ. Ὄρους μοναχοὶ γινώσκουσι, διότι διὰ λεπτῶν τούτου πετάλων καλύπτουσιν ὡς δι’ ὑελωμάτων τὰς ἐπὶ ξυλίνων μικρῶν σταυρῶν γλυφάς. Τέλος ὁ γνεύσιος εἶνε συσσωμάτωμα τριῶν ὀρυκτῶν, χαλαζίου καὶ μαρμαρυγίου καὶ ἑτέρου τρίτου, ἀστρίου καλουμένου, σκληροῦ καὶ χημικῶς λίαν πολυσυνθέτου· ἐκ τοῦ ὀρυκτοῦ τούτου ἀποσαθρουμένου καὶ χημικὴν πάσχοντος ἀλλοίωσιν παράγεται ὁ γνωστὸς πηλὸς τῶν κεραμέων καὶ οἰκοδόμων. Ὁ γνεύσιος δὲ καὶ ὁ μαρμαρυγιακὸς σχιστόλιθος σχίζονται εἰς πλάκας, καὶ ὡς ἐκ τούτου γίνεται αὐτῶν χρῆσις εἰς τὴν οἰκοδομικήν. Ὁ γρανίτης συνίσταται ἐκ τῶν αὐτῶν ὀρυκτῶν ἐξ ὧν καὶ ὁ γνεύσιος, δὲν εἶναι ὅμως σχιστοφυὴς, οὐδὲ ἀνήκει κατὰ τὸ πλεῖστον εἰς τὰ ἀζῳϊκά, ἀλλ’ εἶνε πυριγενής, ἀνεξελθὼν ἐκ τῶν σπλάγχνων τῆς γῆς εἰς ἀρχαιοτάτους γεωλογικοὺς χρόνους τετηκὼς καὶ διάπυρος.
Τὸ δυτικὸν δὲ τμῆμα, ὅπερ περιλαμβάνει τὴν Βοσνίαν, τὸ Μαυροβούνιον, τὴν Ἀλβανίαν καὶ Ἤπειρον καὶ τὸ πλεῖστον τοῦ Ἑλλ. κράτους, συνίσταται ἐκ μεσοζῳϊκῶν καὶ καινοζῳϊκῶν πετρωμάτων, ἅτινα ἐσχηματίσθησαν ἐπίσης ἐν θαλάσσῃ, ἀλλ’ εἰς χρόνους καθ’ οὓς ἡ ἐνόργανος δημιουργία εἶχεν ἤδη ἀρκούντως προαχθῇ. Τὰ πετρώματα δὲ ἐξ ὧν τὸ τμῆμα τοῦτο συνίσταται εἶνε κυρίως ἀσβεστόλιθοι, λίθοι γνωστοὶ τοῖς Ἕλλησι, ἐξ ὧν παράγεται ἡ ἄσβεστος καὶ ἐξ ὧν συνίσταται ὁ Λυκαβητὸς καὶ πλεῖστα ἄλλα ὄρη τῆς Ἑλλάδος, ἐκ ψαμμίτου, ἄμμου δηλ. ἀποπετρωθείσης, ἐξ’ οὗ συνίστανται π. χ. πολλὰ ὄρη τῆς Αἰτωλίας, ἐξ ἀργιλικοῦ σχιστολίθου, δηλ. ἐκ πηλοῦ σὺν τῷ χρόνῳ ἀποπετρωθέντος καὶ σχιζομένου εἰς πλάκας, καὶ ἐκ διαφόρων ἄλλων πετρῶν.
Ἀλλὰ καὶ ὀρεογραφικῶς ἡ Ἑλλ. χερσόννησος παρουσιάζει δύο οὐσιώδεις διαφοράς. Πρὶν ὅμως προβῶμεν εἰς τὴν σύντομον περιγραφὴν τῆς ὀρεογραφικῆς ταύτης διαφορᾶς, ἀνάγκη δι’ ὀλίγων νὰ καταδείξωμεν τὶ εἶναι τὰ ὄρη καὶ πῶς ἐγεννήθησαν.
Τῆς γῆς, ἐχούσης διάμετρον 12,750, 000 μέτρων, μόνον τὰ ἐξώτατα εἶνε στερεά, ἀποτελοῦντα τὴν λιθόσφαιραν, ἤτοι φλοιόν, ἔχοντα πάχος 100 χιλιάδας μέχρι 200,000 μέτρων. Ἡ ἐξωτερικὴ δὲ ἐπιφάνεια τῆς λιθοσφαίρας δὲν εἶνε ὁμαλή, ὅπως εἶνε ἡ ἐπιφάνεια ὑελίνης σφαίρας λυχνίας, ἀλλ’ ἀνώμαλος, πολλὰ ὑψώματα φέρουσα καὶ κοιλώματα μεγάλα καὶ ρήγματα πλεῖστα, εἶνε δηλ. κατασυντετριμμένη πολλαχῶς καὶ πολυτρόπως καὶ διαμεμερισμένη εἰς τμήματα μικρὰ ἢ μεγάλα, ἅτινα συνέχει καὶ συγκρατεῖ ὑπὸ σχῆμα σφαιροειδὲς ἡ βαρύτης τῆς γῆς. Ἐπῆλθε δὲ ἡ τοιαύτη ἀνώμαλος τῆς λιθοσφαίρας κατάστασις ἕνεκα τῆς συστολῆς καὶ σμικρύνσεως τοῦ ὄγκου τοῦ διαπύρου τῆς γῆς πυρῆνος (τῆς πυροσφαίρας) ψύξεως ἕνεκα· διότι κατὰ νόμον φυσικὸν τὰ διάπυρα σώματα ψυχόμενα συστέλλονται καὶ σμικρύνονται, ψῦξιν δὲ τοιαύτην πάσχουσι διαρκῶς τὰ διάπυρα τοῦ πλανήτου σπλάγχνα. Ὡς ἐκ τούτου ἡ τὸν διάπυρον πυρῆνα ἐγκλείουσα λιθόσφαιρα, ἐπειδὴ δὲν ἠδύνατο νὰ σμικρυνθῇ ἀναλόγως, καθὸ σῶμα στερεόν, ἔπρεπε ὅμως νὰ παρακολουθήσῃ τὸν σμικρυνόμενον πυρῆνα ἕνεκα τῆς ἰδίας βαρύτητος, ἥτις βεβαίως τεραστίως ἐνεργεῖ, ἠναγκάσθη νὰ συμπτυχθῇ καὶ νὰ ρυτιδωθῇ ἢ νὰ διαρραγῇ καὶ τμήματα διάφορα αὐτῆς νὰ πάθωσι συνίζησιν. Οὕτω ἐγεννήθησαν τὰ τεκτονικὰ ὄρη, ἅτινα οὐσιῶδες λαμβάνουσι μέρος εἰς τὴν τεκτονικὴν κατασκευὴν τῆς λιθοσφαίρας. Ὅπως ὁ φλοιὸς ραγὸς σταφυλῆς ξηραινομένης ἢ μήλου ἀναγκάζεται νὰ συμπτυχθῇ ἢ καὶ νὰ διαρραγῇ, οὕτω συνεπτύχθη καὶ διερράγη ὁ φλοιὸς τῆς γῆς καὶ ἐκαλύφθη ὑπὸ ἀνωμαλιῶν, αἵτινες ἐγέννησαν τὰς διαφόρους ὀροστοιχίας. Αἱ ὀροστοιχίαι δὲ αὗται, βραδύτατα γεννηθεῖσαι, ἔπαθον πλείστας διαβρώσεις καὶ καταστροφὰς ὑπὸ τῶν ὀμβρίων ὑδάτων καὶ τῶν χιόνων καὶ ἀνέμων καὶ οὕτω διὰ χαραδρῶν φαράγγων καὶ κοιλάδων διεμελίσθησαν εἰς κορυφάς, διάφορον ἐχούσας τὸ σχῆμα καὶ ὕψος.
Ἵνα δὲ μή τις φιλόλογος κακίσῃ τὸν ὅρον τεκτονικόν, λέγομεν ὅτι οὗτος ἐξ ἀναλογίας ἐδόθη, διότι ὅπως ὁ τέκτων τοποθετῶν καταλλήλως τοὺς λίθους οἰκοδομῇ θόλον ἢ καμάραν, καθ’ ὅμοιον τρόπον καὶ ἡ φύσις διὰ καταλλήλου τοποθετήσεως τῶν διαφόρων στρωμάτων τῆς γῆς κατεσκεύασε σφαιρικὸν θόλον, δηλ. τὴν λιθόσφαιραν.
Ὅθεν κατὰ ταῦτα τὰ τεκτονικὰ ὄρη διαιροῦνται εἰς πτυχώδη καὶ εἰς ρηξιγενῆ. Τὰ ἡφαίστεια δέ, ἅτινα εἶνε κωνοειδῆ ἐξογκώματα, δὲν εἶνε ὄρη τεκτονικά, διότι τὸ πυριγενὲς αὐτῶν πέτρωμα, ἐξ ὧν συνίστανται, ἀνεξῆλθε διὰ τῶν σχηματισθέντων ρηγμάτων τετηκὸς καὶ διάπυρον ἐκ τῶν σπλάγχνων τῆς γῆς καὶ στερεοποιηθὲν ἐπεκάθισε περὶ τὸ στόμιον τοῦ ρήγματος. Τὰ τεκτονικὰ ὅμως ὄρη συνίστανται ἐκ πετρωμάτων τῆς λιθοσφαίρας καὶ συμμετέχουσιν εἰς τὴν τεκτονικὴν ταύτης κατασκευήν. Διὰ τοῦτο καὶ τὰ ἡφαίστεια λέγονται ὄρη παρασιτικά.
Ἐπίσης δὲν ἀνήκουσιν εἰς τὰ τεκτονικὰ ὄρη τὰ λεγόμενα διαβρωσιγενῆ. Ταῦτα ἐγεννήθησαν . καὶ ἀπεχωρίσθησαν διὰ τῆς διαβρωτικῆς τῶν ὑδάτων ἐνεργείας ἐξ ὑψηλῶν χωρῶν. Ὡς τοιαύτην ὀροστοιχίαν δυνάμεθα νὰ θεωρήσωμεν τὸ Τουρκοβούνιον, τὸν Λυκαβητόν, τὸν λόφον τῆς Ἀκροπόλεως, κτλ. οἵτινες εἶνε λείψανα ὑψηλῆς τινος χώρας, ἥτις ἐξετείνετο ἀπὸ τοῦ Ὑμηττοῦ μέχρι τοῦ κόλπου τῆς Σαλαμῖνος.
Ἤδη δυνάμεθα νὰ προβῶμεν εἰς τὸν ὀρεογραφικὸν χαρακτηρισμὸν τῆς Ἑλλ. χερσονήσου. Διὰ τῆς αὐτῆς γραμμῆς τῆς διερχομένης διὰ τῶν Δ. συνόρων τῆς Σερβίας καὶ Μακεδονίας καὶ καταληγούσης εἰς τὰ Καμβούνια ὄρη καὶ τὸν Ὄλυμπον ἡ Ἑλλ. χερσόνησος διαιρεῖται 1) εἰς τὴν Ἑλληνοϊλλυρικὴν πτυχώδη χώραν, ἐν ᾗ ἡ Δαλματία, ἡ Βοσνία, ἡ Ἐρζεγοβίνη, τὸ Μαυροβούνιον, ἡ Ἀλβανία, ἡ Ἤπειρος καὶ τὸ Ἑλλ. κράτος καὶ 2) εἰς τὴν διερρηγμένην ἢ τεμαχιστὴν χώραν, περιλαμβάνουσαν τὴν ὀρεινὴν καὶ λοφώδη Σερβίαν καὶ Μακεδονίαν καὶ τὴν τοῦ Αἴμου, ἐν ᾗ ἡ Βουλγαρία καὶ ἡ Θρᾴκη.
Εἰς ἀρχαιοτάτους γεωλογικοὺς χρόνους τμῆμα τοῦ βυθοῦ ἀζῳϊκῆς θαλάσσης ἀνεξελθὸν βραδύτατα ἐκ τῶν κυμάτων αὐτῆς ἀπετέλεσε χώραν τραπεζοειδῆ καὶ ὑψηλὴν ἐκ γρανίτου, γνευσίου, μαρμαρυγιακῶν σχιστολίθων καὶ μαρμάρων. Ἀρχομένη δὲ ἡ χέρσος αὕτη ἀπὸ τῶν Δ. συνόρων τῆς Σερβίας καὶ Μακεδονίας κατέληγεν εἰς τὸν Πόντον καὶ τὴν Μικρασίαν καὶ μέχρις αὐτῆς τῆς Κρήτης καὶ Κυθήρων. Διαρραγεῖσα δὲ τῇ ἐνεργείᾳ γηγενῶν δυνάμεων, διεχωρίσθη εἰς τεμάχια, ἅτινα μετακινηθέντα κυρίως καθέτως, συνιζήσαντα δηλαδή, ἐγέννησαν ὀροστοιχίας, κοιλάδας, λίμνας, κόλπους, πελάγη. Οὕτω ἐγεννήθη ἡ τεμαχιστὴ τῆς Ἑλλ. χερσονήσου χώρα, ἢ ὡς καλοῦσιν αὐτὴν οἱ Γερμανοὶ ἡ βωλώδης (Schollenland) ἂν διὰ τῆς λέξεως Scholle νοήσωμεν βῶλον, ἥτις ὅμως, φαίνεταί μοι, ἀκατάλληλος.