ποινικῶν δικαστηρίων, οἱ ὁποῖοι μὲ τόσην εὐκολίαν ἀπαγγέλλουν κατηγορίαν κατά δυστυχῶν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι διηγοῦνται τὰ πράγματα, ὅπως τὰ ἀντελήφθη καὶ τὰ διεκράτησεν ἡ ἀσθενής των μνήμη, καὶ οἱ ὁποῖοι ἐκλαμβάνονται ὡς ψευδομάρτυρες. Τὸ περίεργον δὲ εἶναι ὅτι οἱ πλανώμενοι ἀνέφερον τὰς ἀνακριβείας μετὰ πλήρους βεβαιότητος, ἕτοιμοι νὰ ὁρκισθοῦν περὶ λεπτομερειῶν, αἵτινες ὑπῆρχον μόνον εἰς τὴν φαντασίαν των. Μία δεσποινίς, πρὸς τὴν ὁποίαν ἐπεδείχθη εἰκὼν ἀνδρὸς σιτίζοντος παιδίον, ὕστερα ἀπὸ πέντε μῆνας ἰσχυρίζετο μεθ’ ὅρκου ὅτι εἰς τὴν εἰκόνα ὁ ἀνὴρ παρίστατο σιτίζων περιστεράν, ἐνῷ οὔτε ἴχνος πτηνοῦ ὑπῆρχεν εἰς τὴν παράτασιν.
Ἡ εἰς τὸ πανεπιστήμιον τῆς Γενεύης διδάσκουσα δεσποινὶς Borts ἐπὶ τῇ βάσει ἀναλόγων ψυχολογικῶν παρατηρήσεων κατήρτισε περίεργον πίνακα τοῦ βαθμοῦ τῆς ἀξιοπιστίας τῶν τοιούτων ἀπαντήσεων. Ἀλλ’ ὁ εἰς τὸ αὐτὸ Πανεπιστήμιον διδάσκων καθηγητὴς Claparéde, ἀναχωρῶν ἐκ τῆς ἀρχῆς, ὅτι ὁ χάριν τοιούτων πειραμάτων ἐξεταζόμενος μάρτυς, ἐν γνώσει διατελῶν περὶ τοῦ σκοποῦ αὐτῶν, φροντίζει νὰ εἶναι πάντοτε προσεκτικώτερος, προέβη εἰς δοκιμὰς περιεργοτέρας, βασιζόμενος ἐπὶ τοῦ ἀπροόπτου καὶ τοῦ ἀπροετοιμάστου. Ὅθεν ἡμέραν τινά κατὰ τὴν παράδοσίν του χωρὶς νὰ εἴπῃ τίποτε περὶ τοῦ σκοποῦ του, διένειμεν εἰς τοὺς φοιτητὰς τεμάχια χάρτου, ἐφ’ οὗ ἀνεγράφοντο περὶ τὰ εἴκοσιν ἐρωτήματα, παρακαλῶν ν’ ἀπαντήσουν εἰς αὐτὰ ἀμέσως. Τὰ ἐρωτήματα ἦσαν σχετικὰ μὲ τὸ κτίριον τοῦ Πανεπιστημίου, ὡς λόγου χάριν. «Ὑπάρχει παράθυρον ἐσωτερικόν, ἀνοιγὸμενον εἰς τὸ παράθυρον τοῦ Πανεπιστημίου ἀπέναντι τοῦ παραθύρου τοῦ θυρωρείου; Πόσοι στύλοι ὑπάρχουν εἰς τὸν πρόδομον τοῦ Πανεπιστημίου; Πόσαι προτομαὶ ὑπάρχουν εἰς τὸ προαύλιον;» κλπ.
Εἰς τὰ ἐρωτήματα ταῦτα ἐδόθησαν πεντήκοντα τέσσαρες ἀπαντήσεις, ἐξ ὧν τεσσαράκοντα καὶ δύο προήρχοντο ἐξ ἀνδρῶν, δεκατρεὶς δὲ ἐκ γυναικῶν. Οὐδεμία ἐκ τῶν ἀπαντήσεων ἦτο ἐντελῶς ἀκριβής. Τὸ περιεργότερον δὲ τοῦ πειράματος ἦτο τὸ ἀφορῶν εἰς τὸ παράθυρον, ἓν παράθυρον μεγάλων διαστάσεων, πρὸ τοῦ ὁποίου διέρχονται καθ’ ἑκάστην οἱ φοιτηταί. Ἐκ τῶν πεντήκοντα τεσσάρων μαρτύρων οἱ τεσσαράκοντα τέσσαρες
