Καὶ ὄχι μόνον αὐτὸς ἀλλὰ ὁλόκληρος ἡ οἰκογένεια τῶν Κουτρουκαίων ἔχει ἀκουσθῆ, ἀπὸ πολλῶν ἐτῶν πρὸ τῆς ἐπαναστάσεως, ὡς μία πολέμαρχος οἰκογένεια τῆς Δωρίδος, καὶ ἔχει δράσει ἐν τῇ ἱστορία τοῦ τόπου. Ὁ Σταματάκης Ἀσφακιανὸς Κουτρούκης, ἀρματωλὸς διάσημος, πολλάκις σύντροφος καὶ συναγωνιστὴς τοῦ Ἀνδρούτσου, ἦτο θεῖος τοῦ καπετὰν Γιαννάκη· ὁ Μόσχος, ὁ Κίτσος, ὁ Χρῆστος Μιλιόνης, οἱ μέχρι σήμερον ἀγνώστου προελεύσεως καὶ καταγωγῆς θεωρούμενοι οὗτοι ἀρχικλέφται, ἦσαν ἐξάδελφοί του· ὁ πατήρ του Θεόδωρος Κουτρούκης ἐπὶ δεκαετίαν ὅλην ἐπολέμει τοὺς Τούρκους, ὡς κλέφτης ἐδῶ καὶ ὡς ἐθελοντὴς ἐν Ρωσσία. Καὶ κατὰ τὰς παραμονὰς τῆς ἐπαναστάσεως πρὸ τοῦ 1820 ὁ πατὴρ καὶ οἱ δύο ἀδελφοί, φεύγοντες τὴν ὀργὴν τοῦ Ἀλῆ πασᾶ, προσέφυγον ἐπ' ὀλίγον χρονικὸν διάστημα εἰς τὸ ἀρματωλικὸν σῶμα τοῦ Πανουργιᾶ.
Ὅτε ὁ Ζαρίφης, κατὰ τὸ 1820, ἔφθασεν εἰς Ξυλογαϊδάραν, ἀπόστολος τῶν ἀρχῶν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρίας, πρῶτοι οὗτοι ἐδέχθησαν νὰ ξενίσωσιν αὐτὸν ἐν τῷ ἀκμάζοντι οἴκῳ των. Καὶ τὴν αὐτὴν νύκτα μυστικὰ ὁ πατὴρ Κουτρούκης καὶ ὁ γέρω Ζωϊτός, οἱ δύο πρόκριτοι τοῦ χωρίου, ὡρκίσθησαν ἐπὶ τῆς εἰκόνος τοῦ ἁγίου Χαραλάμπους, προθύμως ἀποδεχόμενοι τὴν ἰδέαν περὶ ἀναστᾶσεως τοῦ Γένους. Ἀπ’ ἐκείνης τῆς ἡμέρας ὁλόκληρος ἡ οἰκογένεια τῶν Κουτρουκαίων ἀφωσιώθη εἰς ἐκτέλεσιν αὐτοῦ καὶ μόνου τοῦ σκοποῦ. Δι’ ὑποσχέσεων, διὰ δωρεῶν καὶ παροχῶν προσῳκειοῦντο τοῦς χωρικοὺς ἵνα ἀσφαλέστερον διαθέσωσιν αὐτούς ἐν ὥρᾳ ἀνάγκης. Καὶ ὅτε ἡ ὥρα τῆς ἐνεργείας ἐσήμανεν, ἑκατὸν χωρικοὶ ἐκ Ξυλογαϊδάρας καὶ τῶν πέριξ εὑρέθησαν πρόθυμοι περὶ αὐτούς, ἐπικληθέντες ὅλοι διὰ τοῦ ὀνόματος τῶν ἀρχηγῶν Κουτρουκαῖοι. Τὸ σῶμα τοῦτο συνενωθὲν μετά τοῦ σώματος τοῦ Κατσικαπῆ, ἐβάδισεν ἀνήμερα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ κατὰ τοῦ Μαλανδρίνου, ἐνῷ συγχρόνως ἤρχετο πρὸς τὸν αὐτὸν σκοπὸν ἐκ τοῦ ἀντιθέτου μέρους ὁ Θεόδωρος Χαλβατζῆς πρωτοπαλλήκαρον τοῦ Σκαλτσοδήμου.
Τὸ Μαλανδρίνον ἦτο τότε ἔδρα τοῦ βιλαετίου καὶ κατῳκεῖτο ἀπὸ πολλὰς τουρκικὰς οἰκογενείας καὶ ὀλίγας, πέντε-δέκα, χριστιανικάς, ἐγκατεστημένας μακράν εἰς τὰς ἄκρας. Οἱ Τοῦρκοι μόλις διέκριναν τοὺς ἐπαναστάτας, ἐκλείσθησαν εἰς τοὺς πύργους τῶν προκρίτων τοῦ χωρίου Χασὰν ἀγᾶ, Ἀχμὲτ ἀγᾶ καὶ Ἀβδῆ ἀγᾶ, ἀποφασισμένοι εἰς ἀντίστασιν. Μετά τρεῖς ὅμως ἡμέρας, ἀποροῦντες τροφῶν καὶ πολεμεφοδίων, παρεδόθησαν. Τῇ διαταγῇ τοῦ Σκαλτσοδήμου, ὅστις ἐν τῷ μεταξύ εἶχε γίνει κύριος τοῦ Λοιδωρικίου, οἱ αἰχμάλωτοι διενεμήθησαν μεταξὺ τῶν χωρικῶν ὅλων τῶν χωρίων, ἵνα οὕτωἐνοχοποιηθῶσιν ὅλοι. Οἱ χωρικοὶ προθύμως παραλαβόντες αὐτοὺς ἐκόρεσαν τὸ ἐπὶ τόσα ἔτη μῖσός των, κατακρημνίσαντες ἄλλους εἰς Δοβροβίτσαν, εἰς Βαθύρεμμα, εἰς Κάρκαρον, βάραθρα κατασκότεινα, ὡσεὶ στόματα ᾅδου καὶ ἄλλους ἔρριψαν ὁλοζὼντανους εἰς τὸν αἰγιαλὸν τῆς Βίδαβης.
Οἱ Κουτρουκαῖοι μετὰ τοῦτο ἐβάδισαν κατὰ τῆς Ναυπάκτου ἣν ἐπολιόρκει ἀπό τινος ὁ Χορμόβας. Ἐκεῖ ἐστάθμευσαν μετὰ τοῦ Κατσικαπῆ καὶ τοῦ Σκαλτσοδήμου πρὸ τῆς ἀνατολικῆς πύλης τοῦ φρουρίου, παντοιοτρόπως καταπονοῦντες τοῦς Ἀλβανοὺς τοῦ Ἰουσοὺφ πασᾶ. Ἀπ’ ἐδῶ ὅμως ἀρχίζει διὰ τὸν Γιαννάκην Κουτρούκην μία ζωὴ πλάνητος μαχητοῦ, ἑνὸς Μερκουρίου Μπούα τῶν μεσαιωνικῶν χρόνων, τρέχοντος παντοῦ ἵνα εὕρῃ πολέμους καὶ πουθενὰ μὴ ἱσταμένου μονίμως. Ἀπὸ τῆς Ρούμελης εἰς τὸν Μωριᾶν καὶ ἀπὸ τοῦ Μωριᾶ εἰς τὴν Ρούμελην μετέβαινεν ἀδιακόπως, ὡσεὶ ὑπείκων εἰς τὴν ὁρμὴν τῶν μαχῶν, φέρων τὴν προθυμίαν του καὶ τοὺς ὑπ' αὐτὸν ἄνδρας εἰς βοήθειαν τῶν ὁμοφύλων.
Μετὰ τὸν Ὁμὲρ Βρυώνην κατήρχετο ἤδη κατὰ τὸν Αὔγουστον ὁ Βεϋρὰν πασᾶς μετὰ τριῶν ἄλλων πασάδων καὶ χιλιάδων μαχητῶν. Ἔπειτα ἀπὸ τὴν ἀντίστασιν τοῦ Διάκου ἐν Ἀλαμάνᾳ καὶ τὴν ἀτάρακτον τοῦ Ὀδυσσέως Ἀνδρούτσου ἐν Γραβιᾷ, ἐχρειάζετο νὰ εὕρῃ ὁ ἐχθρὸς ἄλλην μίαν τοιαύτην ἐν Λεβαδείᾳ, ὅπου ὥδευεν ἤδη ὡς καταστρεπτικὴ πυρκαϊά. Ὁ Γούρας, ὁ Νάκος Πανουργιᾶς, ὁ Παπανδρέας, ὁ Δυοβουνιώτης, κατέλαβον τὴν Φοντάναν πρὸς τοῦτο, ἀλλὰ ἡ δύναμίς των δὲν ἦτο ἀρκετὴ ἵν’ ἀντιστῇ ἀποτελεσματικῶς ἐπὶ μακρόν. Ὁ Ὀδυσσεύς, τοῦ ὁποίου καὶ μόνον τὸ ὄνομα ἠδύνατο νὰ εἶνε φραγμὸς ἀκλόνητος ἐκεῖ, ἀπουσίαζεν. Οἱ ὁπλαρχηγοὶ ἔστειλαν καὶ ἐζήτησαν ἄνδρας πρὸς ἐνίσχυσιν, ἐδῶ κ’ ἐκεῖ, καὶ πρὸς τὸν Σκαλτσοδῆμον. Οὖτος δ εὐθὺς ἔστειλε τὸν Καπετὰν Γιαννάκην μὲ τοὺς ὑπ' αὐτόν. Οἱ ὁπλαρχηγοί, μετὰ βραχεῖαν διαφωνίαν, κατέλαβον τὰ Βασιλικά, τὸν πλατύτατον ἐκεῖ δρόμον καὶ ἀνέμενον. Καὶ ὅτε τὴν 25 τοῦ μηνὸς ἐφάνη ὁ Βεϋρὰν πασᾶς συνεκρότησαν μίαν τῶν περιφανεστέρων μαχῶν ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς ἐπαναστάσεως. Ὅσον ὁρμητικώτερον ἐπέπιπτεν ὁ ἐχθρὸς τόσον καρτερικώτερον ἀνθίσταντο οἱ Ἕλληνες καὶ τὸν ἀπεδεκάτιζον. Ὁ Βεϋρὰν πασᾶς ἐπὶ τοῦ ἵππου του, μὲ τὴν κατέρυθρον καὶ χρυσοῖς σειρητίοις κατάστικτον ἐνδυμασίαν του, περιήρχετο τὰς τάξεις τοῦ στρατοῦ του, πάλλων ἀπειλητικῶς τὸ γιαταγάνι καὶ παροτρύνων ἀδιακόπως εἰς προσβολήν. Δύο φορὰς ὁ Γιαννάκης Κουτρούκης ἐσκόπευσε κατ’ αὐτοῦ, ἀλλ’ ἡ τύχη δὲν τὸν ηὐνόησεν. Ὅτε ὅμως, ὁ ἐχθρὸς περὶ τὸ βασίλευμα
