καὶ καθ’ ἥν στιγμὴν οὐδεὶς θέλει πλέον νὰ ἀκούσῃ τὰς ἀπαιτήσεις καὶ τὰς ἀξιώσεις της. Ἀπόδειξις δὲ τούτου τὰ ἔθνη ἐκεῖνα ἅτινα, βάρβαρα ἐν τῇ ἀποσυνθέσει αὐτῶν ἀσπασθέντα τὸν Χριστιανισμὸν, ἀνῆλθον εἰς τὰς ὑψυλοτέρας βαθμίδας τῆς κοινωνικῆς καὶ ἠθικῆς ἀναπτύξεως.—«Διότι τὰ ἔθνη καὶ ἡ βασιλεία τὰ ὁποῖα δὲν ἤθελον Σὲ δουλεύσει θέλουσιν ἀφανισθῆ· ναὶ τὰ ἔθνη ἐκεῖνα θέλουσιν ὁλοκλήρως ἐρημωθῆ» Ἤσ. ζ’. 12.)
Δὲν εἶναι τὸ πρῶτον ἔργον τοῦ Elisée Reclus ἡ Παγκόσμιος Γεωγραφία· πλεῖστα ἄλλα ἔργα γεωγραφικὰ, γεωλογικὰ καὶ ἀστρονομικὰ τοῦ αὐτοῦ συγγραφέως, ὡς ἀδάμαντες, μετὰ ἀναριθμήτων διατριβῶν του ἐν τοῖς ἀναριθμήτοις περιοδικοῖς τῆς Γαλλίας κοσμοῦσι τὴν βιβλιοθήκην τῆς Γαλλικῆς φιλολογίας. Ἐπειδὴ ὅμως ἐνταῦθα μόνον περὶ τῆς γεωγραφίας του πρόκειται, μόνον περὶ τοῦ φιλολογικοῦ τούτου κολοσσοῦ, θέλομεν δι’ ὀλίγων πραγματευθῆ.
Χίλια τυπογραφικὰ φύλλα μεγάλου ὀγδόου ἐκδιδόμενα ἐπὶ 10 συνεχῆ ἔτη ἀνὰ δύο καθ’ ἑβδομάδα καὶ ἀποτελέσοντα δέκα ὀγκωδεστάτους τόμου ὀκτὼ χιλιάδων σελίδων, ἰδοὺ τί κινεῖ ἡμᾶς νὰ ὀνομάσωμεν τὸ ἔργον τοῦτο κολοσσόν.
Βαθύνοια, ἀκρίβεια, σαφήνεια, κρίσις, εἶναι αἱ κυριῶτεραι ἀρεταὶ αἱ κοσμοῦσαι τὸ σύγγραμμα. Ἑξακόσιαι διάφοροι εἰκόνος, 2,000 γεωγραφικοὶ πίνακες ἐν τῷ κειμένῳ καὶ πλεῖστοι ἄλλοι χρωματιστοὶ πρόσθετοι ἐν αὐτῷ θέλουσιν κοσμεῖ τὸ σύγγραμμα τοῦτο, οὗτινος καὶ ἄνευ αὐτῶν ἡ ἀκρίβεια καὶ μόνη εἶναι ἀρκετὸς κόσμος.
Ἐκ τῶν ὀγδοήκοντα σελίδων, ἂς ὁ ἔξοχος συγγραφεὺς ἀφιεροῖ εἰς τὸν λαὸν καὶ τὴν γεωγραφίαν τῆς Ἑλλάδος ἀποσπῶμεν μέρη τινα, ἅτινα παραθέτομεν τοῖς ἀναγνώσταις, ὅπως ἔστω καὶ ἐκ τῶν ὀλίγων τούτων, κρίνωσι περὶ τῆς ἀξίας τοῦ ἔργου.
Ἀλήθεια ἐνιαχοῦ μὲν πικρὰ, ἀλλ’ ἀναγκαία, καὶ αἱ τὸ ὅλον ἔργον κοσμοῦσαι ἀρεταὶ φαίνονται εὐθὺς πρὸ τοῦ ὀφθαλμοῦ τοῦ προσεκτικοῦ ἀναγνώστου, ὅστις βεβαίως ἐκ τούτων θέλει ἐκτιμήσει ἀναλόγως καὶ τὴν ἀξίαν τοῦ ὅλου ἔργου. Ἰδοὺ ταῦτα.
Ἡ Ἑλλὰς περιωρισμένη εἰς τὰ στενὰ αὐτῆς ὅρια πρὸς Νότον τοῦ Ἀμβρακικοῦ καὶ Παγασιτικοῦ κόλπου εἶναι χώρα 50,000 τετραγ. χιλιομέτρων ἀποτελοῦσα πλέον ἢ τὸ δεκάκις χιλιοστὸν μέρος τῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς. Ἀπεράντων χωρῶν ὡς λ. χ. τῆς Ῥωσσικῆς αὐτοκρατορίας, ἐπαρχίαι, εὐρύτεραι τῆς Ἑλλάδος, οὐδὲν ἔχουσι τὸ διακρῖνον αὐτὰς τῶν πέριξ· καὶ τὸ ὄνομά των μόλις εἶναι ἐγκεχαραγμένον ἐν τῇ μνήμη ἡμῶν. Πόσας ὅμως ἀπεναντίας ὁ τόσῳ μικρὸς οὗτος τόπος τόσῳ ἄσημος ἐν τῷ χάρτῃ, μας ἐν συγκρίσει πρὸς μεγάλα βασίλεια, διεγείρει ἓν ἡμῖν ἀναμνήσεις! Οὐδὲν τῆς γῆς μέρος ἔφθασεν εἰς βαθμὸν πολιτισμοῦ, ἁρμονικώτερον ἐν τῷ συνόλῳ καὶ εὐμενέστερον ἐν τῇ ἐν γένει τοῦ ἀτόμου ἀναπτύξει ὅσω ἡ μικρά αὕτη γωνία. Καὶ ἐπὶ τῶν ἡμερῶν μας, ἔτι, ἂν καὶ μεταβάντες εἰς κύκλον ἱστορικὸν ἀσυγκρίτως εὐρύτερον ἢ τὸν ἐπὶ τῶν Ἑλλήνων, ὀφείλομεν ἐντούτοις νὰ στρέφωμεν πάντοτε τοὺς ὀφθαλμοὺς ἡμῶν πρὸς τὰ ὀπίσω διὰ νά θεωρῶμεν τοὺς μικροὺς τούτους λαοὺς τῆς Ἑλλάδος, οἵτινες ἔμειναν διδάσκαλοι ἡμῶν ἐν τῇ τέχνῃ καὶ μυσταγωγοὶ ἐν ταῖς ἐπιστήμαις. Ἥ πόλις, ἥτις ὑπῆρξε «τὸ σχολεῖον τῆς Ἑλλάδος» εἶναι ἔτι διὰ τῆς ἱστορίας καὶ τῶν παραδειγμάτων της τὸ σχολεῖον ὁλοκλήρου τοῦ κόσμου. Μετὰ εἴκοσιν αἰώνων παρακμὴν δὲν ἔπαυσε νὰ μᾶς φωτίζῃ· ὡς οἱ ἐσβεσμένοι ἤδη ἐκεῖνοι ἀστέρες, ὧν αἱ ἀκτῖνες ἐξακολουθοῦσι νὰ φωτίζωσι τὴν γῆν.
Εἶναι πρόδηλον ὅτι εἰς τὴν γεωγραφικὴν τῆς Ἑλλάδος θέσιν πρέπει νὰ ἀποδώσωμεν τὸ τόσῳ ἔξοχον μέρος, ὅπερ οἱ λαοί της ἐξετέλεσαν ἐπὶ μακρὰν τῆς παγκοσμίου ἱστορίας περίοδον. Καὶ ὄντως φυλαὶ ὁμοίας τάξεως, ἀλλὰ κατοικοῦσαι χώρας ἧττον εὐτυχεῖς λ. χ. οἱ Πελασγοὶ, οἵτινες θεωροῦνται ὡς πρόγονοι τῶν Ἀλβανῶν δὲν ἠδυνήθησαν νὰ ὑπερπηδήσωσι τὸν βάρβαρον βίον, ἐν ᾧ χρόνῳ οἱ Ἕλληνες ἐτίθεντο ἐπὶ κεφαλῆς τῶν πεπολιτισμένων ἐθνῶν χαράττοντες αὐτοῖς ὁδοὺς τέως ἀγνώστους. Ἐὰν ἡ Ἑλλὰς, ἡ ἐν τῇ νῦν γεωλογικῇ περιόδῳ διασχηζομένη τόσῳ θαυμασίως ὑπὸ τῶν κυμάτων, ἐξηκολούθει νὰ ἦναι, ὅ,τι ἦτο κατὰ τὴν τρίτην περίοδον, εὐρεῖα τουτέστιν ἠπειρωτικὴ κοιλὰς, προσκεκολλημμένη εἰς τὰς ἐρήμους τῆς Λιβύης καὶ διατρεχομένη ὑπὸ λεόντων καὶ ῥινοκερώτων, ἠδύνατο ποτὲ νὰ κατασταθῆ ἡ πατρὶς τοῦ Φειδίου καὶ τοῦ Αἰσχύλου καὶ τοῦ Δημοσθένους; Οὐχὶ, βεβαίως. Θὰ ἦτο, ὅ,τι εἶναι σήμερον ἡ Ἀφρικὴ, καὶ μακρὰν τοῦ νὰ ἧναι προστάτις τοῦ πολιτισμοῦ, ἤθελε περιμένει ὅπως ἡ πρόωσις φέρει αὐτὸν πρὸς αὐτὴν ἔξωθεν. Πλὴν εἶναι ἀληθὲς ὅτι, ἕνεκα τῆς ὁλονὲν μεγεθυνομένης εὐρύτητος τοῦ ὁρίζοντος, ἣν παρέχουσιν αἱ ἐμπορικαὶ ὁδοὶ, ἡ Ἑλλὰς ἐμειώθη μικρὸν ἀναλόγως τοῦ γνωστοῦ κόσμου καὶ ὅτι τέλος ἀπώλεσε τὰ προνόμια ἐκεῖνα, ἅτινα εἶχον ἐξασφαλίσει αὐτῂ τὸ κατ’ ἀρχὰς ἡ γεωγραφικὴ θέσις καὶ ὁ κατάλληλος τῶν παραλίων της σχηματισμός.
Ὁ Ἑλληνικὴ χερσόνησος εἶχε τὸ προτέρημα πρὸ τῆς Θρᾴκης καὶ τῆς Μακεδονίας τοῦ νὰ ἦναι ὅλως προφυλαγμένη πρὸς Βοῥῥᾶν δι’ ἐγκαρσίων ἑρυμάτων
- ↑ Τὸ μέρος τοῦτο ἐκ δώδεκα σελίδων συγκείμενον παραθέτομεν ὁλόκληρον ὥς πολλοῦ λόγου καὶ μετ’ ἐπιστασίας μελέτης ἄξιον διὰ πάντα Ἕλληνα.
