Περί νομίσματος και της κτητικής δυνάμεως των πολύτιμων μετάλλων κατά τους βυζαντινούς χρόνους/Γ΄

Προσθήκη συνδέσεων
Από Βικιθήκη
←Μέρος Β′ Περὶ νομίσματος καὶ τῆς κτητικῆς δυνάμεως τῶν πολύτιμων μετάλλων κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους
Συγγραφέας:
Μέρος Γ′ 		Συμπέρασμα→


ΜΕΡΟΣ Γ′
ΑΙ ΠΕΡΙ ΤΙΜΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΙ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΠΗΓΩΝ

Πρὸς συστηματικώτερον χειρισμὸν τῶν πηγῶν καλὸν νὰ διαστείλωμεν τὰς σχετιζομένας πρὸς τὴν τιμὴν τοῦ σίτου, αἵτινες εἶναι καὶ πολυαριθμότεραι, τῶν λοιπῶν ἄλλων.

Α′ – Αἱ περὶ τιμῆς τοῦ σίτου πληροφορίαι.

α′) Εἰσαγωγικαὶ παρατηρήσεις. – Οἱ πατέρες τῆς οἰκονομικῆς ἐπιστήμης, ὁ Quesnay, ὁ Smith, ὁ Say,[1] ἐθεώρουν ὅτι μόναι αἱ τιμαὶ τοῦ σίτου ἀρκοῦσιν ὡς βάσις τῶν πρὸς ἐξεύρεσιν τῆς κτητικῆς ἀξίας τοῦ χρήματος ἐρευνῶν καὶ πράγματι ἐπ’ αὐτῆς ἐβάσισαν τὰς ἐργασίας των ὁ Germain Garnier[2] καὶ ὁ Cibrario.[3]

Ἀλλ’ ἔκτοτε ἀπεδείχθη ὅτι τὸ στοιχεῖον τοῦτο μόνον ἦτο ἀνεπαρκέστατον, καθ’ ὅσον ἡ σιτοτιμὴ ἐξαρτωμένη ἐκ πολλῶν τοπικῶν παραγόντων συμβαίνει νὰ διακυμαίνηται μεγάλως κατὰ τὴν αὐτὴν ἐποχὴν ἀπὸ χώρας εἰς χώραν καὶ ἐπαρχίας εἰς ἐπαρχίαν.[4] Παρετηρήθη ἐξ ἄλλου ἡ τιμὴ τοῦ σίτου εἶναι σταθερωτέρα τῆς πολλῶν ἄλλων ὠνίων. Οὕτως ὁ Ἀβενὲλ[5] παρετήρησεν ὅτι ἐν Γαλλίᾳ ἔμεινεν ἀμετάβλητος ἀπὸ Λουδοβίκου ΙΓ′ μέχρι τῆς τρίτης Δημοκρατίας, ἐν ᾧ αἱ λοιπαὶ τιμαὶ ἐτριπλασθιάσθησαν ἐντὸς τῶν 250 τούτων ἐτῶν.

Ἡ ἔρευνα τῶν Βυζαντινῶν παρέχει πρόσθετον ἐπιχείρημα ὑπὲρ τῆς ὀρθότητος τῶν νεωτέρων ἀντιλήψεων.

Πρὶν ἢ ὅμως ἐπιληφθῶμεν τῆς μελέτης τῶν κειμένων, ἀνάγκη νὰ καθορισθῶσι ποῖα ἦσαν τὰ ἐν ἰσχύι παρὰ Βυζαντινοῖς μέτρα καὶ ποία σύγχρονος τιμὴ σίτου θὰ ληφθῇ ὡς ὄρος συγκρίσεως.

Καὶ σύνηθες μὲν μέτρον τῶν σιτηρῶν παρὰ Βυζαντινοῖς εἶναι ὁ μόδιος, ὅστις ὢν τὸ ἕκτον τοῦ μεδίμνου,[6] ἀναλογεῖ πρὸς χιλιόγραμμα 6.50.

Ὡς ἀφετηρία δὲ παραβολῆς πρέπει νὰ ληφθῇ ἡ πρὸ τοῦ ἀναστατώσαντος τὴν σιτεμπορίαν παρόντος εὐρωπαϊκοῦ πολέμου τιμὴ καὶ δὴ ἡ ἀκαθάριστος, διότι ταύτην, συμπεριλαμβάνουσαν τοὺς φόρους καὶ ἄλλας δαπάνας, δίδουσιν αἱ βυζαντιναὶ πηγαί. Ἤδη, ἐκ τῶν λεπτομερῶν πληροφοριῶν ἂς παρέσχεν ἡμῖν ὁ διευθυντὴς τοῦ συμβατικοῦ τμήματος τοῦ Ὑπουργείου τῶν Ἐξωτερικῶν κ. Ν. Σπεράντζας, τὸ χιλιόγραμμον σίτου ἐκυμαίνετο κατ’ Ἰούλιον 1914 μεταξὺ 20,96 καὶ 21,27 λεπτῶν, συμπεριλαμβανομένων δὲ καὶ τῶν τελωνιακῶν, ἐκφορτωτικῶν καὶ ζυγιστικῶν, μεταξὺ 28,58 - 28,97 λεπτῶν.[7] Ἐν ἄλλαις λέξεσι πρέπει νὰ λάβωμεν ὡς τιμὴν τοῦ χιλιογράμμου 28,5 λεπτά, δηλαδὴ ὡς τιμὴν μοδίου δρ. 1 καὶ λεπτὰ 85, καὶ τοῦ μεδίμνου δρ. 11,10.

Νῦν ἔλθωμεν εἰς τὰ κείμενα, διακρίνοντες τοὺς πρὸ τῆς α′ ἁλώσεως αἰῶνας ἀπὸ τῆς δυναστείας τῶν Παλαιολόγων, καὶ ἀκολουθοῦντες τὴν χρονολογικὴν σειρὰν τῶν αὐτοκρατόρων εἰς οὓς τὰ κείμενα ἀναφέρονται.

β′) Ἡ τιμὴ τοῦ σίτου ἀπὸ τοῦ η′ μέχρι τοῦ ια′ αἰῶνος. – Τὸ πρῶτον κείμενον ὅπερ συναντῶμεν εἶναι τὸ τοῦ Πατριάρχου Νικηφόρου,[8] ἀφορῶν εἰς τὸν Κοπρώνυμον καὶ ἔχον ὡς ἐξῆς:

«Φιλόχρυσος δὲ ὢν ὁ μισόχριστος οὗτος νέος Μίδας Κωνσταντῖνος ἀναδείκνυται καὶ τὸν χρυσὸν ἅπαντα ἀποθησαυρίζει. Ἐν οἷς συνέβαινεν ἐν ταῖς τῶν φόρων πράξεσι τῶν φορολογουμένων βιαζομένων εὐώνως τὰ τῆς γῆς καρπήματα καὶ γεννήματα διαπιπράσκεσθαι, ὡς τῷ νομίσματι ἑξήκοντα μοδίους σίτου διαγοράζεσθαι, κριθῆς δὲ ἑβδομήκοντα, καὶ πλεῖστα ἄγαν βραχείᾳ πάνυ ἀπεμπολεῖσθαι ποιότητι. Ὅπερ τοῖς μὲν ἀνοήτοις εὐφορία τε τῆς γῆς καὶ πραγμάτων εὐθηνία ἐνομίζετο, τοῖς δὲ εὖ φρονοῦσι τυραννίδος καὶ φιλοχρηματίας ἔργον καὶ ἀπανθρωπίας νόσος ἐκρίνετο».[9]

Δοθέντος ὅτι τὸ νόμισμα ἐτιμᾶτο 15 δρ. ἕπεται ὅτι ἡ τιμὴ ἑκάστου μοδίου ἦτο 25 λεπτὰ καὶ ἡ ἀναλογία 1 πρὸς 7 ½. Πλὴν πρόκειται περὶ τιμῆς ἐξαιρετικῶς εὐθηνῆς καὶ ἣν αὐτοὶ οἱ ὀπαδοὶ τοῦ αὐτοκράτορος ἀποδίδουσι μόνον εἰς μεγίστην εὐφορίαν. Ἡ συνήθης τιμὴ θὰ ἦτο πολὺ ἀνωτέρα, ἄγνωστον δ’ ὅμως ποία.

Δεύτερος ἔρχεται Βασίλειος ὁ Α′. Ἐπὶ τῆς βασιλείας τούτου κατὰ Κεδρηνὸν (Π. 372 κἑξ.) γενομένου σφοδροτάτου λιμοῦ ἡ τιμὴ τοῦ σίτου ἀνῆλθεν εἰς ἥμισυ νόμισμα κατὰ μέδιμνον (δηλαδὴ 1,25 κατὰ μόδιον). Πρὸς καταπολέμησιν τοῦ λιμοῦ ὁ αὐτοκράτωρ διέταξε νὰ πωληθῇ ὁ δημόσιος σῖτος πρὸς ἓν νόμισμα κατὰ δώδεκα μεδίμνους.

Ἂν ὑποτεθῇ ὅτι αὕτη περίπου ἦτο ἡ πρὸ τοῦ λιμοῦ τιμή, καὶ ὅτι ὁ Κεδρηνὸς ὁμιλῶν περὶ μεδίμνου ἐννοεῖ πράγματι τὸ μέτρον τοῦτο,[10] τότε ἐπὶ τοῦ ἱδρυτοῦ τῆς Μακεδονικῆς δυναστείας ἡ τρέχουσα τιμὴ τοῦ μεδίμνου ἦτο δρ. 1,25 καὶ τοῦ μοδίου 20 λεπτά, ἡ δ’ ἀναλογία πρὸς τὰ σημερινὰ 1 πρὸς 9. Ἀλλ’ ἐκ τοῦ ὅλου χωρίου, σκοποῦντος νὰ ἐξάρῃ τὴν φιλανθρωπίαν τοῦ Βασιλείου, φαίνεται ὅτι ἡ τιμὴ ἦτο κατωτέρα τῆς συνήθους.

Ἐάν τις λάβῃ μέσον ὅρον μεταξὺ μεγάλης εὐθηνίας ἐπὶ Κωνσταντίνου καὶ ἀκριβείας ἐπὶ Βασιλείου (δηλ. μεταξὺ 25 καὶ 1,25), δύναται νὰ συμπεράνῃ ὅτι ἡ τιμὴ τοῦ μοδίου ἦτο 75 λεπτὰ καὶ ἡ τιμὴ τοῦ χιλιογράμμου 12 λεπτὰ περίπου. Ἔχομεν δηλαδὴ αναλογίαν 1 πρὸς 2,4.

Ἀλλ’ εἰς τὸ συμπέρασμα τοῦτο ἀντιτίθεται ἑτέρα μαρτυρία πολὺ θετικωτέρα. Ἀνάγεται δ’ αὕτη εἰς τὸ ἔτος 960 καὶ εὕρηται παρὰ Συμεῶνι τῷ Μαγίστρῳ (Βίος Ρωμανοῦ, κεφ. 3), ἔχει δ’ ὡς ἐξῆς: «Ἐν δὲ τῷ Ὀκτωβρίῳ μηνὶ τοῦ β′ ἔτους τῆς βασιλείας Ρωμανοῦ (δηλ. τῷ 960) ἐγένετο σπάνη σίτου καὶ κριθῆς ἐν τῇ πόλει· ἐπράθη γὰρ ὁ σῖτος τῷ νομίσματι μόδιοι δ′, ἡ δὲ κριθὴ μόδιοι ς′· οὗ πολὺς οὖν χρόνος παρῆλθε καὶ εὐθὺς γέγονεν ὁ σῖτος μόδιοι η′, ἡ δὲ κριθὴ μόδιοι ιβ′».

Ἐκ τούτου φαίνεται ὅτι ὁ μόδιος σίτου ἐτιμᾶτο ἐν ὥρᾳ σιτοδείας ¼ τοῦ νομίσματος, συνήθως δὲ ⅛. Ἄλλαις λέξεσιν ἡ κανονικὴ τιμὴ ἦτο 1,85, δηλαδὴ ἀκριβῶς η σημερινή.

Τὸν Ρωμανὸν διαδέχεται ὁ Νικηφόρος. Ἐπὶ τῆς βασιλείας τούτου ἐγένοντο κατὰ Μάιον μῆνα «ἄνεμοι σκληροὶ καὶ κυματώδεις» προκαλέσαντες ἀνάλογον πρὸς τὸν ἐπὶ Βασιλείου λιμόν· πλὴν ὁ Φωκᾶς ἀντὶ νὰ μιμηθῇ τὸ παράδειγμα τοῦ προκατόχου, ἐκμεταλλευθεὶς τὴν περίστασιν «τὸν σῖτον γλίσχρως πωλῶν, ηὔχει ὥς τι μέγα κατωρθωκὼς ὅτι μοδίου τῷ νομίσματι πιπρασκομένου αὐτὸς δύο πωλεῖσθαι ἐπέταξε» (Κεδρ. ἔνθ. ἀνωτ.). Κατὰ ταῦτα, λόγῳ τῆς σιτοδείας ὁ μόδιος ἐτιμᾶτο 15 δρ. καὶ τὸ χιλιόγραμμον ἄνω τῶν 2 δρ., ἡ τιμὴ δηλαδὴ ἦτο πλέον ἡ πενταπλασία τῆς παρ’ ἡμῖν κατ’ Ἰούλιον 1914· κατόπιν δὲ τῆς κερδοσκοπίας τοῦ αὐτοκράτορος ἐγένετο πλέον ή δεκαεξαπλασία.

Τὰς πληροφορίας τοῦ Κεδρηνοῦ φαίνεται ἐπιβεβαιῶν μὲν ο Λουϊτπράνδος, διαψεῦδον δὲ ἀνέκδοτον ὅπερ αὐτὸς ὁ χρονογράφος διηγεῖται ἀμέσως ἔπειτα.

Καὶ ὁ μὲν Λουϊτπράνδος[11] λέγει: «Θείᾳ ὀργῇ, τὴν χώραν τῶν Ἀργείων μαστίζει τοιοῦτος λιμός, ὥστε ἀντὶ χρυσοῦ οὐδὲ δύο papienses sertarii δύναταί τις ν’ ἀγοράσῃ, καὶ τοῦτο μάλιστα ὅπου ἐπικρατεῖ εὐθηνία. Τὴν δὲ πληγὴν ταύτην, συνεργούντων ἔτι τῶν μυῶν, ὁ Νικηφόρος κατέστησε σκληροτέραν, ἀγοράσας κατὰ τὴν ἐποχὴν τοῦ θερισμοῦ ὅλον τὸν ὁπουδήποτε παραγόμενον σῖτον ἀντὶ ἐλαχίστης τιμῆς καὶ ἀποθηκεύσας αὐτόν· τοῦτο ἔπραξεν ἰδίως ἐν Μεσοποταμίᾳ, ἔνθα διὰ τὴν ἔλλειψιν μυῶν ἡ παραγωγὴ ὑπῆρξε λίαν ἄφθονος· οὕτω δ’ ἐξίσωσε τὸ πλῆθος τοῦ συνταχθέντος σίτου πρὸς τὴν ἄμμον τῆς θαλάσσης. Διὰ τῆς αἰσχρᾶς ταύτης κερδοσκοπίας ἐνσκηψάσης ἁπανταχοῦ σιτοδείας, ὁ Νικηφόρος ἐστρατολόγησεν ὀγδοήκοντα χιλιάδας ἀνδρῶν, εἰς οὓς τοκογλυφικῶς ἐπώλησε καθ’ ἕκαστον μῆνα ἀντὶ δύο χρυσῶν ὅ τι πρότερον εἶχεν ἀγοράσῃ ἀντὶ ἑνός».

Τιθέμενοι κατὰ μέρος τὴν β′ τιμήν, ἥτις εἶναι αὐθαίρετος καθ’ ὃ τιμὴ μονοπωλίου, παρατηροῦμεν ὅτι ἓν νόμισμα κατὰ δύο sextarios papienses,[12] ἂν ὁ τικίνιος σεξτάριος εἶχε τὴν συνήθη τῶν σεξταρίων χωρητικότητα, δηλαδὴ ἦτο τὸ ἕκτον τοῦ μοδίου, ἀποτελεῖ τιμὴν τριπλασίαν τῆς ἀναγραφομένης ὑπὸ τοῦ Κεδρηνοῦ· δοθέντος δ’ ὅτι ὁ Λουϊτπράνδος ἐξογκώνει πάντοτε τὰ πράγματα, ἀγόμεθα εἰς τὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ βυζαντινὸς χρονογράφος μένει ἐντὸς τῆς ἀληθείας.

Τὸ δ’ ἀντιφατικὸν παρὰ τῷ Κεδρηνῷ[13] ἀνέκδοτον ἔχει ὧδε:

«Ὁ δὲ Νικηφόρος ἔχαιρε μᾶλλον ἢ ἐβοήθει θλιβομένους ὀρῶν τοὺς ὑπηκόους, καὶ οὐχ οὗτος μόνον, ἀλλὰ καὶ Λέων ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ, ταῖς καπηλείαις προσκείμενος τῶν εἰδῶν, πολλῶν καὶ ποικίλων δεινῶν τὴν οἰκουμένην ἐνέπλησεν, ὢν τὴν αἰσχροκέρδειαν εὐτραπέλως οἱ πολῖται διεκωμῴδουν, ἐξελθόντος γάρ ποτε τοῦ βασιλέως ἐν τῷ πεδίῳ ὥστε γυμνάσαι τὸν στρατόν, ἐπεί τις ἦλθε πολιὸς τὴν τρίχα καὶ ἐπειρᾶτο συναριθμηθῆναι τοῖς στρατιώταις, φησὶ πρὸς αὐτὸν «οὐ δέ, ὦ ἄνθρωπε, γέρων ὢν πῶς τοῖς ἐμοῖς στρατιώταις ἐπείγῃ συναριθμηθῆναι;» ὁ δ’ εὐστόχως ὑπολαβὼν «πολὺ δυνατώτερός εἰμι νῦν» ἔφη «ἢ ὅτε ἤκμαζον», αὐτοῦ δὲ «καὶ πῶς;» ἐρομένου «ὅτι περ» ἔφη «τὸν τοῦ νομίσματος σῖτον πρότερον δυσὶν ἡμιόνοις ἐπιφορτίζων, ἐπὶ τῆς σῆς βασιλείας δύο νομισμάτων σῖτον ἀβαρῶς ἐπὶ τῶν ὤμων φέρω», συνεὶς οὖν τὴν εἰρωνείαν ἀνεχώρησε, μηδὲν ταραχθείς».

Ἂν θελήσωμεν ν’ ἀκριβολογήσωμεν ἐπὶ τῆς εἰρωνικῆς, ἀλλὰ πάντως ἐχούσης βάσιν ἀπαντήσεως τοῦ στρατιώτου, ποριζόμεθα δύο στατιστικὰ συμπεράσματα.

1ον) Τοῦ ὑπ’ ἀνδρὸς βασταζομένου φορτίου ὄντως 50 χιλιογράμμων περίπου, τοῦ δὲ βάρους τούτου τιμωμένου δύο νομισμάτων ἢ 30 δρ., ἕπεται ὅτι αἱ κερδοσκοπίαι τοῦ Νικηφόρου καὶ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ ἀνεβίβασαν τὴν τιμὴν τοῦ χιλιογράμμου εἰς 60 λεπτά, τιμὴν τετραπλασίαν τῆς κατ’ Ἰούλιον 1914.

2ον) Τοῦ φορτώματος δύο ἡμιόνων ὄντος[14] 200 χιλιογράμμων περίπου, ἕπεται ὅτι τριάκοντα ή τεσσαράκοντα ἔτη πρὸ τοῦ Νικηφόρου (ὅτε δηλ. ὁ στρατιώτης ἦτο νέος) 200 χιλ. σίτου ἐτιμῶντο 30 δρ., τοῦθ’ ὅπερ ὑποβιβάζει τὴν τιμὴν τοῦ χιλιογράμμου εἰς 15 λεπτά, δηλαδὴ εἰς τὸ ἥμισυ περίπου τῆς πρὸ τοῦ παρόντος πολέμου τιμῆς.

Ἔλθωμεν νῦν εἰς τὴν κατὰ τὸν ἑνδέκατον αἰῶνα περίφημον ἐπὶ τῶν σιτηρῶν κερδοσκοπίαν τοῦ Μιχαὴλ Δούκα Παραπινακίου.

Ὁ ἐπὶ τοῦ προκειμένου ἀξιοπιστότερος[15] τῶν μαρτύρων Σκυλίτζης ἀφηγεῖται τὰ πράγματα ὡς ἐξῆς:

«Ὁ δὲ (Νικηφορίτζης), ποριμώτατος ὢν εἰς κακίαν, εἴπερ τις ἕτερος, καὶ τοῦ κερδαλέου χάριν μηδενὸς δυσφήμου ὀνόματος ἀπεχόμενος, φούνδακα[16] ἐν τῇ Ῥαιδεστῷ καὶ μονοπωλεῖον συνεστήσατο, κωλύσας καὶ ἀπείρξας τοὺς πωλοῦντας ἅπαντας, τὸ βασιλικὸν δὲ μόνον πρατήριον ἐμηχανήσατο· παρ ὃ καὶ λιμὸν ἐπραγματεύσατο μέγιστον καὶ τῶν πώποτε μνημονευομένων ἀπανθρωπότατον, ὡς καὶ τῷ βασιλεῖ ἀντ’ ἐπωνυμίας γενέσθαι αὐτόν, καὶ ἀπὸ τούτου μᾶλλον ἢ τοῦ προγονικοῦ γινώσκεσθαι τοῖς μετέπειτα· Μιχαὴλ γάρ τις εἰπών, εἰ μὴ προσθείη καὶ τὸν Παραπινάκιον, οὐκ ἂν γένοιτο συντόμως γνωριμώτερος, διὰ τὸ τηνικαῦτα τὸν μόδιον παρὰ πινάκιον τῷ νομίσματι πιπράσκεσθαι» (ἐν ἐκδ. Βόννης, Κεδρηνοῦ τόμ. Β′, 714).

Τὸ χωρίον[17] εἶναι ἐνδιαφέρον ἀπὸ πολλῶν ἀπόψεων, διότι δεικνύει τοὺς Βυζαντινοὺς αὖθις καταφεύγοντας εἰς ἐπινόημα συχνὸν καὶ παρ’ ἀρχαίοις, τὴν μονοπωλίαν τοῦ σίτου,[18] ἐνδεικνύει δὲ συνάμα ὅτι ἡ μονοπωλία αὕτη, ἧς καὶ ἄλλα προγενέστερα εὑρίσκομεν παραδείγματα, δὲν ἦτο, ὡς ἔγραψάν τινες, θεσμὸς μόνιμος. Πληροφορεῖ πρὸς τούτοις ὅτι τὰ ¾ τοῦ μοδίου, ἤτοι περίπου 5 χιλιόγραμμα (4,88 διὰ τὴν ἀκρίβειαν) ἐτιμῶντο 15 δραχμῶν, τιμῆς ὑπερδεκαπλασίας τῆς σημερινῆς καὶ ἥτις μονονουχὶ καταδικάζουσα τοὺς ἀνθρώπους εἰς λιμοκτονίαν[19] ἐνεκολάφθη ὡς ἀνεξίτηλον στίγμα εἰς τὴν μνήμην τοῦ ὑπευθύνου· οὐδὲν δ’ ὅμως διασαφηνίζει περὶ τῆς τιμῆς τοῦ σίτου ἐν ὁμαλαῖς περιστάσεσι.

Συμπέρασμα περὶ τῆς τιμῆς τοῦ σίτου ἀπὸ τοῦ η′ - ια′ αἰῶνος. – Ἐκ τῶν ἀνωτέρω συνάγεται τὸ ἀδύνατον παντὸς ἀσφαλοῦς συμπεράσματος. Αἱ ἀφορῶσαι εἰς τὸν Νικηφόρον καὶ τὸν Παραπινάκιον πληροφορίαι μικρὸν χρησιμεύουσι, καθ’ ὃ παρέχουσαι τιμὰς αἰσχροκερδοῦς μονοπωλίου. Ἐπίσης εἰς ἐξαιρετικὰς περιστάσεις ἀναφέρονται αἱ περὶ τῶν χρόνων τοῦ Κοπρωνύμου καὶ τοῦ Βασιλείου Α′ εἰδήσεις. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἡ μέση τιμὴ τοῦ σίτου ἦτο κατὰ μὲν τὸν ἔνατον αἰῶνα 78 λεπτὰ κατὰ μόδιον ἢ 12 λεπτὰ κατὰ χιλιόγραμμον, τριάκοντα δ’ ἔτη πρὸ τοῦ Φωκᾶ, δηλαδὴ ἐπὶ τοῦ Πορφυρογεννήτου, 98 καὶ 15 λεπτά. Ἀλλὰ τὰ συμπεράσματα ταῦτα, ἱκανοποιητικὰ ἄλλως διότι σημειοῦσιν ἀφ’ ἑνὸς διαφορὰν ἀξιόλογον μεταξὺ τῶν τότε καὶ τῶν σήμερον τιμῶν μεταξὺ τοῦ η′ καὶ τοῦ θ′ αἰῶνος ἀναλογοῦσαν εἰς πιθανὴν ἀντίστοιχον ἀφθονίαν τῶν πολυτίμων μετάλλων, παραμένουσι μ’ ὅλα ταῦτα ἐντελῶς εἰκαστικά. Τοὐναντίον ἡ μαρτυρία τοῦ Συμεῶνος Μαγίστρου, τοσούτῳ μᾶλλον ἀξιόπιστος, ὅσῳ καὶ συγκεκριμένη εἶναι καὶ[20] ὑπ’ οὐδεμιᾶς ἐμπνέεται προθέσεως ἐγκωμίου ἢ δυσφημήσεως, φέρει τὴν τιμὴν τοῦ μοδίου ἴσην πρὸς δρ. 1,85, δηλαδὴ ἥκιστα διαφέρουσαν τῆς τοῦ 1914.

Τὴν πιθανότητα μάλιστα ταύτης φαίνεται ἐνισχύουσα καὶ ἑτέρα μαρτυρία, ἡ τοῦ ἄραβος Kodama.

Δὲν προσετρέξαμεν εἰς τὴν παραβολὴν πρὸς τὰς τιμὰς τοῦ σίτου ἐν τῇ Εσπερίᾳ, διότι, ὡς παρατηροῦσιν οί Εὐρωπαῖοι ἐπιστήμονες, ἡ ἔλλειψις νομισματικῆς οἰκονομίας καὶ διεθνοῦς ἐμπορίας δίδουσιν εἰς τὰς τιμὰς τοῦ σίτου κατὰ τὸν δυτικὸν μεσαίωνα χαρακτῆρα καθαρῶς τοπικόν. Ἡ μεγάλη δ’ ὅμως ἐπικοινωνία μεταξὺ τῆς Βυζαντινῆς καὶ Βαγδατινῆς αὐτοκρατορίας καθιστᾷ ἀξιολογωτέραν πᾶσαν περὶ τιμῆς σιτηρῶν ἐν τῷ Χαλιφάτῳ εἴδησιν. Ἤδη ὁ Kodama λέγει ὅτι κατὰ τὸν Γ′ τῆς Ἐγίρας αἰῶνα (822 - 922) μία Korre σίτου καὶ μία Korre κριθῆς ὁμοῦ λαμβανόμεναι ἐτιμῶντο 60 δηναρίων εἰς χρῆμα. Κατὰ δὲ τοὺς ὑπολογισμοὺς τοῦ Barbier de Meynard,[21] τοῦτο ἰσοδυναμεῖ πρὸς τὸ λέγειν ὅτι ἡ μέση τιμὴ τοῦ σίτου ἦτο 16 - 17 φράγκα καθ’ ἑκτόλιτρον· τουτέστιν ἡ τιμὴ τοῦ χιλιογράμμου κατὰ μέσον ὅρον εἴκοσι λεπτά.[22]

Ἡ διαφορὰ πρὸς τοὺς νῦν χρόνους εἶναι μικρὰ καὶ θὰ ἦτο ἔτι μικροτέρα ἂν ὁ Barbier de Meynard δὲν ὑπελόγιζε τὸ δηνάριον ὀλιγώτερον ἢ ἄλλοι συγγραφεῖς.[23]

γ′) Οἱ χρόνοι τῶν Παλαιολόγων. – Ἐν σχέσει πρὸς τοὺς μετὰ τὴν ἀνάκτησιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως χρόνους ὁ Στογιὰν Νοβάκοβιτζ ἐδημοσίευσεν ἐν τῷ Archiv für Slav. Philologie[24] μικρὸν σημείωμα,[25] ἐν ᾧ πειρᾶται νὰ καταδείξῃ ὅτι κατὰ τὸν ιγ′ καὶ ιδ′ αἰῶνα ἡ τιμὴ τοῦ σίτου ἦτο ἐν τῇ Ἰλλυρικῇ χερσονήσῳ ἓν ὑπέρπυρον κατὰ μόδιον.

Καὶ διὰ μὲν τὴν πατρίδα του παραθέτει τὸ ἄρθρον 198 τοῦ κώδικος τοῦ Δουσάν, ὁρίζον, κατὰ μετάφρασιν τοῦ συναδέλφου ἡμῶν κ. Χρ. Ἀνδρούτσου, τὰ ἐξῆς:

«Τὰ αὐτοκρατορικὰ εἰσοδήματα τὰ ἐξ ἀμέσων καὶ ἐμμέσων φόρων καὶ τοῦ προσωπικοῦ (ἀρρὰτς) ἕκαστος ὀφείλει νὰ πληρώσῃ διὰ κυτίου σίτου (κυτίου δ’ οὗ μετρεῖται ὁ σῖτος) κατὰ τὸ ἥμισυ καθαροῦ καὶ κατὰ τὸ ἥμισυ ἀκαθάρτου, δύναται δὲ νὰ πληρώσῃ τὰ πέρπερ (ἀξία τοῦ σίτου κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην) εἰς δηνάρια. Ἡ δὲ προθεσμία τῆς παραδόσεως τοῦ σίτου ἡ μὲν πρώτη νὰ ἦναι τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ἡ δὲ δευτέρα τῆς τοῦ Χριστοῦ Γεννήσεως».

Διὰ δὲ τὰ ἐν Κωνσταντινουπόλει ὁ σέρβος ἱστοριοδίφης προστρέχει εἰς τὰς μεταξὺ Βενετῶν καὶ Παλαιολόγων ἐμπορικὰς συνθήκας τῆς 6 Ἰουνίου 1265 καὶ 15 Ἰουνίου 1285,[26] ἐπικυρωθείσας διὰ πολλῶν μεταγενεστέρων συνθηκῶν.[27]

Ἐν τῇ πρώτῃ τῶν συνθηκῶν τούτων ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ δηλοῖ ὅτι Βενετοὶ ἔχουσι τὸ δικαίωμα τοῦ ἐξάγειν σιτηρὰ εἰς πᾶσαν μὴ ἐχθρικὴν χώραν, ἐξαιρέσει τῆς περιπτώσεως καθ’ ἣν τὸ κεντηνάριον πωλεῖται «ἐπέκεινα τῶν πεντήκοντα ὑπερπύρων». Ἐν τῇ δευτέρᾳ ὁ Ἀνδρόνικος ἐπαναλαμβάνει τὴν ἄδειαν, ὁρίζων ὅμως τὸ συνεπαγόμενον ἀπαγόρευσιν ἐξαγωγῆς τίμημα εἰς ἑκατὸν ὑπέρπυρα κατὰ κεντηνάριον.

Κατὰ τὸν Νοβάκοβιτζ τὸ πνεῦμα τῶν διατάξεων τούτων ἦτο ὅτι: ἡ ἐξαγωγὴ ἦτο ἐλευθέρα ἐφ’ ὅσον δὲν ὑπῆρχεν ἐν τῇ χώρᾳ ἀνεπάρκεια ἐκδηλουμένη διὰ τῆς ὑψώσεως τῆς ἀξίας τοῦ σίτου ἄνω τῆς τρεχούσης τιμῆς. Τὴν δὲ τρέχουσαν τιμὴν ὁρίζουσιν ἡ συνθήκη τοῦ 1285 καὶ αἱ μετ’ αὐτὴν εἰς ἓν ὑπέρπυρον κατὰ μόδιον, τοῦθ’ ὅπερ ἄρα δέον νὰ θεωρηθῇ ὡς ἡ συνήθης τιμὴ τοῦ σίτου.

Ἀτυχῶς ὁ συγγραφεύς, ἄγαν συνοπτικός: 1ον) Δὲν ἐξηγεῖ διατὶ ἡ συνθήκη τοῦ 1265 φαίνεται ὁρίσασα τὴν τρέχουσαν τιμὴν εἰς τὸ ἥμισυ τῆς μετέπειτα ὁρισθείσης.[28] 2ον) Ὅπερ καὶ σπουδαιότερον, δὲν ὁρίζει τὴν πραγματικὴν ἀξίαν τοῦ ὑπερπύρου ἐπὶ Παλαιολόγων.

Εἴδομεν πράγματι (βλ. σελ. 8, σημ. 2) ὅτι ἐπὶ τοῦ προκειμένου ὑπάρχει μεγάλη διχογνωμίαι, τοῦ μὲν Παύλου Λάμπρου φρονοῦντος ὅτι τοῦτο ἀναλογεῖ πρὸς φρ. 11,20, τοῦ δὲ Barozzi καὶ τοῦ Diehl μόνον πρὸς 5.[29]

Κατὰ τὴν πρώτην ἀναλογίαν τὸ χιλιόγραμμον θὰ ἐτιμᾶτο ἐπὶ Παλαιολόγων 1,72, κατὰ τὴν δευτέραν 0,74, πάντως δηλαδὴ θὰ εἶχε τιμὴν πολὺ ἀνωτέραν τῆς τρεχούσης πρὸ τοῦ πανευρωπαϊκοῦ πολέμου.

Β′ – Ἄλλαι ἑτέρας φύσεως πληροφορίαι.

Ἐκ τῆς προηγουμένης παραγράφου καταφαίνεται ὅτι – ἐφ’ ὅσον δυνάμεθα νὰ κρίνωμεν ἐπὶ ἀσαφεστάτων – ἡ τιμὴ τοῦ σίτου ἐν Βυζαντίῳ ὀλίγον διέφερε τῆς παρούσης.

Τοῦτο δύναται νὰ ἐξηγηθῇ διττῶς: 1ον) Διὰ παραδοχῆς ἴσης κτητικῆς ἀξίας τοῦ νομίσματος. 2ον) Διὰ τῆς μείζονος σήμερον ἀφθονίας σιτηρῶν.

Ὁ ἀναλογιζόμενος τὴν ὄντως ἀπίστευτον πρόοδον τῶν συγκοινωνιῶν, τὴν ἀνακάλυψιν νέων σιτοφόρων χωρῶν καὶ δὴ τῆς Ἀμερικῆς, τὴν μεγάλην ἀνάπτυξιν τῶν παρὰ τὸν Πόντον ἐπαρχιῶν, καὶ ἐκ πρώτης ὄψεως θ’ ἀποφανθῇ ὅτι ἡ δευτέρα ἐξήγησις εἶναι ἡ ὀρθή. Ἔτι δὲ μᾶλλον πρὸς τὴν γνώμην ταύτην θὰ κλίνῃ ὅταν ἀναλογισθῇ πόσον συχναὶ ἦσαν αἱ σιτοδεῖαι ἐν Βυζαντίῳ καὶ ἐνθυμηθῇ ὅτι, σπανίζοντος εἰς ἄκρον τοῦ σίτου, ἡ κυβέρνησις ἐστρέφετο ἐνίοτε πρὸς ἐπαρχίας μὴ σιτάρκεις σήμερον.[30]

Ἀλλὰ καὶ ἀντιστρόφως τὸ ἀβάσιμον τῆς πρώτης ἐξηγήσεως ἀποδεικνύεται διὰ μαρτυριῶν ἀποδεικνυουσῶν ὅτι κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους ἡ κτητικὴ δύναμις τῶν χρημάτων ἦτο πολὺ μείζων τῆς νῦν.

Αἱ δὲ μαρτυρίαι αὗται πηγάζουσι τὸ μὲν ἐκ τῶν ἐν τῇ λοιπῇ Εὐρώπῃ συμβαινόντων, τὸ δ’ ἐκ Βυζαντινῶν πηγῶν.

α′) Τὰ ἐν τῇ ἄλλῃ Εὐρώπῃ.[31]

Ἡ ἐξακρίβωσις τῆς κτητικῆς ἀξίας τοῦ νομίσματος κατὰ τοὺς μέσους χρόνους ἐμφανίζει ὅσας καὶ ἐν Βυζαντίῳ δυσχερείας. Προκειμένου περὶ Γερμανίας ὁ Sommerland χαρακτηρίζει ταύτας ἀνυπερβλήτους: 1ον) διὰ τὴν ἔλλειψιν τιμολογίων ἐμπορευμάτων καὶ ἡμερομισθίων· 2ον) λόγῳ τῆς ἐπικρατησάσης μέχρι τῶν ια′ - ιβ′ αἰώνων φυσικῆς οἰκονομίας· 3ον) ἕνεκα τῆς νάρκης τῆς ἐξωτερικῆς ἐμπορίας, ἥτις ἔδιδεν εἰς τὸν οἰκονομικὸν βίον καὶ εἰς τὰς τιμὰς καθαρῶς τοπικὸν χαρακτῆρα. Ἰσχύουσι δ’ οἱ λόγοι οὗτοι καὶ ὡς πρὸς τὴν λοιπὴν Εὐρώπην, ὅθεν καὶ ὁ ď Avenel ἄρχεται τῶν πινάκων του μόνον ἀπὸ τοῦ ἔτους 1200.

Οὐχ ἧττον ὁ Sommerland παραδέχεται τὴν γνώμην τοῦ W. Giesebrecht,[32] καθ’ ὃν χονδρικῶς δύναταί τις νὰ ὁρίσῃ τὴν κτητικὴν ἀξίαν τῶν πολυτίμων μετάλλων ἐν Γερμανίᾳ ὡς δεκάκις μεγαλυτέραν ἢ σήμερον, καὶ η γνώμη αὕτη συμπίπτει πρὸς τὰ συμπεράσματα τοῦ Leber ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν Γαλλίαν.[33]

Πάντες δὲ παραδέχονται, τοὐλάχιστον ἐν ταῖς γενικαῖς γραμμαῖς, τὴν γνώμην τοῦ Wiebe,[34] καθ’ ἣν παρατηρεῖται ἀπὸ τοῦ ι′ μέχρι τοῦ ιδ′ αἰῶνος ταχεῖα ἐλάττωσις τῆς κτητικῆς ἀξίας τοῦ νομίσματος, διχογνωμίας παρατηρουμένης μόνον ὡς πρὸς τὸν βαθμὸν τῆς ἐκτυπώσεως, τινῶν μέν, ὡς λ.χ. ὁ Leber,[35] δεχομένων ὅτι κατῆλθεν ἐν σχέσει πρὸς τὰς σημερινὰς τιμὰς μόνον 6 : 1, ἄλλων δέ, ὡς ὁ Ἀβενέλ,[36] ὅτι ὑπετιμήθη καὶ μέχρι 3 : 1.[37]

Ἑτέρωθεν εἶναι νῦν[38] γενικῶς δεκτὸν ὅτι παρατηρεῖται ἀντιστρόφως ἔκπτωσις τῶν τιμῶν ἀπὸ τῶν μέσων τοῦ ις′ αἰῶνος,[39] ὁπότε ἤρχισε νὰ γίνηται αἰσθητὴ ἡ καταπληκτικὴν ἐπὶ τῶν τιμῶν ἐπίδρασις σχοῦσα ἀνακάλυψις τῆς Ἀμερικῆς.

Τιθέμενοι κατὰ μέρος τὸ τελευταῖον τοῦτο φαινόμενον[40] καὶ περιοριζόμενοι εἰς τοὺς πρὸ τῆς α′ ἁλώσεως αἰῶνας, παρατηροῦμεν ὅτι ἡ κτητικὴ ἀξία τῶν πολυτίμων νομισμάτων ἐν Ἑσπερίᾳ ἦτο ἐπὶ Εἰκονομάχων, Μακεδόνων καὶ Κομνηνῶν 10 - 5 φορὰς ἀνωτέρα ἢ σήμερον.

Καὶ δὲν δυνάμεθα μὲν ν’ ἀξιώσωμεν ὅτι τὰ πράγματα εἶχον ἀκριβῶς οὕτω καὶ ἐν Βυζαντίῳ, διότι τὸ μέν, ὡς ἐκ τῆς ἐλλείψεως διεθνοῦς ἐμπορίας ἡ τιμὴ τῶν πολυτίμων μετάλλων ἐποίκιλλε κατὰ τοὺς μέσους χρόνους ἀπὸ χώρας εἰς χώραν,[41] τὸ δέ, ἡ πολὺ μεγαλυτέρα ἀνάπτυξης τῆς νομισματικῆς οἰκονομίας ἐν τῷ Βυζαντινῷ κράτει εἶχε φυσικῷ τῷ λόγῳ ἀντίκτυπον ἐπὶ τῆς ἀξίας τοῦ νομίσματος,[42] ἀλλ’ οὐχ ἧττον ἀναντίρρητον μένει ὅτι σχέσις τις τῶν τιμῶν τοῦ νομίσματος ἐν τοῖς διαφόροις εὐρωπαϊκοῖς κράτεσιν ἀδύνατον νὰ μὴ ὑπῆρχε, τοσούτῳ μᾶλλον, ὅσῳ δὲν ἔλειπεν ἡ μεταξὺ Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως ἐμπορικὴ ἐπικοινωνία,[43] κατ’ ἀκολουθίαν δύναταί τις νὰ συμπεράνῃ ἐπὶ τῇ βάσει τῶν ἐν τῇ λοιπῇ Εὐρώπῃ ὅτι ἡ κτητικὴ ἀξία τοῦ νομίσματος ἦτο πολὺ μεγαλυτέρα ἐν τῷ Βυζαντινῷ κράτει ἢ σήμερον.

β′) Ἄλλαι βυζαντιναὶ πηγαί.

Ἄλλας βυζαντινὰς πηγὰς πρὸς ἐκτίμησιν τῆς κτητικῆς ἀξίας τοῦ νομίσματος ἀποτελοῦσιν αἱ εἰδήσεις περὶ τοῦ τιμήματος ἀντικειμένων τινῶν ὡς καὶ αἱ πληροφορίαι περὶ τοῦ ποσοῦ τῆς περιουσίας ἢ τοῦ εἰσοδήματος ὅπερ ἤρκει ὅπως ἐν τῇ Ἑλληνικῇ αὐτοκρατορίᾳ λογίζηταί τις ὑπὸ τῶν συγχρόνων πλούσιος.

Είς ταῦτα ο A. Vogt, είς τῶν λίαν ευαρίθμων συγγραφέων οίτινες ἥψαντο τοῦ ημετέρου προβλήματος,[44] προσθέτει καὶ τὸν τόκον.

I. Αἱ περὶ τόκου εἰδήσεις. – Καθ’ ἡμᾶς τὸ στοιχεῖον τοῦτο εἶναι ἐπισφαλέστατον, καθ’ ὅσον: 1ον) ὁ τόκος ἐπὶ μακρὸν ἀπαγορευθεὶς ὑπέστη πάντοτε περιορισμούς·[45] 2ον) ὑπῆρχον πλουτολογικὰ κωλύματα ἔτι μείζονα τῶν νομικῶν εἰς τὴν ἐλευθέραν τοποθέτησιν τῶν χρημάτων, καὶ δὴ ἡ ἀνεπάρκεια τῆς ἀσφαλείας καὶ ἡ πλημμελὴς ὀργάνωσις τῆς πίστεως· ἐντεῦθεν μάλιστα ἡ ἀποθησαύρισις[46] καὶ ἡ μεγάλας πολιτικὰς καὶ κοινωνικὰς συνεπείας σχοῦσα τάσις πρὸς ἀγορὰν κτημάτων.[47] Ὑπὸ τοιούτους ὄρους, καὶ ἂν ὡς τρέχων τόκος ἐξακριβωθῇ περίπου ὁ σημερινός, τοῦτο οὐδαμῶς σημαίνει ὅτι ὁ κινητὸς πλοῦτος ἦτο ὅσον καὶ νῦν ἄφθονος.[48]

Εἰδικώτερον ὡς πρὸς τὸν Vogt, οἱ πρόχειροι ὑπολογισμοί, εἰς οὓς ἐπιδίδεται οὗτος ἐπὶ τῇ βάσει τῶν εἰς τὰ ὠνητὰ ἀξιώματα τελουμένων ρογῶν,[49] ἐνέχουσι παρανόησίν τινα: Ἐξ ἐπιμελεστέρας μελέτης τοῦ ἐν τῇ Βασιλείῳ Τάξει[50] περιληφθέντος Τιμολογίου τοῦ Λέοντος[51] προκύπτει ὅτι ἐν Βυζαντίῳ αἱ δημόσιαι θέσεις δὲν ἦσαν κατὰ κανόνα ὠνηταί· ἐπωλοῦντο μόνον αὐλικά τινα ἀξιώματα, ἐλαχίστην μὲν συνεπαγόμενα διοικητικὴν σημασίαν, ἀλλὰ διαθρύπτοντα μεγάλως τὴν φιλοτιμίαν τοῦ ἀξιωματούχου, δι’ ὃ καὶ οὗτος ἠρκεῖτο εἰς μισθὸν ἀναλογοῦντα πρὸς 2½%[52] τοῦ καταβληθέντος κεφαλαίου· πρὸς τούτοις δ’ ὅμως ἐπετρέπετο εἰς τὸν ἀγοράσαντα τὸ ἀξίωμα νὰ καταβάλῃ ποσὸν ἀνώτερον, ὅπερ ἀπετέλει δάνειον ἐπὶ ἰσοβίῳ προσόδῳ· δι’ ὃ καὶ ἡ εἰς τὸ πρόσθετον τοῦτον ποσὸν ἀναλογοῦσα ῥόγα ἀνήρχετο ἁλματικῶς εἰς σχεδὸν 10%. Ἤδη ὁ Vogt σφάλλεται προφανῶς ὑπολαμβάνων ὅτι ἡ πρώτη τῶν δύο ῥογῶν, η πρὸς 2½% ἀναλογοῦσα, δύναται νὰ χρησιμεύσῃ πρὸς ὑπολογισμὸν τοῦ τρέχοντος τόκου· ὄντως εὑρισκόμεθα ἀπέναντι μικρᾶς ἀποζημιώσεως παρεχομένης εἰς τὸν ἀξιωματοῦχον καὶ ἥτις τοσούτῳ ἧττον δύναται νὰ λογισθῇ ὡς τόκος, ὅσῳ πρόκειται ἁπλῶς περὶ ἰσοβίου προσόδου. Τοὐναντίον λυσιτελεστέρα διὰ τὴν ἐξεύρεσιν τοῦ τόκου εἶναι ἡ περίπτωσις καθ’ ἣν ἡ ἀγορὰ ἀξιώματος ὑποκρύπτει δημόσιον δάνειον· τότε, ὡς ἐλέχθη, ἡ ῥόγα ἀνέρχεται εἰς 10% τοῦ καταβληθέντος κεφαλαίου· ἐπειδὴ δὲ πρόκειται περὶ ἐπιδόματος παύοντος σὺν τῷ θανάτῳ τοῦ ἀξιωματούχου, δύναταί τις νὰ συμπεράνῃ ὅτι ὁ τόκος ἦτο κατώτερος τούτου κατὰ 30-50%,[53] ἤτοι 5-7%, καὶ κατ’ ἀκολουθίαν οἷος περίπου καὶ σήμερον ἐν Ἑλλάδι. Τοῦτο βεβαίως θὰ εἶχε μεγάλην σημασίαν ἐν ταῖς ἐρεύναις ἡμῶν, ἂν τὸ σχετικῶς χαμηλὸν ποσοστὸν τοῦ τόκου ἠδύνατο ν’ ἀποδοθῇ εἰς τὴν ἀφθονίαν τοῦ χρήματος· ὡς ἤδη δ’ ὅμως γνωστόν, ὀφείλεται εἰς ἄλλα αἴτια.

Καὶ ταῦτα μὲν ὡς πρὸς τὸν τόκον· ἐξετάσωμεν νῦν:

II. Τὰς περὶ τιμημάτων εἰδήσεις. – Τιμήματα δυνάμενα νὰ δώσωσι λαβὴν εἰς γενικωτέρους ὑπολογισμοὺς συνήντησα ὀλίγα[54] καὶ δὴ τὰ ἐξῆς:

1ον) Ἐν τῇ Μελέτῃ περὶ ψιλῶν συμφώνων,[55] τίτλ. VII, ἄρθρ. 16, γράφεται: «Ἐὰν συμφωνήσω χιλίους κεράμους οἴνου ν′ νομισμάτων ἐξωνήσασθαι παρὰ σοῦ».

Κέραμος ἢ ἀμφορεὺς εἶναι μέτρον = λίτραις 26,26. Κατὰ τὸ ὡς ἄνω παράδειγμα ἓν νόμισμα = 20 κεράμοις, ἄρα = λ. 526,20.

Ἀλλὰ 1 λίτρα οἴνου (μονὰς χωρητικότητος) ἔχει περίπου βάρος ¾ ὀκάδος (δεδομένου ὅτι ὁ οἶνος εἶναι κατά τι ἐλαφρότερος τοῦ ἀπεσταγμένου ὕδατος κατὰ 4°, τοῦ ὁποίου μία λίτρα = 312,5 δράμ.). Ὥστε 525 λῖτραι οἴνου ἔχουσι βάρος περίπου 394 ὀκάδων.

Ἀφ’ οὐ λοιπὸν 394 ὀκάδες ἐτιμῶντο ἑνὸς νομίσματος, ὑπολογιζομένου τοῦ νομίσματος ὡς συνήθως εἰς 15 δρ.,[56] ἕπεται ὅτι ἡ ὀκᾶ ἐτιμᾶτο λεπτὰ 3,8. Ἐπειδὴ δὲ σήμερον ἡ χονδρικὴ τιμὴ τοῦ οἴνου εἶναι 25 λεπτὰ περίπου, ἔχομεν σχέσιν ὡς 1 πρὸς 6 - 7.

Ὑπάρχει δυστυχῶς εἰς τὸ συμπέρασμα τοῦτο σπουδαία τις ἀντίρρησις: Ἄγνωστον εἶναι ἂν ὁ συντάκτης τῆς Μελέτης περὶ ψιλῶν συμφώνων ἠκριβολόγησε περὶ τὴν τιμήν, καθ’ ὅσον δυνατὸν νὰ ἔδωκε ταύτην ὅπως καταστήσῃ σαφεστέραν τὴν ἔννοιαν τῶν ὑπ’ αὐτοῦ διατυπουμένων· ἄλλως, παρακατιὼν προσθέτει: «μήπω μὲν τῶν νομισμάτων δοθέντων, οὐδὲ τοῦ οἴνου παραδοθέντος, δυνάμεθα διὰ μεταγενεστέρων συμφώνων καὶ τὸν οἶνον ἐπαύξειν, καὶ τὴν τιμήν».

Ἐννοεῖται ὅτι περὶ τούτου δύσκολον εἶναι ν’ ἀποφανθῶ, τοσούτῳ μᾶλλον, ὅσῳ, καίπερ προστρέξας εἰς ἁρμοδιωτέρους συναδέλφους, δὲν κατώρθωσα νὰ ἐξακριβώσω ἂν τὰ βυζαντινὰ νομικὰ συγγράμματα φροντίζουσιν ἐν τοῖς παραδείγμασιν αὐτῶν νὰ μὴ ἀπομακρύνωνται τῆς πραγματικότητος.

2ον) Θετικώτερον ἔδαφος προσφέρουσιν ἡμῖν δύο χωρία τῆς Βασιλείου Τάξεως.

Τὸ πρῶτον[57] ἀναγράφει ὅτι οἱ βαπτιζόμενοι ἐν τοῖς θέμασι Σαρακηνοὶ «ὀφείλουσι λαμβάνειν παρὰ τοῦ πρωτονοταρίου το θέματος εἰς ἕκαστος αὐτῶν ἀνὰ νομισμάτων γ′ καὶ ὑπὲρ ζευγαρίου αὐτῶν ἀνὰ νομισμάτων ϛ′, καὶ ὑπὲρ σπόρου καὶ ἀνόνας αὐτῶν ἀνὰ σίτου μοδίων νδ′».

Τὸ χωρίον εἶναι πολύτιμον: δεικνύει ὅτι γεωργός, εἰς ὃν ἐξησφαλίσθη ὁ σῖτος καὶ ο σπόρος καὶ τὰ μέσα τῆς καλλιεργείας, δύναται νὰ ζήσῃ μέχρι τῆς προσεχοῦς ἐσοδείας, δηλαδὴ ἐπὶ ἓν ἔτος, μὲ 3 νομίσματα, ἐν ᾧ δυσκόλως θὰ ἔζη σήμερον μὲ 45 δραχμάς.

Δεικνύει ἐπίσης, τοῦθ’ ὅπερ καὶ σπουδαιότερον καθ’ ὃ μᾶλλον καθωρισμένον, ὅτι ἡ τιμὴ ζευγαρίου βοῶν ἦτο 90 δρ. (6 νομίσματα)· επειδὴ δ’ η σημερινὴ μέση τιμὴ ζευγαρίου βοῶν εἶναι 600 δρ., ἕπεται ὅτι ἡ σχέσις τῆς σημερινῆς ἀξίας πρὸς τὴν ἐπὶ Πορφυρογεννήτου (913 - 959) εἶναι ὡς 6,6 : 1.

Ἐν τῷ δευτέρῳ χωρίῳ[58] μνημονεύεται ὑποχρέωσις τῶν μητάτων Ἀσίας καὶ Φρυγίας εἰς εἰσφορὰν ἵππων καὶ ἡμιόνων, ὧν οἱ πρῶτοι ἐκτιμῶνται 12 νομίσματα καὶ οἱ δεύτεροι 15, ἤτοι δρ. 180 καὶ 225.

Πῶς ἔχουσι τὰ πράγματα σήμερον; Κατὰ σημείωσιν τοῦ κ. Σπ. Χασιώτου:[59]

«Οἱ ἵπποι ἐν Ἑλλάδι παραγόμενοι εἶνε ἀξίας 300 μέχρι 1000 δρ. Ἐπειδὴ περισσότεροι εἶνε καὶ κατωτέρας ἀξίας δυνάμεθα νὰ παραδεχθῶμεν ὡς μέσην τιμὴν δρ. 400. Τῶν ἡμιόνων, παραγωγῆς ἐπίσης τοῦ τόπου, ἡ ἀξία κυμαίνεται ἀναλόγως τῆς ποιότητος τῶν ζῴων ἀπὸ 400 μέχρι 1000 δραχμῶν. Ἡ δὲ μέση αὐτῶν τιμὴ εἶναι μᾶλλον ἐγγὺς πρὸς τὴν τιμὴν τῶν 500 δραχμῶν».[60]

Ἐπειδὴ ἐπὶ τοῦ προκειμένου ὁ λόγος περὶ ἵππων καὶ ἡμιόνων ἐκλεκτῶν[61] προωρισμένων εἰς τὸ βασιλικὸν φοσσᾶτον, δυνάμεθα νὰ δεχθῶμεν ὅτι ἡ σημερινὴ τιμὴ αὐτῶν θὰ ἐκυμαίνετο μεταξὺ 800 καὶ 100 δραχμῶν, ὁπότε ἔχομεν ἀναλογίαν ὡς 1 : 4 - 5.

III. Τὰς περὶ εὐπορίας εἰδήσεις. – Ἐνταῦθα ἐπιβάλλεται νέα διάκρισις μεταξὺ τῶν ἱστορικῶν καὶ τῶν νομικῶν πηγῶν.

1ον) Ἱστορικαὶ πηγαί. Ὁ Vogt[62] μνημονεύει δύο χωρία, γράφει δ’ ἐπὶ λέξει τὰ ἐξῆς: «Un hagiographe en racontant ľhistoire ďun paysan de Paphlagonie, Métrios qui vivait sous Léon VI, estime qu’avec 1500 nomismes un homme était très riche (Synax, de ľEglise de Constantinople, 1er juin). Au XIIIe siècle ďautre part, après les croisades, alors que ľEmpire était appauvri, que ľor devait être plus rare, on estimait qu’un riche propriétaire pouvait mener une existence honorable avec quarante nomismes par an (Pachymère I, 5)».

Ἡ πρώτη ὑπόμνησις εἶναι ἀξία προσοχῆς καθ’ ὅσον τὰ ὑπ’ αὐτῆς ἀναφερόμενα συμβάντα ἀνάγονται εἰς ἐποχὴν ὡρισμένην. Ὄντως κατὰ τὰς πληροφορίας τοῦ σοφοῦ ἡμῶν συναδέλφου ἀρχιμανδρίτου Χρ. Παπαδοπούλου εὕρηται ἤδη ἐν κώδικι τοῦ ια′ αἰῶνος,[63] ἐπειδὴ δ’ ἐξ ἄλλου τὸ συναξάριον δὲν δύναται νὰ ᾖ παλαιότερον Λέοντος τοῦ Σοφοῦ,[64] ἕπεται ὅτι ἐγράφη πιθανῶς ἀρχομένου τοῦ δεκάτου αἰῶνος.

Πλὴν δ’ ὅμως τοῦ ἀκριβοῦς τῆς χρονολογίας δὲν δυνάμεθα νὰ ἔχωμεν ἐξ αὐτοῦ ὅσον νομίζει ὁ Vogt ἀσφαλῆ συμπεράσματα. Πράγματι πρόκειται περὶ εὐλαβοῦς τινος γεωργοῦ Μετρίου ὀνόματι, ὅστις εὑρὼν καθ’ ὁδὸν δέμα χρυσῶν νομισμάτων, καίπερ πτωχότατος, ἀναζητεῖ καὶ εὑρίσκει τὸν κύριον.

Οὗτος ἐκφράζεται ὡς ἐξῆς: «Ἐγώ, ἀδελφέ, πραγματευτὴς γενόμενος δόκιμος εἶχον χίλια νομίσματα καὶ λαβὼν καὶ ξένα ἐποίησα πραγματείαν πολλὴν καὶ… ἔβαλον εἰς ἀληθινὸν προχείριον χίλια πεντακόσια νομίσματα… (ἀπωλέσας δὲ τὸ προχείριον) ἀπὸ μεγάλου πλούτου κατήντησα εἰς ἐσχάτην πενίαν».

Ἂν ὁ οὕτως ἐκφραζόμενος ἦτο ἀστὸς Κωνσταντινουπολίτης, βεβαίως οἱ λόγοι του θ’ ἀπεδείκνυον ὅτι ἡ κτητικὴ ἀξία τοῦ χρήματος ἦτο ἀσυγκρίτως μεγαλυτέρα τότε ἢ νῦν, ἀλλὰ καὶ σήμερον ἴσως πραγματευτὴς περιερχόμενος τὰς ἐμπορικὰς πανηγύρεις τῆς Παφλαγονίας θὰ ἐλογίζετο πλούσιος ἂν εἶχε 1000 τουρκικὰς λίρας.[65] Ἐνδεχόμενον δ’ ὅμως νὰ μὴ ἔλεγεν ὅτι ἦτο πολὺ πλούσιος· κατὰ τοῦτο δὲ μόνον ὁ συναξαριστὴς δίδει ὁπωσδήποτε χρήσιμον νύξιν.

Τὸ δεύτερον χωρίον, τὸ τοῦ Παχυμέρη, ἀναφέρεται εἰς τὸ γνωστὸν ἐπινόημα τοῦ ἐπάρχου Χαδηνοῦ,[66] δι’ οὗ ἐδημεύθη ἡ περιουσία πλουσίων κτηματιῶν καὶ παρεσχέθη εἰς αὐτοὺς ἐνιαυσία σύνταξις 40 νομισμάτων.[67] Ὅτι ὅμως τὸ ποσὸν τοῦτο ἐλογίζετο ἐπαρκὲς πρὸς ἀξιοπρεπῆ βίον πλουσίου κτηματίου δὲν καταφαίνεται ἐκ τοῦ Παχυμέρη, διότι οἱ κτηματίαι παθόντες ἃ οὐκ ἤλπισαν πώποτε, ἐπαναστάτησαν ἢ ἀπέβαλον τὴν πρὸς τὸ μάχεσθαι προθυμίαν, ἐξ οὗ πολλαὶ συμφοραὶ καὶ ἄρσις ἐν τέλει τοῦ Χαδηνείου μέτρου.

Ἐν τούτοις καὶ ἐκ του Παχυμέρη ὅπως καὶ ἐκ τοῦ Συναξαριστοῦ προκύπτει ὁπωσδήποτε ὅτι ἡ κτητικὴ ἀξία τῶν μετάλλων ἦτο μεγαλυτέρα τότε ἢ νῦν, διότι σήμερον ὑπουργός, ὅσον ἁρπακτικὸς καὶ ἂν ἦτο, δὲν θὰ ἐτόλμα νὰ προτείνῃ εἰς «ἄνδρας βαθυπλούτους κτήμασι καὶ θρέμμασι βρίθοντας» νὰ ζήσωσι μὲ 600 δραχμὰς κατ’ ἔτος.

2ον) Νομικαὶ πηγαί. Ἐκ διατάξεών τινων τοῦ ἀστικοῦ, ἔτι δὲ μᾶλλον τοῦ ποινικοῦ δικαίου, δύναται νὰ διαφανῇ τίς λογίζεται ὡς πλούσιος. Ἡ μεγάλη δ’ ὅμως συντηρητικότης τῆς βυζαντινῆς νομοθεσίας ἀποτελεῖ πρόσκομμα εἰς τοιούτου εἴδους πορίσματα, διότι, ἐν ᾧ ἀναμφηρίστως αἱ αὐξομειώσεις τοῦ πλούτου ὑπῆρξαν σημαντικαὶ κατὰ τὸν δωδεκααίωνα βίον τῆς αὐτοκρατορίας,[68] αἱ διατάξεις ἐφ’ ὧν βασίζομεν τοὺς ὑπολογισμοὺς ἡμῶν μένουσιν ἀμετάβλητοι. Ὅθεν, πρὶν χρησιμοποιήσωμεν ταύτας, πρέπει νὰ ἐξακριβώσωμεν τὴν ἐποχὴν καθ’ ἣν τὸ πρῶτον ἐθεσπίσθησαν, μόνον δὲ διὰ τὴν ἔρευναν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης νὰ χρησιμοποιῶμεν αὐτάς.

Καὶ ταῦτα ἐν γένει. Ἐρχόμενοι εἰς τὰς λεπτομερείας παρατηροῦμεν ὅτι ἐκ μὲν τῶν διατάξεων τοῦ αστικοῦ δικαίου ἢ μᾶλλον ἀξία προσοχῆς εἶναι η γνωστὴ διάταξις περὶ ἀπόρου καὶ ἀπροίκου χήρας, ἥτις λαμβάνει τὸ τέταρτον μέρος τῆς οὐσίας τοῦ ἀνδρὸς «οὕτω μέντοιγε ὥστε μὴ ὑπερβαίνειν τὴν τῶν ἑκατὸν τοῦ χρυσίου λιτρῶν ποσότητα».

Σήμερον δὲν θὰ ἐφαίνετο βεβαίως ὑπερβολικόν, ἐὰν ἡ χήρα πλουσίου ἀνδρὸς ἐλάμβανε τετράκις ἢ πεντάκις πλειότερα τῶν 108,000 δραχμῶν· πάντως δὲ τὸ ποσὸν τοῦτο φαίνεται τόσον ἀνεπαρκὲς καὶ ἐνίοτε μάλιστα ἀντιβαῖνον εἰς τὴν κοινὴν συνείδησιν, ὥστε κατεβλήθη προσπάθεια δι’ ἑρμηνείας τοῦ κειμένου νὰ ὑπολογισθῶσιν αἱ ἑκατὸν λῖτραι χρυσοῦ ἐπὶ τῇ βάσει τῆς κτητικῆς αὐτῶν ἀξίας. Ἐκ τούτων σαφῶς προκύπτει ὅτι, ὅτε ἐθεσπίσθη τὸ πρῶτον η διάταξις, 108,000 δραχμῶν ἴσχυον πολὺ περισσότερον ἢ νῦν.

Ἐκ τῶν ποινικῶν διατάξεων ἂς συνήντησα ἡ χρησιμωτέρα δι’ ἡμᾶς εἶναι διάταξίς τις ἀναφαινομένη τὸ πρῶτον[69] ἐν τῇ Ἐκλογῇ (XVII, 29)[70] καὶ ἔχουσα ὡς ἐξῆς:

«Ὁ παρθένῳ κόρῃ μιγνύμενος, ἐκείνης μὲν προαιρέσει ἀγνοούντων δὲ τῶν γονέων, τῆς πράξεως διαγινωσκομένης, εἰ μὲν θέλει λαβεῖν αὐτὴν εἰς γυναῖκα καὶ συναινοῦσι καὶ οἱ γονεῖς, γινέσθω τὸ συνάλλαγμα· εἰ δὲ ἓν μέρος τῶν γονέων, ἢ ἑκατέρου προσώπου οὐ θελήσει, εἰ μὲν εὔπορός ἐστιν ὁ φθορεύς, τῇ φθαρείσῃ κόρῃ διδότω χρυσίου λίτραν μίαν· εἰ δὲ ἐνδεέστερος εἴη, τὸ ἥμισυ τῆς ὑποστάσεως αὑτοῦ· εἰ δὲ παντελῶς εἴη ἄπορος, τυπτόμενος καὶ κουρευόμενος ἐξοριζέσθω».

Ἡ σπουδαιότης τοῦ κειμένου[71] ἔγκειται ἐν τούτῳ, ὅτι προκειμένου περὶ πράξεως πρὸς ἣν ὁ βυζαντινὸς νομοθέτης αἰσθάνεται μεγάλην ἀποστροφὴν[72] καὶ δι’ ἣν κατὰ τῶν πτωχῶν θεσπίζεται σωματικὴ ποινὴ καὶ ἐξορία, ὁ πλούσιος ὑπάγεται εἰς καταβολὴν μιᾶς μόνον λίτρας. Τί ἄλλο σημαίνει τοῦτο ἢ ὅτι ἐπὶ τῶν πρώτων εἰκονομάχων 1080 δραχμαὶ ἐλογίζοντο ποσὸν σπουδαῖον.

Ὅτι δ’ οὕτως εἶχον τὰ πράγματα καταφαίνεται ἔτι σαφέστερον ἐκ τῆς περιόδου τῆς ἀφορώσης εἰς ἐκείνους οἵτινες δὲν ἦσαν οὔτε πλούσιοι οὔτε πένητες· οὗτοι ἐστεροῦντο τοῦ ἡμίσεος τῆς οὐσίας αὑτῶν· τὸ ἥμισυ τοῦτο ἦτο προφανῶς ποσὸν μικρότερον τῆς λίτρας δι’ ἧς ἐζημιοῦτο ὁ πλούσιος· ἄρα ὁ ἔχων περιουσίαν δύο λιτρῶν καὶ ἄνω ἐλογίζετο ως εὐπορῶν.

Ἴσως δ’ ὅμως ἡ ὅλη διάταξις ἀπηχεῖ μόνον τὴν ἀναμφισβητήτως ἐπικρατήσασαν μεγάλην πενίαν κατὰ τὴν οἰκτρὰν περίοδον εἰς ἣν ἔθηκε τέρμα ἡ μεγαλοφυΐα Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου. Πράγματι ἐν τῇ βυζαντινῇ νομοθεσίᾳ ἀπαντῶσι πρόστιμα ἀσυγκρίτως μεγαλυτέρα: 30 λιτρῶν διὰ τὸν συκοφαντήσαντα ἐγκληματικῶς ἐπίσκοπον,[73] 20 λιτρῶν διὰ τοὺς ψευδομαρτυροῦντας κοσμικούς,[74] 20 καὶ 15 λιτρῶν δι’ ἀμελοῦντας τὸ καθῆκον αὑτῶν δικαστάς.[75]

Χαρακτηριστικὴ μάλιστα εἶναι ἡ ἑτέρα τῶν τελευταίων τούτων διατάξεων, καθ’ ἣν ὁ μὲν κατηγορήσας τινὰ ἐγκληματικῶς καὶ μὴ ὑποστηρίξας τὴν ἰδίαν κατηγορίαν καταδικάζεται ὡς συκοφάντης εἰς τὸ τέταρτον τῆς οὐσίας· ὁ δὲ ἐπιδείξας ὀλιγωρίαν εἰς καταδίωξιν τοῦ συκοφάντου δικαστὴς ὑποβάλλεται εἰς πρόστιμον 20 λιτρῶν χρυσοῦ. Τοῦ ἀδικήματος τοῦ δικαστοῦ ὄντος ἐλαφροτέρου, θὰ ἠδύνατό τις νὰ συμπεράνῃ, ὅτι πρόστιμον 20 λιτρῶν ἀντιπροσωπεύει θυσίαν μικροτέραν τοῦ τετάρτου τῆς οὐσίας. Ἀλλὰ καὶ ἂν ἡ πρόθεσις τοῦ νομοθέτου ἦτο νὰ τιμωρήσῃ αὐστηρότερον τὸν δικαστήν, πάντως ἡ διάταξις ἐμφαίνει κατάστασιν πλουτολογικὴν σχετικῶς καλήν, διαφορὰν δὲ ἐν τῇ κτητικῇ ἀξίᾳ τοῦ νομίσματος μὴ ὑπερβαίνουσαν τὴν ἀναλογίαν 1 πρὸς 5, διότι ἄλλως θὰ εὑρισκόμεθα ἔναντι προστίμου ἴσου πρὸς 100000 σημερινῶν δραχμῶν καὶ ἄνω.

Ἀξιοπαρατήρητον καὶ ἐμφαντικὸν ἴσως τῆς ἀπὸ τοῦ η′ καὶ θ′ αἰῶνος μέχρι τοῦ ια′ αὐξήσεως τοῦ ποσοῦ τῶν πολυτίμων μετάλλων εἶναι ὅτι ἡ προκείμενη διάταξις, ἣν τὸ Prochiron auctum ἠρανίσθη παρὰ τοῦ Ἀτταλειάτου,[76] δὲν ἀπαντᾷ οὔτ’ ἐν τῇ Ἐκλογῇ οὔτ’ ἐν τῇ Ἐπαναγωγῇ, καθ’ ἂς ἀμφοτέρας[77] οἱ συκοφάνται «ἐν οἱαδήτινι αἰτίᾳ συκοφαντήσουσί τινα τῇ ταυτοπαθείᾳ ὑποκείσθωσαν».[78]

  1. ↑ Ὁ Say ἰδίᾳ συνιστᾷ εἰς τοὺς ἱστορικούς, οἵτινες ἀναφέρουσι ποσὰ χρυσοῦ ἢ ἀργύρου, νὰ γνωρίζωσι τῷ ἀναγνώστῃ τί ποσὸν σίτου αντεπροσώπουν τότε τὰ ποσὰ ταῦτα καὶ τί νῦν.
  2. ↑ Mémoire sur la valeur des monnaies de compte chez les peuples de ľantiquité (Παρίσιοι, 1817).
  3. ↑ Della economia politica del medio evo (β′ ἓκδ. Τωρῖνον, 1842).
  4. ↑ Πρβλ. Lehr, Grundbegriffe und Grundlagen der Volkwirtschaft (ἐν Frankensteins Handbuch und Lehrbuch der Staatswissenschaften, 1893) σελ. 257, καὶ A. de Foville ἐν σελ. 609, τόμ. Β′, ἐκδόσ. 1900, τοῦ Nouveau dictionnaire ďéconomie politique.
  5. ↑ Βλ. Découvertes ďhistoire sociale (Παρίσιοι, 1910) σελ. 7 - 8.
  6. ↑ Δυσχέρειαι προκύπτουσιν ἐκ τοῦ ὅτι ἐνίοτε δύο Βυζαντινοὶ συγγραφεῖς ἀφηγοῦντο τὸ αὐτὸ συμβεβηκὸς ὁμιλοῦντες ὁ μὲν περὶ μεδίμνου, ὁ δὲ περὶ μοδίου (πρβλ. κατωτ. σελ. 22, τὰ κατὰ Σκυλίτζην καὶ Ζωναρᾶν). Ὁ σοφὸς συνάδελφος κ. Καρολίδης μοὶ ἔλεγεν ὅτι τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὸ ὅτι ἐν τῷ ζήλῳ τοῦ ἐλληνίζειν συγγραφεῖς τινες προτιμῶσι νὰ μεταχειρισθῶσι τὴν λέξιν μέδιμνον καίπερ ὁμιλοῦντες περὶ μοδίου, ὡς ἕτεροι ἀποκαλοῦσι τοὺς Τούρκους Πέρσας κτλ.
    Ἄξιον προσοχῆς εἶναι ὅτι ἐν τῇ γνωστῇ αὐτοῦ πραγματείᾳ Προσθῆκαι εἰς τὰ σῳζόμενα τῶν ἀρχαίων Μετρολόγων ἐξ ἀρμενικῶν κειμένων (Σύλλογος Κ/πόλεως, παράρτ. τόμ. ΙΕ′, 1880, σελ. 8 κἑξ.) ὁ Παπαδόπουλος Κεραμεὺς ὑποδεικνύει ὅτι οἱ Βυζαντινοὶ δὲν ἐποιοῦντο διάκρισιν μεταξὺ τῶν δύο μέτρων· λέγει πράγματι ἐν σελ. 32: «ἡρμηνεύσαμεν μετρητὴς λέξιν ἀρμενικὴν ἀντιστοιχοῦσαν τῷ μοδίῳ ἢ μεδίμνῳ».
    Δυστυχῶς δὲν κατόρθωσα ν’ ἀνεύρω ἐν Ἀθήναις ἑτέραν πραγματείαν τοῦ Κεραμέως περὶ μέτρων καὶ σταθμῶν Βυζαντινῶν, εἰς ἣν οὗτος παραπέμπει ἐν ἀρχῇ τῆς μελέτης του, καὶ ἥτις ἴσως θὰ διηυκρίνει περισσότερον τὸ ζήτημα.
  7. ↑ Κατὰ Νοέμβριον 1916 ἡ β′ αὕτη τιμὴ εἶχεν ἤδη ἀνέλθῃ εἰς 53,5 - 54,3 λεπτά.
  8. ↑ Ἱστορία σύντομος, παρὰ Migne, τόμ. 100, στήλη 988.
  9. ↑ Ἐν ταῖς Ἀντιρρήσεσιν (βλ. Ἀντιρρήσεων γ′, 74 παρὰ Migne, στήλην 513) ὁ Νικηφόρος ἐπαναλαμβάνει τὴν αὐτὴν κατηγορίαν, ἀλλ’ ὑπὸ πολὺ ὑπερβολικώτερον τύπον, λέγων ὅτι τόσον εἶχον αὐξηθῇ οἱ φόροι, διὰ συχνῶν καὶ ἐτησίων προσθηκῶν, ὥστε «ἑνὸς χρυσίνου τὴν περιουσίαν ἀνδρὸς γεωργοῦ ἅπασαν εὐχερῶς ἄν τις ἐξωνήσαιτο». Περὶ τῶν μεταξὺ τῶν Ἀντιρρήσεων καὶ τῆς Συντόμου Ἱστορίας ἀντιφάσεων βλ. ἀνωτ. σελ. 14, σημ.6.
  10. ↑ Δηλαδὴ δὲν ἐννοεῖ τὸν μόδιον (πρβλ. ἀνωτ. σημ. 1 σελ. 18)· δύναται δέ τις νὰ παραδεχθῇ ὅτι ὁ Κεδρηνὸς κυριολεκτεῖ, διότι ἀλλαχοῦ ὁμιλεῖ περὶ μοδίου.
  11. ↑ Legatio κεφ. 44 κατὰ ἔκδ. Migne, ΜΕ′ κατὰ τὴν ἐν ταῖς Βυζαντιναῖς Μελέταις τοῦ Ζαμπελίου περιληφθεῖσαν μετάφρασιν τοῦ Ἰωάννου Ῥωμανοῦ.
  12. ↑ Αἱ Βυζαντιναὶ Μελέται, σελ. 551, μεταφράζουσιν ὀρθῶς τὸ papiensis τικίνιος, ἐσφαλμένως δ’ ὅμως τὸ sextarius μέδιμνος. Ἀληθῶς ἡ χωρητικότης τοῦ σεξταρίου ἐποίκιλλε πολύ. Variae fuit capacitatis sextarius pro variis locis, cum in aridis cum in liquidis, λέγει τὸ Glossarium mediae et infimae latinitatis. Ἀλλ’ ἐκ τῶν πολλῶν παραδειγμάτων, ἅτινα παρέχει, προκύπτει, ὅτι ἂν ἐνιαχοῦ τὸ μέτρον τοῦτο ἀναφαίνεται ὡς τὸ δέκατον ἕκτον τοῦ μοδίου, συνηθέστερον δὲ τὸ ἕκτον (ἐξ οὗ καὶ ἡ λέξις sextarius), οὐδαμοῦ παρουσιάζεται ὡς μέτρον ἀνώτερον τοῦ μοδίου καὶ δὴ ἴσον τῷ μεδίμνῳ. Δυστυχῶς παρ’ ἐπιμόνους ἐρεύνας οὐδαμοῦ κατώρθωσα νὰ εὕρω ἐν Ἀθήναις πληροφορίαν περὶ τῶν σταθμῶν ἐν Τικίνῳ κατὰ τὸν ι′ αἰῶνα.
  13. ↑ Σελ. 374.
  14. ↑ Κατὰ τὰς πληροφορίας τοῦ κ. Σπ. Χασιώτου.
  15. ↑ Καθ’ ὃ πάντοτε ἀκριβολόγος, πρὸς δὲ καὶ σύγχρονος. Ὁ μεταγενέστερος Ζωναρᾶς (XVIII 16, σελ. 712, τόμ. Γ′ Βόννης) γράφει: «Σίτου δὲ γενομένης ἐνδείας ἐν ταῖς ἡμέραις τούτου, ὥστε μὴ ὅλον μέδιμνον εἰς νόμισμα ἀποδίδοσθαι, ἀλλὰ παρὰ πινάκιον, εἰς ἐπώνυμον τῷ βασιλεῖ τὸ κοινὸν δυστύχημα ἐχρημάτισεν, ὡς καὶ μέχρι τοῦδε οὕτω καλεῖσθαι τοῦτον τὸν ἄνακτα· οὐ γάρ τις ἄλλως γνωριεῖ τοῦτον, εἰμὴ τὸν Παραπινάκιον εἴποι». Τὸν Ζωναρᾶν ἀκολουθοῦσιν οἱ Monnier καὶ Platon (N. R. H. 1914, σελ. 151, σημ. 2) καὶ ὁ Du Cange (Glossarium ἐν λέξει πινάκιον).
  16. ↑ Η λέξις παρέμεινε γνωστὴ ἐκ τῶν ὑπὸ τῶν Βενετῶν ἐν Ἑπτανήσῳ δημιουργηθέντων φοντέγων ἢ φοντίκων (βλ. Α. Ἀνδρεάδην, Ἡ οἰκονομικὴ διοίκησις τῆς Ἑπτανήσου ἐπὶ Βενετοκρατίας, 2 τόμ. Ἀθῆναι, 1914, τόμ. Β′. σελ. 57 κἀ.).
  17. ↑ Τοῦτο παραφράζει ἀκριβέστερον τοῦ Παπαρρηγοπούλου (πρβλ. Δ′ 399) ὁ Λάμπρος (Ε′, 402) ὡς ἐξῆς:
    «Συμπεσούσης ἀφθονίας σίτου ὁ λογοθέτης Νικηφορίτσης ἐνήργησεν ὅπως περισυλλεχθῇ ἅπασα ἡ παραγωγὴ τῆς Θράκης εἰς ἀποθήκην ἐκτὸς τῆς πόλεως Ῥαιδεστοῦ καὶ κηρυχθέντος μονοπωλίου τοῦ σίτου, ἐξηναγκάσθησαν οἱ πολῖται ν’ ἀγοράζωσι τὰ σιτηρὰ ἐκ τῆς κληθείσης βασιλικῆς ἐκείνης ἀποθήκης. Ἐντεῦθεν δὲ προῆλθεν ὑπέρογκος τιμὴ τοῦ σίτου, πωλουμένου ἀντὶ χρυσοῦ νομίσματος καθ’ ἕκαστον μόδιον· οὐδὲ περιωρίζετο τὸ κακὸς εἰς τοῦτο καὶ μόνον, ἀλλὰ πρὸς τὸ μονοπώλιον ἐκεῖνο συνεδέοντο παντοῖαι καταχρήσεις τοῦ λογοθέτου, ὠφελουμένου πρὸς τοῖς ἄλλοις ἐν πινάκιον, ἤτοι τὸ τέταρτον τοῦ μοδίου καθ’ ἑκάστην μονάδα. Τῆς δὲ τοιαύτης παρεισπράξεως ἀποδοθείσης εἰς τὸν βασιλέα ἐπωνομάσθη ὁ Μιχαὴλ Παραπινάκιος».
  18. ↑ Βλ. Ἀνδρεάδην, Αἱ δημοσιονομικαὶ θεωρίαι τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ τῆς σχολῆς αὐτοῦ (Ἀθῆναι, 1915), σελ. 91.
  19. ↑ Πρβλ. τὴν ἔκφρασιν τοῦ Σκυλίτζη «λιμὸν μέγιστον καὶ τῶν πώποτε μνημονευομένων ἀπανθρωπότατον».
    Τοῦτο εἶναι ἀπόδειξις ὅτι ὁ Ζωναρᾶς ἢ ἀνακριβῶς διηγεῖται τὰ πράγματα ἢ χρῆται τῇ λέξει μεδίμνῳ ἀντὶ τῆς λέξεως μοδίου, διότι ἂν τὰ ¾ τοῦ μεδίμνου ἐτιμῶντο ἑνὸς νομίσματος, ἕκαστος μόδιος θὰ ἐτιμᾶτό τι πλέον τῶν τριῶν δραχμῶν, καὶ τὸ χιλιόγραμμον 60 λεπτῶν, ὁπότε δὲν θὰ ἐπρόκειτο περὶ τοῦ ἀπανθρωποτάτου τῶν λιμῶν.
  20. ↑ Καθ’ ὃ καθαρῶς χρονογραφική.
  21. ↑ Βλ. Journal Asiatique, σειρὰ VI, τόμ. Ε, 1865, σελ. 241, σημ. 1. Οὗτος, βλ. σελ. 236, ὑπολογίζει τὴν Korre εἰς 18 ἑκτόλιτρα καὶ τὸ δηνάριον εἰς 10 φράγκα.
  22. ↑ Τὸ ἑκτόλιτρον περιέχει 78 - 82 χιλιόγραμμα σίτου· ἔλαβον μέσον ὅρον χωρητικότητος 80 χιλ. καὶ μέσην τιμὴν φρ. 16,50.
  23. ↑ Οὗτοι τὸ ὑπολογίζουσιν εἰς ἄνω τῶν 10 δρ. Αἱ διαφοραὶ ἐκτιμήσεως προκύπτουσιν ἐκ τοῦ ὅτι τὸ δηνάριον, ἴσον ἄλλοτε πρὸς χρυσοῦν νόμισμα, ὑπετιμήθη προοδευτικῶς μέχρις 7 δραχμῶν, δὲν εἶναι δ’ ἀκριβῶς γνωστὴ η τιμὴ αὐτοῦ κατὰ τὸν γ′ αἰῶνα τῆς Ἐγίρας.
  24. ↑ Τόμ. 27, 1905, σελ. 173 - 4.
  25. ↑ Ὑπὸ τίτλον Le prix normal du blé à Constantinople pendant le moyen âge et le code de Stephen Dushan empereur des Serbes.
  26. ↑ Πρβλ. Tafel und Thomas, Urkunden zu ält. Handels - und Staatgeschichte de R. Venedig, III, 74. 85, 331.
  27. ↑ 11 Νοεμβρίου 1310, 25 Μαρτίου 1342, 9 Σεπτεμβρίου 1349. Thomas, Diplomatarium veneto - levantinum 82, 257, 341.
  28. ↑ Τρεῖς ἐξηγήσεις χωροῦσι καθ’ ἡμᾶς: α′) ὅτι ἡ τιμὴ τοῦ σίτου ἐδιπλασιάσθη ἐντὸς εἰκοσαετίας, ὅπερ δυσχερές, καθ’ ὅσον μάλιστα δὲν εὑρισκόμεθα εἰς ἐποχὴν ἀνακαλύψεως χρυσωρυχείων· β′) ὅτι τοῦ νομίσματος κιβδηλευθέντος τὸ ὑπέρπυρον ἀντεπροσώπει μόνον τὸ ἥμισυ τῆς προτέρας ἀξίας· γ′) ότι ἐπεκράτησεν ἡ ἀρχὴ μείζονος ἐλευθερίας εἰς τὴν ἐμπορίαν, εἴτε λόγῳ πιέσεων τῶν Βενετῶν, εἴτε διότι η ἀπαγόρευσις ἐξαγωγῆς ἅμα τῇ ὑπερβάσει τῆς τιμῆς τοῦ ½ ὑπερπύρου κατὰ μόδιον ἰσοδυνάμει πρὸς ἄδειαν ἐξαγωγῆς μόνον εν περιπτώσει ἄκρας εὐφορίας καὶ κατωτέρων τοῦ συνήθους τιμῶν.
  29. ↑ Ἀληθῶς οἱ δύο οὗτοι ἀναφέρονται εἰς ἐποχὴν μεταγενεστέραν τῶν συνθηκῶν.
  30. ↑ Σιτοδείας δὲ κατασχούσης τὴν πόλιν (τῷ 1037) ἀποστείλας ὁ Ἰωάννης (ὁ Ὀρφανοτρόφος) ἐξωνήσατο ἀπὸ Πελοποννήσου καὶ Ἑλλάδος σίτου χιλιάδας ρ′ καὶ δι’ αὐτῶν τοὺς πολίτας παρεμυθήσατο (Κεδρηνὸς Β′, 516).
  31. ↑ Κυριώτεραι πηγαὶ διὰ τὴν Δύσιν εἰσὶν ὁ Ch. Leber, Essai sur ľappréciation de la fortune privée au moyen âge (β′ ἔκδ., Παρίσιοι, 1847)· Cibrario, Della economia politica del medio evo (β′ ἔκδ. Τωρῖνον, 1842) τόμ. γ′, σελ. 325· Thorold Rogers, A history of agriculture and prices in England from 1259 to 1793 (Ὄξφορδ, 1866 - 1877)· G. ďAvenel, Histoire économique de la propriété, des salaires, des denrées et de tous les prix en général depuis 1200 jusqu’à ľan 1800 (5 τόμοι) καὶ ὑπὸ τύπον λαϊκώτερον Découvertes ďhistoire sociale 1200 - 1900 (Παρίσιοι, 1910)· Wiebe, Zur Geschichte der Preis - revolution des 16 u. 17 Jahr. (ἐξεδόθη τῷ 1895 ἐν Staats - und Sozialwissenschaftliche Beiträge, herausg. von A. von Miaskowski II, 2)· Theo Sommerland, Zur Geschichte der Preis in Mittelalter (Hand. Conrad, τόμ. ς′, σελ. 1168 κἑξ.) κτλ. κτλ.
  32. ↑ Die Geschichtschreiber der deutschen Vorzeit 6 Jahr. IV, p. 125 A. 1.
  33. ↑ Οὗτος θεωρεῖ ὅτι αὕτη ἦτο ἑνδεκάκις ἀνωτέρα ἢ κατὰ τὴν περίοδον 1820 - 1840.
  34. ↑ Ἔνθ’ ἀνωτ. σελ. 104.
  35. ↑ Ἔνθ’ ἀνωτ. σελ. 103 - 104.
  36. ↑ Πρβλ. σελ. 322 Découvertes κτλ.
  37. ↑ Ἰδοὺ συγκριτικὸς πίναξ τῶν δύο ὑπολογισμῶν:
    Ch. Leber Avenel
    Τέλος Η′ αἰῶνος 11 —
    Ἀρχαί Θ′ 08 —
    ΙΓ′ α′ τέταρτον — 4½
    β′ » — 40
    γ′ » — 40
    δ′ » 6 40
    ΙΔ′ α′ τέταρτον 6 3½
    β′ » 6 3½
    γ′ » 6 30
    δ′ » 6 40
    ΙΕ′ α′ τέταρτον 6 4½
    β′ » 6 4½
    γ′ » 6 50
    δ′ » 6 60
    Ις′ α′ τέταρτον 6 40
    β′ » 4 30
    γ′ » 3 2½
    δ′ » 2 30
    Βάσις δηλαδὴ ἔτη 1820 - 1840 Βάσις τελευταία δεκαετηρὶς 19ου αἰῶνος
  38. ↑ Ο παλαιότερος Leber ἐπίστευεν εἰς στασιμότητα τιμῶν· στασιμότητα ἐπίσης διεπίστωσεν ἐν Ἀγγλίᾳ ὁ Rogers.
  39. ↑ Βλ. Wiebe ἔνθ’ ἀνωτ. Ἰδοὺ καὶ συγκριτικὸς πίναξ τῶν τιμῶν τοῦ σίτου ἐν Παρισίοις, Γαλλίᾳ ἐν γένει καὶ Ἀλσατίᾳ κατὰ τὰ ἐρεύνας τῶν Lavasseur, Ἀβενέλ, καὶ Χανάουερ.
    Τιμὴ ἑκατολίτρου σίτου εἰς γραμμάρια ἀργύρου.
    1202 Παρίσιοι 16.73 Γαλλία 17.10 Ἀλσατία —
    1256 » 13.98 » 26.10 » —
    1294 » 25.58 » 28.85 » —
    1347 » 23.10 » 30.15 » 25.78
    1406 » 16.87 » 32.40 » 16.38
    1459 » 14.42 » 14.62 » 13.86
    1473 » 11.73 » 18.00 » 16.33
  40. ↑ Τοῦτο ὀφείλεται πιθανῶς εἰς τὴν ἐπικράτησιν τῆς νομισματικῆς οἰκονομίας, ἥτις ηὔξησε τὴν ζήτησιν τῶν πολυτίμων μετάλλων, εἰς τὰς σταυροφορίας, αἵτινες λόγῳ τῶν στρατιωτικῶν δαπανῶν καὶ ἰδίᾳ τῶν πρὸς ἐξαγορὰν αἰχμαλωτισθέντων σταυροφόρων λύτρων ἐπήνεγκεν μείωσιν τοῦ νομισματικοῦ ἀποθέματος τῆς Δύσεως πρὸς ὄφελος τῆς Ἀνατολῆς, κτλ.
  41. ↑ Πρβλ. Ν. Π. Γουναράκην, Περὶ μεταλλικοῦ νομίμου χρήματος, ἰδίᾳ δὲ περὶ διμεταλλισμοῦ (Ἀθῆναι, 1882), σελ. 98.
  42. ↑ Οὕτως ἡ διαφορὰ τῶν τιμῶν μεταξὺ Ἰταλίας καὶ κεντρῴας Εὐρώπης (αἱ ἔρευναι τοῦ Cibrario δεικνύουσιν ὅτι ἡ τιμὴ τοῦ σίτου ἦτο περίπου διπλασία ἐν τῇ πατρίδι του) ἀποδίδεται εἰς τὴν μεγαλυτέραν ἀνάπτυξιν τῆς νομισματικῆς οἰκονομίας ἐν τῇ ἰταλικῇ χερσονήσῳ.
  43. ↑ Βλ. ἐκτὸς τῶν γνωστῶν παλαιοτέρων συγγραφέων, ἰδίᾳ δὲ τοῦ Χέϋδ, A. Schaube, Handelsgeschichte der romanischen Völker des Mittelmeergebiets bis zum Ende der Kreuzzüge (Μόναχον, 1906) ἰδίᾳ σελ. 223 κἑξ.
  44. ↑ Βλ. Basile 1er, Παρίσιοι, 1908, σελ. 121 - 3.
  45. ↑ Βλ. λεπτομερείας παρὰ Zachariae von Lingental, Ιστορία τοῦ Ἑλληνο-ῥωμαϊκοῦ δικαίου, γ′ ἔκδ., Βερολῖνον, 1892, § 71.
  46. ↑ Πρβλ. ἀνωτ. σελ. 14 - 15.
  47. ↑ Ἐκ τούτων προέκυψεν ἐν μέρει τοὐλάχιστον ἡ ἔμμονος προσπάθεια τῶν δυνατῶν πρὸς ἐπέκτασιν τῶν ἀκινήτων αὐτῶν κτήσεων καὶ ὁ παρὰ τοὺς ἀγῶνας τῶν αὐτοκρατόρων ἄκρος περιορισμὸς τῆς μικρᾶς ἐλευθέρας ἰδιοκτησίας.
  48. ↑ Ὄντως ὁ λόγος τοῦ φαινομένου εἶναι, ὡς ἔφθημεν εἰπόντες, ὅτι ἡ τοποθέτησις τῶν κεφαλαίων ἦτο δυσχερής.
  49. ↑ Πρὸς πληρεστέραν κατανόησιν τῶν κατωτέρω βλ. ἐν τῷ ἡμετέρῳ Συστήματι καὶ δὴ ἐν τῷ ἀφορῶντι εἰς τὰ Οἰκονομικὰ τῶν Βυζαντινῶν βιβλίῳ Ε′ τὸ τμῆμα Α′, κεφ. Α′ III, περὶ ἀμοιβῶν τῶν πολιτικῶν ὑπαλλήλων καὶ ὠνητῶν θέσεων.
  50. ↑ Τόμ. Β′, 49.
  51. ↑ «Τὰ ἐκτεθέντα δίδοσθαι παρὰ τῶν ὀφειλόντων τιμᾶσθαι ἔν τε ἀξιώμασι καὶ ὀφφικίοις, καθὼς ὑπῆρχον ἐπὶ Λέοντος τοῦ Φιλοχρίστου δεσπότου».
  52. ↑ Καὶ ὄχι 3½, ὅπως λέγει ὁ Vogt ἐν σελ. 123.
  53. ↑ Καθ’ ὅσον ἀπολλυμένου τοῦ κεφαλαίου τὸ πλέον τοῦ τόκου θεωρητέον ὡς εἶδος χρεολύτρου.
  54. ↑ Ὑπάρχουσιν ἄλλαι πληροφορίαι αἵτινες θὰ ἦσαν πολυτιμόταται ἂν ἦσαν πληρέστεραι. Οὕτως ὁ Λουϊτπράνδρος λέγει ὅτι ἔδωκε 50 νομίσματα εἰς τὸν ἀγωγιάτην (diasostes) αὑτοῦ διὰ πορείαν 49 ἡμερῶν καὶ μεταφορὰν ἀποσκευῶν ἀπὸ Κωνσταντινουπόλεως εἰς Ναύπακτον (Legatio κεφ. 57 - 8, ἔκδ. Migne, σελ. 564 - 5 Βυζαντινῶν Μελετῶν)· δυστυχῶς ἄγνωστον πόσα ὑποζύγια ἐχρειάσθησαν ὁ ἐπίσκοπος καὶ ἡ ἀκολουθία του.
    Ἐπίσης ὁ Λουϊτπράνδρος ὁμιλῶν περὶ τοῦ ὀψωνίου του λέγει ὅτι τῷ ἐστοίχιζεν 1 νόμισμα ὅταν εἶχε μάγειρον γνωρίζοντα τὰ ἑλληνικά, καὶ 4 ὅταν οὗτος ἠγνόει τὴν γλῶσσαν. Ἡ τιμὴ 1 νομίσματος φαίνεται λογικὴ εἰς τὸν Λουϊτπράνδον· ἂν ἐγνωρίζομεν ἀκριβέστερον τὰ κατὰ τὴν ἀκολουθίαν του, ἴσως θὰ ἠδυνάμεθα νὰ βασίσωμεν συμπεράσματά τινα ἐπὶ τῆς πληροφορίας ταύτης.
  55. ↑ Αὕτη εἶχε περιληφθῇ ἐν τῷ Jus Graeco - Romanum τοῦ Leunclavii (Φραγκφούρτη, 1596), ἀνεδημοσιεύθη δὲ προσφάτως μετὰ γαλλικῆς μεταφράσεως καὶ σοφῶν σχολίων ὑπὸ τῶν H. Monnier καὶ G. Platon (βλ. La Meditatio de nudis pactis, Παρίσιοι, 1915, ἀνατύπωσις ἐκ τῆς Nouvelle Revue Historique de droit 1913 - 4).
  56. ↑ Λαμβάνω ὡς συνήθως καὶ διὰ τὸ ἁπλούστερον τὴν συνήθη ἀξίαν τοῦ χρυσοῦ, τοσούτῳ μᾶλλον, ὅσῳ ἡ χρονολογία τῆς Μελέτης εἶναί πως ἀόριστος. Ὁ κ. Σβορῶνος φρονεῖ ὅτι ἂν δεχθῶμεν τὴν θεωρίαν τῶν Ζαχαρίου (Geschichte, σελ. 30), Monnier καὶ Platon (πρβλ. ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 187 κἑξ.), καθ’ ἣν ἡ Meditatio χρονολογεῖται ἀπὸ τῶν μέσων τοῦ ια′ αἰῶνος, τότε θὰ ἔπρεπε νὰ ὑποβιβάσωμεν κατά τι τὴν ἀξίαν τοῦ νομίσματος, ὑπολογίζοντες τοῦτο εἰς 13,66 - 14,06 δρ., ἂν ὁ συγγράφων ἐπενόει νομισμᾶτα σκυφᾶτα, ή καὶ εἰς 12,45 - 12,65, ἂν εἶχεν ὑπ’ ὄψει κατωτέρου τύπου νομίσματα.
  57. ↑ Βιβ. Β′, 49, σελ. 695, Βόννης.
  58. ↑ Εὕρηται ἐν τῷ παραρτήματι, Ὅσα δεῖ γίνεσθαι τοῦ μεγάλου καὶ ὑψηλοῦ βασιλέως τῶν Ρωμαίων μέλλοντος φοσσατεῦσαι, ἔχει δ’ ὡς ἐξῆς: «διὰ τῆς Ἀσίας καὶ Φρυγίας μωλάρια σ′ ἀνὰ νομισμάτων ιε′, ἱππάρια σ′ ἀνὰ νομισμάτων ιβ′, ὁμοῦ νομίσματα ͵ευκδ′, γινόμενα χρυσοῦ λίτραι οϛ′» (σελ. 458 - 9, ἔκδ. Βόννης).
  59. ↑ Εἰς τὴν φιλόφρονα προθυμίαν τοῦ διακεκριμένου γεωπόνου ἀφείλομεν καὶ τὴν ἀνωτέρω περὶ τιμήματος βοῶν πληροφορίαν.
  60. ↑ Ἐννοῶ, προσθέτει ὁ κ. Χασιώτης, πάντοτε ζῷα νέα ἡλικίας 4 μέχρις 7 ἐτῶν, χωρὶς νὰ λάβω ὑπ’ ὄψιν ἐκτρωματικὰ τοιαῦτα ἐκ γενετῆς ἢ παθόντα σοβαρὰς βλάβας ἐκ τῆς κακῆς χρήσεως ἢ ἐξ ἀτυχημάτων. Διότι δὲν λείπουσι καὶ τοιαῦτα ζῷα ἀξίας λ.χ. 100 μέχρι 200 δραχμῶν.
  61. ↑ Ἡ ἐξαιρετικὴ ποιότης τῶν εἰσφερομένων ζῴων καταφαίνεται καὶ ἐκ τοῦ μικροῦ αὐτῶν ἀριθμοῦ· ἂν ἐπρόκειτο περὶ ζῴων κατωτέρας ποιότητος, ἡ Ἀσία καὶ ἡ Φρυγία δὲν θὰ συνεισέφερον μόνον 200 ἵππους καὶ 200 ἡμιόνους.
  62. ↑ Σελ. 122.
  63. ↑ Πρβλ. Hip. Delahaye, Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Βρυξέλλαι, σελ. 1017· ἡ περὶ Μετρίου διήγησις εὕρηται αὐτόθι ἐν σελ. 722 - 4.
    Ἡμεῖς εἴχομεν κατ’ ἀρχὰς προστρέξῃ εἰς τὸν Μέγαν Συναξαριστὴν τοῦ Δουκάκη. Ἀλλ’ οὗτος ἔχων ὑπ’ ὄψει τὸν Νέον Συναξαριστὴν τοῦ Νικοδήμου Ἀγιορείτου (3 τόμοι, Βενετία, 1819) παραφράζει τὴν ἀρχικὴν διήγησιν, ἰδίᾳ δ’ ἀναπληροῖ τὰ βυζαντινὰ νομίσματα διὰ τῶν μεταγενεστέρων φλωρίων.
  64. ↑ Ὁ αὐτοκράτωρ οὗτος φέρεται ὀνομαστὶ ὡς ἀνυψώσας τὸν υἱὸν τοῦ Μετρίου εἰς ὕπατα ἀξιώματα.
  65. ↑ Εἰς τὸ ποσὸν τοῦτο ἀναλογοῦσι περίπου 1500 νομίσματα.
  66. ↑ Πρβλ. καὶ τὸ περὶ δημοσίας οἰκονομίας τῶν Παλαιολόγων παράρτημα ἐν τῷ ἡμετέρῳ συστήματι.
  67. ↑ Κατὰ τὸν Καλλιγᾶν (Περὶ Δουλοπαροικίας ἐν Μελέταις καὶ Λόγοις, σελ. 283 - 4) τὸ μέτρον ἐφηρμόσθη μόνον ἐν ταῖς ἀνατολικαῖς ἐπαρχίαις. Ὁ Mortreuil (τόμ. Γ′, σελ. 115) φαίνεται θεωρῶν αὐτὸ γενικώτερον.
  68. ↑ Πρβλ. ἀνωτ. σελ. 12 - 13.
  69. ↑ Επαναλαμβάνεται εἰς τὸν Πρόχειρον Νόμον, XXXIX, 65, εν τῇ Synopsis Minor (σελ. 130, ἔκδ. Ζαχαρίου), τῇ Ἑξαβίβλῳ VI, 3, 5 κτλ.
  70. ↑ Σελ. 48 ἔκδ. Ζαχαρίου (Χεϊδελβέργη, 1837).
  71. ↑ Συγγενὴς πρὸς αὐτὸ ἀλλ’ ἧττον σπουδαία ἀπὸ τῆς ἡμετέρας ἀπόψεως εἶναι ἄλλη διάταξις τῆς Ἐκλογῆς (XVII, 22) διασωθεῖσα καὶ αὕτη μέχρις Ἀρμενοπούλου (VI, 3, 2) καὶ ἔχουσα ὡς ἐξῆς: «Ὁ εἰς ἀλλοτρίαν δούλην πορνεύων τῶν μὲν εὐπόρων ὑπάρχων παρέχετω ὑπὲρ τοῦ πταίσματος τῷ δεσπότῃ τῆς δούλης νομίσματα λς′· εἰ δὲ εὐτελὴς εἴη, τυπτέσθω καὶ καθόσον εὐπορεῖ κατ’ ἀναλογίαν τῶν λς′ νομισμάτων διδότω».
  72. ↑ Ὡς καὶ διὰ πάντα τὰ κατὰ τῶν ἠθῶν ἀδικήματα, δι’ ἔνια τῶν ὁποίων θεσπίζει σκληρὰς προσωπικὰς ποινάς.
  73. ↑ Ἡ διάταξις ἀναγραφομένη ἐν τῷ Κώδικι 1, 3, 1, 22 διετηρήθη συνεχῶς ἐπαναλαμβανομένη (πρβλ. Βασιλείου' III, 1, 2. Proch. auct. XXVIII, 13 κτλ.) μέχρις Ἀρμενοπούλου (VI, 9, 2).
  74. ↑ Proch, auct. XXXIX, 53. Οἱ ψευδομαρτυροῦντες κληρικοὶ καὶ συγκλητικοὶ ὑφίστανται ἄλλας ποινάς.
  75. ↑ Proch. auct. XXXIX, 55 καὶ XXVIII, 11.
  76. ↑ Πρβλ. σημείωσιν Ζαχαρίου
  77. ↑ Βλ. Ἐκλογὴν XVII, 51· Ἐπαναγωγὴν XL, 18.
  78. ↑ Ἡ αὐτὴ διάταξις περιεσώθη καὶ ἐν τῷ ἰσχύσαντι ἐν Ἰταλίᾳ καὶ ὑπὸ τοῦ Brandileone ἐκδοθέντι (Ρώμη, 1895) Prochiron Legum (πρβλ. XXXIV, 14).
Ανακτήθηκε από «https://el.wikisource.org/w/index.php?title=Περί_νομίσματος_και_της_κτητικής_δυνάμεως_των_πολύτιμων_μετάλλων_κατά_τους_βυζαντινούς_χρόνους/Γ΄&oldid=135915»