Ιστορία του Όθωνος Βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862)/Μέρος πρώτον/Κεφάλαιον Α΄
| ←Εἰσαγωγή | Ἱστορία του Ὄθωνος Βασιλέως της Ἑλλάδος (1832-1862) Μέρος πρῶτον – Κεφάλαιον Α′ |
Μέρος δεύτερον – Κεφάλαιον Α′.→ |
Ναύπλιον πρωτεύουσα τοῦ Βασιλείου. — Ἄφιξις βασιλέως Ὄθωνος τῇ 18ῃ Ἰανουαρίου 1833. — Ἀντιβασιλεία: Ἄρμανσβεργ, Μάουρερ, Ἔϊδεκ (1833-1835). — Πρῶται δυσαρέσκειαι τῶν Ἑλλήνων. — Στάσις. — Διοίκησις ἀντιβασιλείας καὶ ποικίλα νομοθετήματα αὐτῆς. — Ἀποστολὴ εἰς Εὐρώπην τῶν ἐγκριτοτέρων πολιτικῶν ἀνδρῶν τῆς Ἑλλάδος. — Αἱ Ἀθῆναι πρωτεύουσα τοῦ Βασιλείου.
Κατὰ τὴν 24ην Νοεμβρίου τοῦ 1832 παρίστατο ἐν τοῖς μεγαλοπρεπέσιν ἀνακτόροις τοῦ Μονάχου, καὶ ἰδίως κάτωθεν τῆς μεγάλης κλίμακος αὐτῶν, θέαμα μεγαλοπρεπὲς καὶ συγκινητικόν. Ὁ δευτερότοκος υἱὸς τοῦ βασιλέως τῆς Βαυαρίας Λουδοβίκου τοῦ Α′, ὁ πρίγκηψ Λουδοβῖκος Φερδινάνδος Ὄθων, πρὸς ὃν αἱ τρεῖς προστάτιδες δυνάμεις, Ἀγγλία Γαλλία καὶ Ρωσία προσήνεγκαν τὸ στέμμα τοῦ ὑπ’ αὐτῶν ἀποκαταστάντος μικροῦ βασιλείου τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος. Ὁ νεαρὸς βασιλεὺς ἦγε τὸ 17ον ἔτος τῆς ἡλικίας αὐτοῦ καὶ ἦτο νεανίας ὡραῖος, εὐγενέστατος τὸ ἦθος, χαριέντως ἐπαίρων τὴν κεφαλήν, τὸ δὲ σῶμα μικρὸν ἀποκλίνων πρὸς τὰ ὀπίσω καὶ τὸ βλέμμα ἔχων γλυκὺ καὶ μαρτυροῦν ἀριδήλως τῆς καρδίας αὐτοῦ τὴν μεγάλην συγκίνησιν. Βραδυπορῶν κατήρχετο ὁ νεαρὸς πρίγκηψ τὴν κλίμακα τῶν ἀνακτόρων, ἐν οἷς ἐγεννήθη, καὶ ἀμφοτέρας ἔτεινε τὰς χεῖρας πρὸς τοὺς οἰκείους αὐτοῦ, πρὸς τὴν ἀπαραμυθήτως κλαίουσαν μητέρα, πρὸς τὰς θείας, πρὸς τὰς ἀδελφάς, ἐπίσης πρὸς τὴν βασίλισσαν τεθλιμμένας ἐπὶ τῷ ἀποχωρισμῷ. Ὁ πατὴρ καὶ ὁ πρεσβύτερος ἀδελφὸς Μαξιμιλιανὸς ἵσταντο ἑκατέρωθεν αὐτοῦ μόλις καταστέλλοντες τῆς καρδίας αὐτῶν τὴν μεγάλην θλίψιν, ἐν ᾧ ὁ νεώτερος ἀδελφός, ὁ πρίγκιψ Λουϊτπόλδος ἠτένιζε πρὸς τὸν ἀπερχόμενον ἀδελφὸν μετά τινος ἀπαθείας, φυσικῆς ἄλλως τε, ἐν τῇ μικρᾷ ἐκείνη καὶ ἀθώᾳ ἡλικίᾳ. Οἱ ἀνώτατοι τοῦ Κράτους λειτουργοὶ ἵσταντο συνωστισμένοι περὶ τὴν κλίμακα καὶ ἐν τῷ προδόμῳ τοῦ Μεγάρου, ἐν οἷς διεκρίνοντο οἱ Ἕλληνες ἀπεσταλμένοι τὰς γραφικωτάτας ἐθνικὰς στολαάς, ὁ μὲν Πλαπούτας καὶ ὁ Βότσαρης φουστανέλλας, ὁ δὲ Μιαούλης τὴν Ὑδραϊκὴν ἀλλόκοτον στολὴν φέροντες καὶ κρατοῦντες ἐν ταῖς χερσὶ τὰ μακρὰ φέσια αὐτῶν καὶ δεικνύοντες γυμνὰς τὰς ἡλιοκαεῖς καὶ ἐκ τῆς πυρίτιδος τῶν μαχῶν ἀπεσκληρυμένας κεφαλὰς αὐτῶν.
Ἡ συνοδία ἐξεκίνησε περὶ τὴν μεσημβρίαν ἡ δὲ βασίλισσα μήτηρ παρηκολούθησε τῷ υἱῷ ἀπὸ Μονάχου μέχρι τοῦ Ἄϊβλιγκ (Aibling) κωμοπόλεως εἰς τὰ νότια τῆς Βαυαρίας κειμένης, ἔνθα ἡ συνοδεία ἵσταται ἐπὶ μικρόν. Ἐνταῦθα ἡ μήτηρ ἀποχωρίζεται ἐν μέσῳ συγκινήσεως ἀκρατήτου τὸν υἱόν, ἡ βασίλισσα τὸν μέλλοντα βασιλέα τῆς Ἑλλάδος. Ἡ συνοδεία ἐξεκίνησε, καὶ αὖθις, ἀλλ’ ἡ μήτηρ διέταξε, πρὸς ἀνάμνησιν καὶ ἵδρυσαν αὐτόθι ἐπιμνημόσυνον στύλην τὴν στύλην τοῦ Ὄθωνος καλουμένην (Otto-Säule), μέχρι σήμερον σωζομένην.[1]Αὐθημερὸν ἡ συνοδεία τοῦ Ὄθωνος ὑπερέβη τὰ βαυαρικὰ σύνορα καὶ ἔφθασεν εἰς τὴν ἡμίσειαν σχεδὸν ὥραν ἐκεῖθεν αὐτῶν κειμένην αὐστριακὴν πόλιν Κούφσταϊν (Kufstein) ὅπου καὶ διενυκτέρευσε· τῇ πρωΐᾳ δὲ τῆς ἐπαύριον ὁ Ὄθων μεταβὰς καὶ αὖθις εἰς τὸ πάτριον ἔδαφος καὶ ἐκεῖ μεταξὺ τῶν συνόρων Αὐστρίας καὶ Βαυαρίας, ἐν τῷ χωρίῳ Κίφερςφέλδεν (Kiefersfelden) ἀποχαιρετίζει καὶ αὖθις τὸ πάτριον ἔδαφος καὶ τὸν πρεσβύτερον ἀδελφὸν αὐτοῦ, τὸν Μαξιμιλιανόν. Εἰς ἀνάμνησιν δὲ τοῦ ἀποχωρισμοῦ οἱ καθολικώτατοι ἐκεῖνοι ἄνδρες ἀνίδρυσαν ναΐδιον, ναΐσκος τοῦ Ὄθωνος καλούμενος (Otto-Kapelle), κομψὸν ἅμα καὶ μεγαλοπρεπὲς μέχρι σήμερον σωζόμενον.[2]
Αἱ τρεῖς προστάτιδες δυνάμεις εἶχον διαθέσει ἑκάστη ἀνὰ ἓν πολεμικὸν πλοῖον ὑπὸ τὰς διαταγὰς τοῦ νεαροῦ βασιλέως καὶ τῆς ἀντιβασιλείας περιμένοντα τὴν ἄφιξιν τῆς συνοδείας ἐν Τεργέστῃ.
Ὁ βασιλεὺς ὑπὸ τὸ ἁπλοῦν ὄνομα Κόμης τοῦ Κέλχαϊμ μετὰ τῆς ἀντιβασιλείας καὶ τῆς λοιπῆς μεγάλης συνοδείας στρατιωτικῶν τε καὶ πολιτικῶν ἀνδρῶν ἔφθασαν εἰς Τεργέστην μετὰ πολυήμερον πορείαν καὶ ἐπέβησαν τῆς Ἀγγλικῆς Φρεγάτας Μαδαγασκάρ, παρακολουθουμένης ὑπὸ τῶν δύο ἄλλων θωρηκτῶν καὶ πλήθους πλοίων ἐμπορικῶν ἐπὶ τούτῳ ναυλωθέντων πρὸς μεταφορὰν τῶν 3,500 Βαυαρῶν στρατιωτῶν (τέσσαρα συντάγματα πεζικοῦ, δύο ἴλαι ἐλαφρῶν ἱππέων καὶ μία πυροβολαρχία), ὧν τὴν μισθοδο
Ἀμαλία Βασίλισσα τῆς Ἑλλάδος.
Ὁ Ὄθων ἦτο δευτερότοκος υἱὸς τοῦ μόνου ἐκ πάντων τῶν ἡγεμόνων ἀληθοῦς φιλέλληνος Λουδοβίκου βασιλέως τῆς Βαυαρίας, ὅστις ὁρμώμενος ἐκ τοῦ ἄκρου φιλελληνισμοῦ αὐτοῦ ἀπέστειλε τὸν υἱὸν βασιλέα εἰς Ἑλλάδα. Ὁ Ὄθων ἐγεννήθη τῇ 20ῇ Μαΐου (1 Ἰουνίου) 1815 ἐν Σάλσβουργ τῆς Βαυαρίας, ἔσχε δὲ μητέρα τὴν Θηρεσίαν, κόρην τοῦ Δουκὸς τοῦ Σάξεν-Ἄλτεμβουργ. Ἐκ παιδικῆς δ’ ἡλικίας ἔτυχεν αὐστηροτάτης ἡγεμονικῆς ἀγωγῆς καὶ ἐπιμεμελημένης ὑπὸ τοῦ παιδαγωγοῦ αὐτοῦ Ὠτέλ, τοῦ κατόπιν γενομένου ἀρχιεπισκόπου Ἄϊχσταδτ, ἐξ οὗ λέγουσιν ὅτι ἐπὶ τοσοῦτον ἐμυήθη ἐν τοῖς θρησκευτικοῖς τοῦ καθολικισμοῦ δόγμασιν, ὥστε εἶχεν ἀποβῇ πάντῃ θεοκρατικὸς καὶ τοιοῦτος διέδραμεν ἅπαντα αὐτοῦ τὸν βίον ἔχων μάλιστα κλίσιν πρὸς τὸ ἱερατικὸν στάδιον[3].
Τὸν Ὄθωνα ἐξελθόντα τοῦ πλοίου ἐπὶ ἀγγλικῆς λέμβου δὲν ὑπεδέχθησαν αὐτὸν οὔτε λαμπρὸς ἑλληνικὸς στρατός, οὔτε χρυσοπαρύφους στολὰς φέροντες ἀξιωματικοί, οὔτε ἀδαμαντοστόλισται αὐλικαὶ κυρίαι, οὔτε πληθὺς κόσμου κομψοῦ, οὔτε ἡ πόλις ἐκτάκτως διακεκοσμημένη· ἀπέριττος ὅμως καὶ πενιχρὰ ἐνεῖχε μείζονα μεγαλοπρέπειαν, ἀνέκφραστόν τινα αἴγλην, ἀναδιδομένην ἀπὸ τῶν ἐνδόξων ἐκείνων ἀνδρῶν, ὧν ἠδύνατό τις νὰ μετρήσῃ τὰ ὀστᾶ, ὡς ἐκ τῆς λιποσαρκίας, οὐχὶ ὅμως καὶ τὰς νίκας, οὐχὶ καὶ τὰ ἔνδοξα κατορθώματα αὐτῶν. Οἱ πάντες συνωθοῦντο μέχρις ἀποπνιγμοῦ ἐν ταῖς στεναῖς ὁδοῖς τοῦ Ναυπλίου. Μετὰ τὴν προσφώνησιν τῆς προσωρινῆς κυβερνήσεως, πρὸς ἣν ὁ Ὄθων ἀπήντησε γερμανιστί, ἐπιβαίνων λαμπροῦ ἵππου φέρων κυανῆν βαυαρικὴν στολήν, περιστοιχιζόμενος ὑπὸ τῆς τριμελοῦς ἐπιτροπῆς, ἀποτελουμένης ὑπὸ τῶν Α. Μιαούλη, Κ. Μπότσαρη καὶ Δ. Πλαπούτα, τῆς μεταβάσης εἰς Μόναχον καὶ τῶν διασημοτέρων συγχρόνων στρατιωτικῶν καὶ πολιτικῶν ἀνδρῶν καὶ ἀκολουθούμενος ὑπὸ τοῦ βαυαρικοῦ καὶ ἑλληνικοῦ στρατοῦ καὶ ἀπείρου πλήθους, διῆλθεν ὁ νεαρὸς βασιλεὺς τὴν πύλην τοῦ Ναυπλίου, τὰς κλεῖδας τοῦ ὁποίου παρέδωκεν αὐτῷ ὁ φρούραρχος μετὰ τῶν δημογερόντων, καὶ κατηυθύνθη εἰς τὸν ναὸν τοῦ ἁγίου Γεωργίου, πρὸ τῆς πύλης τοῦ ὁποίου, μετ’ ἄκρας συγκινήσεως, προσεφώνησεν αὐτὸν ὁ ἀρχιεπίσκοπος Κορίνθου, ἀποκαλέσας αὐτὸν σωτῆρα καὶ ἐλπίδα τοῦ ἔθνους. Γενομένης δὲ δοξολογίας, προσῆλθεν ἡ κυβέρνησις, αἰ στρατιωτικαὶ καὶ πολιτικαὶ ἀρχαὶ καὶ ὤμοσαν ἐνώπιον τοῦ βασιλέως τὸν ὅρκον τῆς ὑποταγῆς καὶ πίστεως. Ἐκ τῆς ἐκκλησίας μετέβη ὁ βασιλεὺς εἰς τὰ πενιχρὰ αὐτοῦ ἀνάκτορα, τὰ ἀποπνέοντα πᾶσαν τὴν λιτότητα τοῦ κυβερνήτου Καποδιστρίου, καίτοι ἐπισκευασθέντα τελευταίως καὶ ἐκ τῶν ἐνόντων διακοσμηθέντα, ἀλλ’ ἁπλούστατα καὶ ἀπέριττα πάντοτε, ἐκεῖ δ’ ἐδέξατο τὰ συγχαρητήρια τοῦ διπλωματικοῦ σώματος καὶ τῶν ἀξιωματικῶν τοῦ γαλλικοῦ στρατοῦ. Ἐπὶ πολλὰς ὅμως ἡμέρας ἐξηκολούθησεν ἔτι ἡ χαρὰ καὶ ἡ εὐθυμία τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, ἐλευθέρου ἤδη καὶ ἀνεξαρτήτου, ἀποτελοῦντος βασίλειον καὶ ἐλπίζοντος εἰς εὐρύτατον στάδιον καὶ ἔνδοξον μέλλον τοσοῦτον μᾶλλον καθ’ ὅσον πολλὰς παρέσχεν ἐλπίδας ἡ τοιχοκολληθεῖσα τὴν ἡμέραν τῆς ἀφίξεως τοῦ βασιλέως προκήρυξις:
- Ἕλληνες!
«Προσκεκλημένος ἀπὸ τὴν ἐμπιστοσύνην τῶν ἐνδόξων καὶ μεγαλοψύχων μεσιτῶν διὰ τῆς κραταιᾶς βοηθείας τῶν ὁποίων ἀποπερατώσατε ἐνδόξως τὸν τῆς καταστροφῆς πόλεμον τὸν ὑπὲρ τὸ δέον παρεκταθέντα, προσκεκλημένος προσέτι καὶ ἀπὸ τὴν ἰδίαν σας ἐλευθέραν ἐκλογήν, ἀναβαίνω εἰς τὸν θρόνον τῆς Ἑλλάδος διὰ νὰ ἐκπληρώσω ὅσας ὑποχρεώσεις ἀνέλαβα δεχθεὶς τὸ προσφερθέν μοι βασιλικὸν στέμμα, τόσον πρὸς ἐσᾶς, ὅσον καὶ πρὸς τὰς μεσιτευούσας μεγάλας δυνάμεις.
«Διὰ μακροῦ καὶ φονικοῦ πολέμου θυσιάζοντες ἑκουσίως τὰ μέγιστα καὶ πολυτιμότατα ἀγαθά σας, ἀνεκτήσατε τὴν πολιτικήν σας ὕπαρξιν καὶ ἀνεξαρτησίαν, τὸν θεμελιώδη ὅρον τῆς εὐτυχίας καὶ εὐημερίας παντὸς ἔθνους καὶ διὰ τῆς ἡρωικῆς σας εὐτολμίας ἀνεδείχθητε ἄξιοι ἀπόγονοι τῶν μεγάλων προγόνων σας, τῶν ὁποίων ἡ δόξα ἀπὸ τὸ σκότος τῶν ἀρχαιοτέρων αἰώνων μέχρι τοῦδε διαυγάζει μὲ ἀπαραμείωτον λαμπρότητα· ἀλλ’ ἕως τώρα στερεῖσθε ἀκόμη τοὺς καρποὺς τοῦ ἐνδοξοτάτου ἀγῶνος σας. Οἱ ἀγροί σας εἶναι ἠρημωμένοι, ἡ βιομηχανία σας ἀπονεκρωμένη, τὸ ἐμπόριόν σας, τὸ ἄλλοτε τόσον ἀκμάζον, εἰς πτῶσιν. Εἰς μάτην ὑπὸ τὴν αἰγῖδα τῆς εἰρήνης ἐπερίμεναν αἱ τέχναι καὶ ἐπιστῆμαι τὴν ὥραν καθ’ ἣν ἤθελε ταῖς συγχωρεθῆ νὰ ἐπανέλθωσιν εἰς τὴν ἀρχαίαν πατρίδα των. Τὸν τόπον τοῦ δεσποτισμοῦ κατέλαβεν ἡ ἀναρχία ἡ ὁποία πλήττει τὰ νῶτά σας ἀπανθρώπως μὲ τὴν αἱμοσταγῆ μάστιγά της. Καὶ ὅ,τι καλὸν ὁ ἔρως τῆς πατρίδος ἀπέκτησε διὰ σᾶς, διὰ τοῦ πλέον εὐγενοῦς ἐνθουσιασμοῦ, τὸ ἀφανίζει ἡ ἐσωτερικὴ διχόνοια διὰ τοῦ πλέον βδελυροῦ ἐγωισμοῦ.
«Τὸ νὰ δώσω τέλος εἰς τὴν τοιαύτην κατάστασιν, καθ’ ἣν διὰ τῆς φθοροποιοῦ ἀλληλομαχίας καταναλίσκονται αἱ πρώτισται δυνάμεις, τὸ νὰ συγκεντρώσω εἰς τὸ ἑξῆς πᾶσαν σπουδὴν εἰς ἕνα καὶ μόνον σκοπόν, τὸν τῆς ἀκμῆς, τῆς εὐδαιμονίας καὶ δόξης τῆς πατρίδος σας ἀποκατασταθείσης ἤδη καὶ ἐδικῆς μου, τὸ νὰ ἐξαλείψω προσέτι κατ’ ὀλίγον, διὰ τῆς εὐλογίας τῆς εἰρήνης καὶ τῆς σωτηριώδους ἐπιρροῆς τῆς κοινῆς εὐταξίας, τὰ πολυάριθμα τῶν προτέρων καὶ ἐσχάτων δυστυχημάτων ἴχνη, τὰ ὁποῖα καλύπτουσι τὴν τόσῳ ὡραίαν καὶ ἀπὸ τὴν φύσιν τόσῳ πλουσίως πεπροικισκένην γῆν σας, τὸ νὰ λάβω εἰς σκέψιν τὰς ὑπὲρ πατρίδος θυσίας σας καὶ τὰς ἐκδουλεύσεις σας, τὸ νὰ ὑπερασπισθῶ μὲ τὴν αἰγῖδα τοῦ νόμου καὶ τῆς δικαιοσύνης τὰ πρόσωπά σας καὶ τὴν ἰδιοκτησίαν σας ἀπὸ τὸ αὐθαίρετον καὶ τὴν ἀκολασίαν, καὶ δι’ ὡρίμων καὶ σταθερῶς θεμελιωμένων θεσμοθεσιῶν, ἀναλόγων μὲ τὴν κατάστασιν τοῦ τόπου καὶ μὲ τὰς δικαίας εὐχὰς τοῦ ἔθνους, νὰ σᾶς προμηθεύσω τὰ ἀγαθὰ μιᾶς ἀληθοῦς ἐλευθερίας, ἡ ὁποία δὲν εὑρίσκεται παρὰ ὑπὸ τὸ σκῆπτρον τῶν νόμων καὶ οὕτως νὰ φέρω εἰς πέρας τὴν ἀναγέννησιν τῆς Ἑλλάδος, τοῦτο εἶναι, ὦ Ἕλληνες, τὸ ἔνδοξον μὲν ἀλλὰ δυσχερὲς ἔργον, τὸ ὁποῖον ἀναθέμην εἰς ἐμαυτόν, καὶ χάριν τοῦ ὁποίου προθύμως θυσιάζω τὸν εἰς τὴν πατρῴαν μου γῆν εὐφρόσυνον καὶ εὐδαίμονα βίον, τρέφων τὸ ἴδιον αἴσθημα, ἀπὸ τὸ ὁποῖον κινούμενος ὁ Βασιλεύς, ὁ πατήρ μου, πρῶτος μεταξὺ ὅλων τῶν Μοναρχῶν, σᾶς ἔδωκε χεῖρα βοηθείας εἰς τὸν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἡρωικόν σας ἀγῶνα,
«Μέ πλήρη πεποίθησιν ἀποτείνω τὴν φωνήν μου, πρὸς ἐσᾶς Ἕλληνες καὶ ζητῶ ν’ ἀφιερώσητε μοναδικῶς εἰς τὸ ἑξῆς, ἐν ἀδελφικῇ ἀγάπῃ, τὰς δυνάμεις σας ἐκ συμφώνου μὲ ἐμὲ εἰς τὸ κοινὸν καλὸν καὶ νὰ μὴ στέρξητι ποτὲ νὰ ἀφανισθῶσιν ἐν τῷ μέσῳ τῶν σπασμῶν καὶ τῶν σπαραγμῶν τῶν ἐμφυλίων διχονοιῶν καὶ τῆς ἀναρχίας, τὰ ἀγαθά, ὅσα ἀπεκτήσατε διὰ τῆς ἀνδρείας σας, διὰ τῆς εἰς τοὺς κινδύνους καρτερίας σας, διὰ τοῦ πρὸς τὴν πατρίδα ἔρωτός σας, καὶ διὰ τοῦ θάρρους σας εἰς τὴν θείαν Πρόνοιαν, οὐδὲ νὰ καταδεχθῆτε νὰ σπιλωθῇ ἀπὸ τὰς παραφορὰς τῶν χαμερπῶν παθῶν τὸ ὄνομα σας, τοῦ ὁποίου τόσαι ἡρωικαὶ πράξεις ἐγγυῶνται τὴν ἀθανασίαν. Ὅσον μεγάλοι καὶ ἂν ἦναι οἱ ἀγῶνες, τοὺς ὁποίους ἀπαιτεῖ παρ’ ἡμῶν ὁ ὑψηλὸς οὗτος σκοπός, ἡ ἐπιτυχία του μόνη θέλει μᾶς εἶναι πλουσιωτάτη ἀνταμοιβή».
«Ἀναβαίνων τὸν θρόνον τῆς Ἑλλάδος δίδω τὴν πάνδημον βεβαίωσιν τοῦ νὰ προστατεύσω εὐσυνειδήτως τὴν θρησκείαν σας, νὰ διατηρῶ πιστῶς τοὺς νόμους, νὰ διανέμεται ἡ δικαιοσύνη πρὸς ἕνα ἕκαστον καὶ νὰ διαφυλάττω ἀκέραια διὰ τῆς θείας βοηθείας, ἐναντίον ὁποιουδήποτε τὴν ἀνεξαρτησίαν σας, τὰς ἐλευθερίας σας καὶ τὰ δικαιώματά σας. Ἡ πρώτη μου φροντὶς θέλει εἶναι ἡ ἀνόρθωσις καὶ στερέωσις τῆς κοινῆς ἡσυχίας καὶ εὐταξίας, ὥστε ν’ ἀπολαμβάνῃ καθεὶς ἐξ ἴσου ἀνενοχλήτως καὶ ἀνεπηρεάστως νόμιμον ἀσφάλειαν. Παραδίδων εἰς τὴν λήθην τὰς εἰς τὸ παρελθὸν πολιτικὰς παραφοράς, περιμένω πεποιθότως, ὅτι ἕκαστος ὑμῶν, ὦ Ἕλληνες, νὰ ἀποδώσῃ εἰς τὸ ἔθνος τὴν προσήκουσαν ὑποταγὴν εἰς τοὺς νόμους καὶ εἰς τὰς ἀρχὰς τὰς ἐπιτετραμμένας τὴν τούτων ἐκτέλεσιν καὶ νὰ ἐπιστρέψῃ εἰρηνικῶς εἰς τὴν ἑστίαν του.
«Τοιουτοτρόπως ἐλπίζω μετὰ βεβαιότητος ὅτι θέλω ἰδεῖ ἐμαυτὸν ἀπηλλαγμένον τῆς θλιβερᾶς ἀνάγκης τοῦ νὰ κάμω νὰ καταδιωχθῶσι μὲ ὅλην τὴν αὐστηρότητα τῶν νόμων οἱ ταράττοντες τὴν κοινὴν ἡσυχίαν καὶ οἱ ἀποστᾶται».«Εἴθε ἡ θεία Πρόνοια νὰ εὐλογήσῃ τοὺς κοινοὺς ἡμῶν ἀγῶνας καὶ νὰ εὐδοκήσῃ νὰ ἐπανακμάσῃ λαμπρότερον ὁ ὡραῖος οὗτος τόπος ὅστις καλύπτει τὴν κόνιν τῶν μεγίστων ἀνδρῶν καὶ τῶν μεγίστων πολιτῶν, τῶν ὁποίων οἱ ἀρχαῖοι χρόνοι ἀποτελοῦσι μίαν τῶν ὡραιοτέρων ἐποχῶν τῆς ἱστορίας καὶ τοῦ ὁποίου τόπου οἱ κάτοικοι εἰς τοὺς τελευταίους καιροὺς ἀπέδειξαν εἰς τοὺς συγχρόνους των, ὅτι ὁ ἡρωισμὸς καὶ τὸ εὐγενὲς φρόνημα τῶν ἀθανάτων προγόνων των δὲν ἀπεσβέσθησαν ἀπὸ τὰς καρδίας των.
- Ἐν Ναυπλίῳ τῇ 25 Ἰαν. 1833.
Ἐν ὀνόματι τοῦ Βασιλέως, ἡ Ἀντιβασιλεία
Ὁ κόμης Αρμανσπεργ, πρόεδρος, Μαουρερ, Εϊδεκ»
Οἱ τὴν προκήρυξιν ταύτην ὑπογράψαντες ἀπετέλουν ἤδη δυνάμει τοῦ ἄρθρου 10 τῆς Συνθήκης τῶν προστατίδων δυνάμεων ὑπογραφείσης τῇ 25 Σεπτεμβρίου 1832 ἀντιβασιλείαν, ἕνεκεν τῆς ἀνηλικιότητος τοῦ βασιλέως. Τούτων ὁ μὲν Ἄρμανσπεργ ἐτιμᾶτο ἐν Εὐρώπῃ ὡς λεπτὸς ἀνὴρ περὶ τοὺς τρόπους, σπουδαῖος οἰκονομολόγος, φιλελεύθερος, ὁ δὲ Μάουρερ ἐπῃνεῖτο ὡς σπουδαιότατος ἐπιστήμων, ὁ δὲ Ἔϊδεκ ἐθεωρεῖτο ὡς ἄριστος διοργανωτὴς τοῦ στρατοῦ καὶ εἰδήμων πολλῶν πραγμάτων συντεινόντων οὐ μόνον εἰς τὴν σύνταξιν στρατοῦ, ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν διοίκησιν χώρας. Ἀλλὰ μόλις ἀνέλαβον τὰ ἑαυτῶν ὑψηλὰ καθήκοντα καὶ ἀμέσως ἠγέρθησαν ἀμφιβολίαι περὶ τῆς περιᾳδομένης ἀξίας αὐτῶν. Ὁ λαὸς ἐν δειναῖς διατελῶν στιγμαῖς ἤλπιζεν, ὅτι ταχέως θὰ ἔβλεπε βελτιουμένην τὴν τύχην, ἐφ’ ὅσον ἐπιστεύετο ὅτι πρὶν ἢ κατέλθωσιν οἱ ἀντιβασιλεῖς εἰς Ἑλλάδα εἶχον ἤδη πρότερον, κατὰ τοὺς ὀκτὼ ἀπὸ τοῦ διορισμοῦ αὑτῶν μῆνας, παρασκευάσῃ τὰ πάντα ὡς γινώσκοντες τὴν κατάστασιν τῆς Ἑλλάδος. Ἀλλὰ τάχιστα αἰ ἐλπίδες αὐτῶν ἐξηλέγχθησαν, κατὰ πάντα σχεδὸν, φροῦδαι· τὸ μὲν ὅτι οἱ ἀντιβασιλεῖς ἐλάχιστα γινώσκοντες τὴν Ἑλλάδα καὶ τοὺς Ἕλληνας μετεχειρίσθησαν τρόπους ἀναρμοδίους, ἥκιστα συντείνοντας εἰς ἐπίτευξιν τῶν ὅσων ἐκεῖνοι ἐπεθύμουν, οἱ δ’ Ἕλληνες πάλιν ἀπῄτουν πράγματα, τὰ ὁποῖα οὔτε οἱ ἀντιβασιλεῖς οὔτε ἄλλη τις ἀρχὴ καὶ ἐξουσία ἠδύνατο νὰ ἐκπληρώσῃ. Ἐντεῦθεν δὲ ὁ ἐνθουσιασμὸς πρός τε τοὺς Βαυαροὺς ἐν γένει ταχέως ἀπεσβέννυτο καὶ πρὸς αὐτὸν ἀκόμη τὸν Ὄθωνα πρὶν ἢ ἀναλάβῃ τὰς ἡνίας τοῦ κράτους.
Τῶν ἀντιβασιλέων τούτων ὁ μὲν κόμης Ἰωσὴφ Λουδοβῖκος Ἄρμανσβερ (Armansberg) πρόεδρος, διωρίσθη γενικὸς ἐπόπτης καὶ εἰδικώτερον αὐλάρχης, ὁ ἐξ ἀπορρήτων Λουδοβῖκος Μάουρερ (Maurer) ἐπέβλεπε τὰ τῆς Δημοσίας ἐκπαιδεύσεως καὶ τῶν Ἐκκλησιαστικῶν, ὁ ὑποστράτηγος Ἔϊδεκ (Eideck) διηύθηνε τὰ στρατιωτικὰ καὶ ναυτικά, τῶν δὲ ἑτέρων δύο συμπληρωματικῶν μελῶν τοῦ Γράϊνερ καὶ τοῦ Ἄβελ ὁ μὲν πρῶτος ἔλαβε τὰ οἰκονομικά, ὁ δὲ δεύτερος τὰ τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς καὶ τὰ τῆς ἐσωτερικῆς διοικήσεως.[4] Ἀλλ’ ὅμως ὡς ἐκ τῆς συγκεντρικότητος ταύτης τῆς ἀντιβασιλείας τὸ Ναύπλιον ἐγένετο ἑστία ρᾳδιουργιῶν, μηχανορραφιῶν, διαιρέσεων, ὧν ζωηροτάτην εἰκόνα, μολονότι ὑπερβολικὴν ὀλίγον, παρέχει ἡμῖν εἷς τῶν συγχρόνων ἀνδρῶν.[5] «Καὶ τὰ μὲν πρῶτα σπέρματα τῆς διχονοίας κατεβλήθησαν ὑπὸ γυναικῶν, γράφει οὗτος, μεταδοθέντα δὲ καὶ εἰς τοὺς ἄνδρας, μετὰ τοσαύτης ὀξύτητος ἀνεβλάστησαν καὶ εἰς τοιαύτην περιῆλθον περιπλοκήν, ὥστε καὶ τότε, ὅτε διὰ τὴν θέσιν καὶ τὰς σχέσεις παρέστην μάρτυς, καὶ σήμερον, συλλέγων τὰς ἀναμνήσεις καὶ ἐπεξερχόμενος ταύτας ἀδυνατῶ νὰ εὕρω λεπτὸν κἂν ἄκρον μίτου ἵνα ὁδηγηθῶ εἰς ἀνίχνευσιν τῆς ἀληθείας. Δὲν ἀπετέλουν δὲ οἱ πέντε ἀντιβασιλεῖς τὰ μόνα πρόσωπα τοῦ δράματος, ἀλλὰ καὶ αἱ γυναῖκες καὶ οἱ γραμματεῖς αὑτῶν καὶ οἱ πρέσβεις τῆς Βαυαρίας, τῆς Ρωσίας, τῆς Ἀγγλίας, τῆς Πρωσίας καὶ τῆς Γαλλίας καὶ οἱ γραμματεῖς τῶν πρέσβεων καὶ ἀξιωματικοὶ Βαυαροί· κατὰ παράβασιν δὲ τῶν ὅρων τῆς δραματικῆς ἑνότητος καὶ αἱ πόρρω τῆς Ἑλλάδος αὐλαὶ καὶ κυβερνήσεις. Ὁ μὲν Μάουρερ, ὁ Ἔϊδεκ καὶ ὁ Ἄβελ κατακρίνονται ὡς ὑπερβαλλόντως ρωσίζοντες· καὶ ὅμως ἦσαν οἰκειότατοι τοῦ πρέσβεως τῆς Γαλλίας καὶ ὑπεστηρίζοντο ὑπ’ αὐτοῦ, ὁ δὲ Ἄρμανσπεργ κατηγορεῖται ὡς ἀγγλιστής. Οἱ μὲν πρῶτοι πλειονοψηφοῦντες, ἀγωνίζονται ναὶ ὑποσκελίσωσι τὸν πρόεδρον, οὗτος δὲ μειονοψηφῶν καταρραδιουργεῖ ἐκείνους· οἱ πρέσβεις ἐκλαμβάνουσι φίλους τοὺς ἐχθρούς, ἐχθροὺς δὲ τοὺς φίλους, ἑλληνιστὴς Γερμανός, ὁ Φρασικλῆς, συντάττει ἐν τῇ διαλέκτῳ τοῦ Δημοσθένους καὶ τοῦ Σωκράτους, μετὰ πολλῶν «γὰρ καὶ ἔοικε καὶ παῦρα καὶ ἐπιρρώννυμι καὶ οὐ ρᾴδιον,» ἀναφορὰς πρὸς τὸν αὐτοκράτορα τῆς Ρωσίας καὶ τὸν βασιλέα τῆς Βαυαρίας, μαστίζων τοὺς τρεῖς καὶ ἐξυμνῶν τὸν ἕνα· ὁ πρέσβυς τῆς Ἄρκτου μαίνεται ὡς καταδιωκομένης τῆς ρωσικῆς μερίδος· ὁ Κολοκοτρώνης, ὁ Πλαπούτας, ὁ Γενναῖος, ὁ Καλλέργης, ὁ Γρίβας, ὁ Μαμούρης, ὁ Κριεζώτης, ὁ Τσαβέλλας καὶ ἄλλοι καθειργνύονται, οἱ δὲ πρῶτοι καὶ εἰς τὸν διὰ λαιμητόμου θάνατον καταδικάζονται, ἀκυρωθείσης ἐπὶ τούτῳ διὰ βασιλικοῦ διατάγματος, ὅπερ ἀνήκουστον, προδικαστικῆς ἀποφάσεως, μετατεθέντων δύο δικαστῶν καὶ διὰ στρατιωτικῶν λογχῶν βιασθέντων τῶν ἄλλων· ὁ Τρικούπης ἐξοστρακίζεται εἰς Λονδῖνον, ὡς οἱονεὶ χαλαρῶς ἐνεργήσας κατὰ τὴν δίκην ταύτην· ὁ Μαυροκορδάτος ἀποπέμπεται εἰς Γερμανίαν, ὡς προστατεύσας τοὺς καταδικασθέντας, ὁ Ἄγγλος πρέσβυς ὑποστηρίζει τὸν γαλλίζοντα Κωλέττην ὡς ὄργανον ἐπιτήδειον πρὸς ἐξόντωσιν τῶν τῆς ρωσικῆς μερίδος, οἱ ὑπερισχύοντες ἀντιβασιλεῖς πέμπουσιν ἐπίτηδες πρέσβυν εἰς Ἀγγλίαν τὸν Μιχαὴλ Σχινάν, ἵνα ζητήσωσι τὴν παῦσιν τοῦ Δῶκινς· ὁ Πάλμερστον στρέφει τὰ νῶτα πρὸς τὸν ἀπεσταλμένον.
Ἡ ἀγγλικὴ κυβέρνησις ἐκσφενδονίζει βίαια, λοίδορα καὶ ἀπειλητικὰ ἔγγραφα εἰς Μόναχον, ἀπαιτοῦσα τὴν ἄμεσον ἀποπομπὴν τῶν ἀντιπολιτευομένων τῷ Ἄρμανσπεργ· ἡ Βαυαρία καίτοι ὑπόχρεως ἐκ τῶν συνθηκῶν νὰ ζητῇ τὴν συναίνεσιν τῶν τριῶν δυνάμεων, κατὰ πᾶσαν μεταβολὴν τῆς ἀντιβασιλείας, αἰτεῖται μὲν αὐτήν, ἀλλὰ φοβηθεῖσα σπεύδει νὰ ἀνακαλέσῃ καὶ πρότερον τὸν Μάουρερ καὶ τὸν Ἄβελ. Τότε δὲ ἡ Ἀγγλία θριαμβεύει· ἡ Γαλλία διαρρηγνύει τὰ ἱμάτια αὐτῆς· ὁ αὐτοκράτωρ τῆς Ρωσίας ὁργίζεται, διότι δὲν ἀνεκλήθη καὶ ὁ πρόεδρος· ὁ Ἄρμανσπεργ γενόμενος παντοδύναμος, ἀποστέλλει τὸν Κωλέττην εἰς Παρισίους καὶ οὕτως ἀνακαινίζεται ἐκ τρίτου τὸ ὑπουργεῖον. Καὶ τοιοῦτον ὑπῆρξε τὸ πρῶτον πολιτικὸν καὶ ἠθικὸν μάθημα, ὅπερ ἐδίδαξαν τοὺς ἀμαθεῖς καὶ πρωτοπείρους ἡμᾶς οἱ ἐκ τῆς Δύσεως σοφοὶ καὶ πολύπειροι, μάθημα ἢ μᾶλλον ὕφασμα ρᾳδιουργίας, σκευωριῶν, ψεύδους, δόλου, ἐπιβουλῆς».
Τοιοῦτοι ὄντες οἱ ἀντιβασιλεῖς δὲν περιωρίσθησαν μόνον εἰς τὴν ἀναπλήρωσιν τῆς βασιλικῆς ἐξουσίας ἀλλὰ καὶ ἀνέλαβον καθήκοντα ὑπουργῶν, τῶν ὑπουργῶν ἢ τῶν γραμματέων, ὡς ἐκαλοῦντο τότε, ὑποβιβαζομένων εἰς τὴν θέσιν τμηματαρχῶν. Πράγματι δὲ ἐκ συγκεντρωτικωτάτων ἐνεπνέοντο ἰδεῶν εἰς πάντα ἀναμιγνυόμενοι καὶ τῶν πάντων τὴν διεύθυνσιν ἀναλαβόντες, αὐταρχικῶς δὲ πολιτευόμενοι καὶ δεσποτικῶς φερόμενοι πρὸς τοὺς ἰθαγενεῖς πολιτικοὺς ἄνδρας, οὓς ἐπεθύμουν νὰ καταστήσωσιν νευρόσπαστα τῶν ὀρέξεων καὶ συμφερόντων αὐτῶν. Ἐντεῦθεν δὲ καὶ εἰς πολλὰ ἐμπεσόντες σφάλματα, ὀλίγους μῆνας μετὰ τὴν ἄφιξιν αὐτῶν, ἐξήγειραν θύελλαν ἀγανακτήσεως καὶ προὐκάλεσαν κατ’ αὐτῶν συνωμοσίας καὶ στάσεις τῶν ἐλευθέρους μὲν ἑαυτοὺς ὑπολαβόντων, ἀλλὰ κυρίως δούλων καταστάντων τῆς ἀντιβασιλείας.
Κατὰ τοὺς πρώτους δύο μῆνας οἱ ἀντιβασιλεῖς ἐκυβέρνησαν μετὰ τοῦ ὑπουργείου, ὅπερ εὗρον, κατὰ τὴν ἄφιξιν, αὐτῶν, καὶ ὅπερ διετέλει ὑπὸ τὸν Σπυρίδωνα Τρικούπην, ἀλλ’ εἶτα ὅμως, τῇ 3 Ἀπριλίου, ἀνεσχημάτισαν αὐτό, ἀφέντες καὶ πάλιν πρωθυπουργὸν τὸν Τρικούπην ὅστις ἦτο καὶ ὑπουργὸς τῶν Ἐξωτερικῶν καὶ προσωρινῶς τῶν Ἐκκλησιαστικῶν καὶ συνεκρότησαν αὐτὸ ἐκ τοῦ Ἀλεξάνδρου Μαυροκορδάτου ἐπὶ τῶν Οἰκονομικῶν καὶ προσωρινῶς τῶν Στρατιωτικῶν μέχρι τῆς 1 Ἰουνίου, ὅτε διωρίσθη ἐν τῷ ὑπουργείῳ τούτῳ ὁ Σμάλτς, τοῦ Ἰωάννου Κωλέττη ἐπὶ τοῦ Ἐμπορίου καὶ τῶν Ναυτικῶν, τοῦ Γ. Ψύλλα ἐπὶ τῶν Ἐσωτερικῶν, ἀπὸ τοῦ τέλους Ἰουλίου, καὶ τοῦ Γεωργίου Πραΐδου ἐπὶ τῆς Δικαιοσύνης. Βραδύτερον ὅμως ἐπῆλθε μεταβολή τις, ὡς θέλομεν ἰδεῖ ἔν τε τῷ ὑπουργείῳ καὶ τῇ ἀντιβασιλείᾳ, ἐξ οὗ καὶ ἡ Ρωσικὴ πολιτικὴ ὑπέστη δεινὴν ἧτταν καὶ χολωθεῖσα ἐζήτει καιρὸν νὰ ἐκδικηθῇ. Τὸ πρῶτον τοῦτο ὑπουργεῖον περιελάμβανε χρηστοὺς καὶ διαπρεπεῖς πολιτικούς, τὸν Ἀλέξανδρον Μαυροκορδάτον, ἐκ τῶν ἐξοχωτάτων πολιτευτῶν, τὸν Τρικούπην, λόγιον καὶ ἱκανὸν ἄνδρα, τὸν Πραΐδην παροιμιώδους ἀρετῆς καὶ εὐθυδικίας, ἐμφορουμένους πάντας ἀρίστων προθέσεων. Ἀλλ’ οἱ ἀντιβασιλεῖς οὐδεμίαν αὐτῶν συμβουλὴν εἰσήκουσαν καὶ ἰδίᾳ τὴν περὶ τοῦ στρατοῦ καὶ περιέπεσαν οὕτως εἰς τὸ μέγιστον σφάλμα, τῆς διαλύσεως τῶν ἰθαγενῶν ταγμάτων, ἀντὶ νὰ δεχθῶσι τὴν τῶν ὑπουργῶν γνώμην, προτεινάντων τὴν διατήρησιν τοὐλάχιστον τετρακισχιλίων ἐκ τῶν παλαιῶν στρατιωτῶν, τὴν ἐξ αὐτῶν κατάρτισιν χωροφυλακῆς καὶ τὴν παραδοχὴν ὁμοιομόρφου μὲν ἀλλ’ ἐθνικοῦ ἐνδύματος. Δυστυχῶς ὅμως αἱ συμβουλαὶ αὗται τοῦ Τρικούπη καὶ τοῦ Μαυροκορδάτου, οἵτινες διετέλουν ἐν τοῖς πράγμασι καὶ πρὸ τοῦ ἀνασχηματισμοῦ τοῦ νέου ὑπουργείου, οὐδαμῶς ἐλήφθησαν ὑπ’ ὄψει οὔτε κατὰ τὴν 2αν Μαρτίου 1833 ὅτε ἐξεδόθησαν τὰ περὶ στρατοῦ δύω Διατάγματα, δι’ ὧν οἱ μὲν μετὰ τὴν 1ην Δεκεμβρίου τοῦ 1831 καταταχθέντες ἀπεπέμποντο τῶν τάξεων τοῦ στρατοῦ, οἱ δὲ παλαιότεροι διετάσσοντο νὰ καταταχθῶσιν ἐν τοῖς καταρτισθησομένοις δέκα ἀκροβολιστικοῖς τάγμασιν, οὔτε καὶ μετὰ ταῦτα ὅτε ἀλυσιτελὲς καὶ ἐπικίνδυνον ἀπεδεικνύετο τὸ μέτρον, γενικὴν προκαλοῦν ἀγανάκτησιν. Τοιουτοτρόπως δεκακισχίλιοι περίπου ἄνδρες, ὧν πολλοὶ κατήγοντο καὶ ἐκ τῶν ὑποδούλων ἐπαρχιῶν Ἠπείρου, Θεσσαλίας, Σουλίου, Ἀλβανίας, Μακεδονίας, Κρήτης κτλ. καὶ προγεγραμμένοι ὄντες ὑπὸ τῶν Τούρκων δὲν ἠδύναντο νὰ ἐπανακάμψωσιν εἰς τὰς πατρίδας αὐτῶν, πτωχοί, ρακενδύται, τῶν πάντων στερούμενοι καὶ ἐκτὸς τοῦ πολεμεῖν οὐδὲν ἄλλο βιοποριστικὸν ἐπάγγελμα μαθόντες ἐρρίφθησαν εἰς τὰς ὁδοὺς, ἄνευ μερίμνης τινος, παρὰ τὰς προσπαθείας τῶν ὑπουργῶν καὶ τοῦ στρατηγοῦ Τζούρτς ὑποδείξαντος τὸ ἄδικον τοῦ μέτρου. Ἐντεῦθεν οἱ ἀσπλάγχνως ἀποπεμφθέντες οὗτοι ἄνδρες ἠναγκάζοντο ἢ νὰ τραπῶσι «βίον λῃστρικὸν» δυστυχῶς μόλις πρὸ ὀλίγων ἐτῶν ἐκλιπόντα, ἢ νὰ συντάττωσιν ἀναφορὰς πρὸς τὸν ἐν Δομοκῷ Τουρκαλβανὸν Τεφὶλ-μπούζην ζητοῦντες νὰ παράσχῃ αὐτοῖς τὰ μέσα πρὸς ἐπίθεσιν κατὰ τοῦ «βαβαρέζου». Διηγοῦνται δὲ ὅτι συνελθόντες μηνὶ Μαΐῳ, περὶ τοὺς 300 ἐνώπιον τοῦ Ναυπλίου ἄοπλοι ἐνεχείρισαν ἀναφοράν, ἐξ ὀνόματος πολλῶν ἑκατοντάδων, ἐν ᾖ διεξετραγῴδουν τὰς ταλαιπωρίας, τὴν γυμνότητα καὶ τὴν ἐσχάτην πενίαν· ὁ φρούραρχος δεξάμενος τὴν ἀναφορὰν ὑπέσχετο αὐτοῖς πολλά, ἀλλ’ οὐδὲν ἔδωκε, διέταξε δὲ νὰ μεταβῶσιν εἰς Ἄργος· ἐκεῖσε ἔπεμψεν αὐτοῖς ἡ κυβέρνησις ὀλίγον ἄλευρον καὶ οὐδὲν πλέον. Ἀλλ’ οἱ ἀνδρεῖοι παλαιμάχοι πεινῶντες, μετὰ δύο ἑβδομάδας, ἀπέστειλαν ἄλλους τριακοσίους, ὅπως ἐξαιτήσωνται βοήθημά τι. Μάτην οἱ δυστυχεῖς ἥρωες ἐδείκνυον τὴν φουστανέλλαν τὴν λερὴ καὶ τὰ ρακώδη αὐτῶν ἐνδύματα· μάτην ἐπεδείκνυντο τὰ αὐτῶν τραύματα· μάτην μετὰ δακρύων ἐπεκαλοῦντο τοὺς ἀγῶνας, τὰς λαμπρὰς μάχας, ἐν αἷς ἔτρεψαν εἰς φυγὴν τοὺς ἐχθροὺς καὶ παρεσκεύασαν τὴν ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος. Ἀντὶ παρηγορίας οἱ Βαυαροὶ ἀξιωματικοὶ ἐδείκνυον πρὸς αὐτοὺς περιφρόνησιν· ἡ δὲ κυβέρνησις ἀντὶ βοηθήματος οὐ μόνον μετ’ ἀπειλῶν ἀπέπεμψεν, ἀλλὰ καὶ διέταξεν ἵνα δύο λόχοι τοῦ 19ου βαυαρικοῦ πεζικοῦ τάγματος μετὰ δύο ὀβουζίων, ὅσον τάχος, διασκορπίσωσι τοὺς δυστυχεῖς πολεμιστάς. Καὶ ὡς στερούμενοι μὲν τῶν πάντων καίπερ ἀδικούμενοι δὲν ἀντέστησαν τῇ βίᾳ τῶν κυβερνητικῶν στρατευμάτων· ἀλλὰ διὰ τοῦ βαρβάρου καὶ ἀδίκου τούτου τρόπου οἱ ἀντιβασιλεῖς παρεσκεύαζον ἐχθροὺς τῇ κυβερνήσει καὶ ὑπέθαλπον ἀνοήτως τὴν ἀναρχίαν, τὰς στάσεις καὶ τὴν λῃστείαν. Ἡ ἀντιβασιλεία λοιπὸν διὰ τῶν ἀστόχων αὐτῆς διαταγμάτων καὶ ἐχθροὺς πολυαρίθμους ἐσχημάτισε καὶ τὴν λῃστείαν ἀνεζωπύρησε καὶ τὴν πενίαν ἐπηύξησε, ματαίως δὲ προσεπάθησε νὰ κατευνάσῃ τὴν δικαίαν ἀγανάκτησιν διὰ τῆς γενομένης, τῇ 1ῃ Ἰουνίου 1833, συστάσεως τῆς χωροφυλακῆς ἐκ 1200 ἀνδρῶν, ἐκλεγέντων, ὡς καὶ τῶν ἀξιωματικῶν αὐτῆς, μεταξὺ τῶν ἀπολυθέντων ἀτάκτων. Πρὸς τοὺς χωροφύλακας τούτους ἐδόθη πλείων μισθὸς καὶ ὡραιοτέρα στολὴ ἢ πρὸς τὸν λοιπὸν στρατόν· αἱ ἐξαίρετοι ὑπηρεσίαι, ἆς παρέσχον οὗτοι ὑπὲρ τῆς τάξεως ἐν Ἑλλάδι ὑπὸ τὴν διοίκησιν τοῦ ἐξαιρέτου φιλέλληνος Γκραλιάρ, κατέδειξε πόσον φρονίμως ἤθελε πράξει ἡ ἀντιβασιλεία χρησιμοποιοῦσα τὴν ἀπαιδαγώγητον δύναμιν τῶν «παλληκαρίων» ἐκείνων ὑπὲρ τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους. Ἐνώπιον δὲ τῶν χωροφυλάκων τούτων, οἵτινες καὶ κατ’ αὐτὴν ἔτι τὴν 22 Ὀκτωβρίου 1862 κατεδείχθησαν πιστοὶ τῷ βασιλεῖ Ὄθωνι, τοσοῦτον συνεκινήθη ἡ ἐνέργεια τοῦ τακτικοῦ στρατοῦ, ὥστε ἠδύνατό τις κάλλιστα νὰ ἐρωτήσῃ ποία ἐν Ἑλλάδι ἀνάγκη ἦτο τακτικοῦ στρατοῦ ἐκ δεκακισχιλίων στρατιωτῶν καὶ χιλίων ἀξιωματικῶν καὶ στρατηγῶν, εἰς τί δ’ ἐχρησίμευε τὸ ἱππικὸν σύνταγμα, ὅπερ δὲν ἠδύνατο βεβαίως ν’ ἀναπτυχθῇ ἐπὶ ὀρεινῶν στενοποριῶν; Οἱ μεγάλοι μισθοὶ τῶν ἀξιωματικῶν καὶ στρατηγῶν, ἡ στρατολόγησις ἐθελοντῶν καὶ ἡ μισθοδοσία τοῦ βαυαρικοῦ ἐπικουρικοῦ σώματος ἀπερρόφησαν σπουδαιότατον μέρος τῶν μετὰ πολλοῦ κόπου ληφθέντων χρημάτων τοῦ δανείου τῶν 60,000,000 δραχμῶν, ἃς ἠγγυήθησαν αἱ προστάτιδες δυνάμεις διὰ τὰς πρώτας ἀνάγκας τοῦ τόπου. Τούτων δὲ ἐν Ναυπλίῳ γενομένων, ὁ Ὄθων κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην (τέλη Ἀπριλίου 1833) ἀνεχώρησεν εἰς Σμύρνην διὰ τήν δε τὴν αἰτίαν, ὡς λέγει ὁ συγγραφεὺς τῆς «Ἱστορίας τοῦ Συγχρόνου Ἑλληνισμοῦ»:
Ἡ ἀντιβασιλεία, τοῦτο μὲν ἵνα παράσχῃ ἐλπίδας καὶ θάρρος πρὸς τοὺς ὑποδούλους Ἕλληνας, τοῦτο δὲ καὶ ἵνα καταστήσῃ ἀγαπητὸν τοῖς ἐλευθέροις Ἕλλησι τὸν νεαρὸν αὐτῶν βασιλέα Ὄθωνα, ἀπεφάσισε τὴν εἰς Σμύρνην μετάβασιν αὐτοῦ. Διὰ τοῦ ταξειδίου τούτου ἐπρόκειτο νὰ δηλωθῇ εἰς μὲν τοὺς ἐλευθέρους Ἕλληνας ὅτι ὁ νέος αὐτῶν βασιλεὺς ἐμπνέεται ἐξ ὅλων τῶν ἑλληνικῶν πόθων, εἰς δὲ τοὺς δούλους Ἕλληνας ὅτι θεωρεῖ αὐτοὺς ἐξ ἴσου ὡς ἰδίους ὑπηκόους, ὑπὲρ τῆς τύχης τῶν ὁποίων θέλει μεριμνήσει καὶ οὓς ἐπισκέπτεται εὐθὺς μετὰ τὴν εἰς Ἑλλάδα κάθοδον αὐτοῦ. Πρέπει δὲ νὰ εἴπωμεν ὅτι, καίτοι οὐδὲν κατ’ οὐσίαν ἀποτέλεσμα ἠδύνατο νὰ ἐπενέγκῃ ἡ ἐπίσκεψις τοῦ βασιλέως Ὄθωνος εἰς πόλιν τῶν ὑποδούλων Ἑλλήνων, πολλὴν περιποιεῖ τιμὴν τῇ ἀντιβασιλείᾳ ἡ περὶ ταύτης ἀπόφασης καὶ ἐκτέλεσις. Ἐνδεικνύει ἂν ὄχι ἕτερον τὸν πόθον τοῦ ναὶ διαθερμαίνωνται αἱ ἐλπίδες τοῦ Ἔθνους καὶ ἀναπτερῶται ὁ ἐνθουσιασμὸς αὐτοῦ καὶ καλλιτέραν ἐκτίμησιν τῶν καθηκόντων τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως, ἐκείνης ἣν ἔσχον μετὰ ταῦτα πολιτικοί τινες ἄνδρες ἐργασθέντες πάσῃ δυνάμει ἵνα καταπνίξωσι καὶ ἐλπίδας καὶ ἐνθουσιασμὸν ὅπως ἀνετώτερον κυλίωνται ἐν τῷ κομματικῷ βορβόρῳ. Κυρίως ἡ ἀντιβασιλεία διὰ τοῦ ὀλίγον τι μετὰ τὴν ἄφιξιν τοῦ βασιλέως διορισθέντως πρεσβευτοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει Κ. Ζωγράφου ἐπεζήτησεν ὑπὸ τὴν πρόφασιν ἐπισκέψεως τοῦ βασιλέως Ὄθωνος πρὸς τὸν Σουλτάνον Μαχμοὺτ καὶ τὴν καλλιέργειαν καλῶν καὶ φιλικῶν σχέσεων τὴν εἰς Κωνσταντινούπολιν μετάβασιν τοῦ Ὄθωνος, ἀλλ’ ἡ αἴτησις αὕτη ἀπερρίφθη ἀσυζητητὶ ὑπὸ τῆς Πύλης. Ὁ Σουλτάνος Μαχμοὺτ οὐ μόνον βασιλέα τῆς Ἑλλάδος νὰ ἴδῃ δὲν ἤθελεν, ἀλλ’ οὐδὲ τὸν πρεσβευτὴν αὐτοῦ νὰ δεχθῇ. Ἐν τούτοις ὁ Κ. Ζωγράφος, ὁ μετὰ ταῦτα δίκην προδότου ἐν ταῖς ἁγυιαῖς τῶν Ἀθηνῶν λιθοβοληθείς, κατὰ τὰς δεινὰς ἐκείνας περιστάσεις ἔσχε τὸ θάρρος νὰ ἐμφανισθῇ πρὸ τοῦ Τούρκου ἐπὶ τῶν Ἐξωτερικῶν ὑπουργοῦ καὶ νὰ ἐπιζητήσῃ τὴν ἄδειαν μεταβάσεως τοῦ βασιλέως Ὄθωνος εἰς Κωνσταντινούπολιν· ἀπορριφθείσης δὲ τῆς αἰτήσεως αὐτοῦ, ἀπῄτησεν ἐπιμόνως τὴν ἄδειαν ἐπισκέψεως τοὐλάχιστον τῆς Σμύρνης. Ἡ δευτέρα αὕτη αἴτησις ἐνισχυθεῖσα καὶ ὑπὸ τοῦ Ρώσου πρεσβευτοῦ ἐγένετο ἐν τέλει δεκτὴ ὑπὸ ὅρους· ἤτοι νὰ μεταβῇ ὁ βασιλεὺς Ὄθων ὡς ἄγνωστος, ἐξευρισκόμενης ὅμως προφάσεως δικαιολογούσης τὴν μετάβασιν ταύτην. Τοιαύτη πρόφασις εὑρέθη· ὁ Μαξιμιλιανὸς τῆς Βαυαρίας ἐπρόκειτο νὰ περιέλθῃ τὴν Ἀνατολήν, καὶ ὁ βασιλεὺς Ὄθων ἤθελε μεταβῇ εἰς Σμύρνην πρὸς συνάντησιν τοῦ ἀδελφοῦ. Ἡ Πύλη παρέσχε τὴν ἄδειαν.
Οὕτως ὁ Ὄθων ὀλίγον χρόνον μετὰ τὴν εἰς Ναύπλιον ἄφιξίν του ἀνεχώρησεν εἰς περιοδείαν, διὰ τῆς αὐτῆς ἀγγλικῆς φρεγάτας «Μαδαγασκάρ» δι’ ἧς ἀφίκετο, ἀνὰ τὰς Κυκλάδας καὶ τῇ 5 Ἰουνίου 1833 κατέπλευσεν εἰς τὸν λιμένα Σμύρνης. Ἡ ἑλληνικωτάτη τῆς Ἰωνίας πόλις ἐσφάδαζεν ὑπὸ τὸ κράτος ἱεροῦ ἐνθουσιασμοῦ. Ἑκατοντάδες πλοίων καὶ λέμβων ἐπολιόρκησαν τὴν «Μα.jpg)
Ὁ Ἰωάννης Κωλέττης ἀγορεύων ἐπιδεικνύων τὴν εἰκόνα τοῦ Ὄθωνος πρὸς τὸν λαόν.
Οὕτω καὶ ἐγένετο, δοθέντος ὑπὸ τοῦ Οὐΐτταλ λαμπροῦ δείπνου καὶ χοροῦ, παρευρενθέντος τοῦ βασιλέως Ὄθωνος καὶ τοῦ ἄνθους τῆς ἑλληνικῆς καὶ τῆς εὐρωπαϊκῆς κοινωνίας Σμύρνης. Ἔμεινε δὲ ὁ βασιλεὺς Ὄθων ἐν Σμύρνῃ ἐννέα ὅλας ἡμέρας μέχρι τῆς 14 Ἰουνίου. Τρεῖς ἡμέρας πρὸ τῆς ἀναχωρήσεως αὐτοῦ, ἀφικομένου καὶ τοῦ πρίγκηπος Μαξιμιλιανοῦ, ἐτελέσθη πάνδημος δοξολογία ἐν τῷ μητροπολιτικῷ ναῷ τῆς ἁγίας Φωτεινῆς ὑπὸ τοῦ μητροπολίτου Σμύρνης Σεραφεὶμ μεθ’ ἅπαντος τοῦ κλήρου, παρισταμένου ἀπείρου πλήθους, τοῦ διευθυντοῦ τῆς Εὐαγγελικῆς Σχολῆς Ὁμηρόλη μετὰ τῶν καθηγητῶν, τῆς δημογεροντίας καὶ τῆς ἐφορίας μετὰ τῶν προὐχόντων. Αὐτὸς ὁ Ἄγγλος πλοίαρχος ἐδάκρυσεν ἐκ τῆς συγκινήσεως βλέπων τὸν ἄπλετον ἐκεῖνον ἐνθουσιασμόν, τὴν ἱερὰν συγκίνησιν τῶν Ἑλλήνων. Ἐπὶ τόσους αἰῶνας τὸ ταλαίπωρον Ἔθνος τὴν ἀποκατάστασιν καὶ ἀπελεύθωσιν αὐτοῦ ἐπόθει· ἐπὶ τέσσαρας αἰῶνας ἐνισχύετο εἰς τὸ ὑπομένειν τὰ παθήματα διὰ τῆς παρηγόρου ἐλπίδος ὅτι ἐπελεύσεται ἡμέρα, καθ’ ἣν ἀνυψωθήσεται καὶ πάλιν τὸ λάβαρον τῆς πεσούσης αὐτοκρατορίας του· ἐπὶ τέσσαρας αἰῶνας ἠγωνίζετο, ἐταλαιπωρεῖτο, ἐμάχετο ἵνα ἐπισπεύσῃ τὴν ἡμέραν ταύτην. Ἡ ἐνώπιον αὐτοῦ παρουσία τοῦ Ἕλληνος μονάρχου ἐφαίνετο αὐτῷ ὡς ἐκ νεκρῶν ἀνάστασις, ὡς ἂν ἠνοίχθησαν οἱ τάφοι τῶν Κωνσταντίνων καὶ ἀνεπήδησεν εἰς ἐξ αὐτῶν τὴν ἀνάστασιν τοῦ Γένους εὐαγγελιζόμενος. Τῇ στιγμῇ ἐκείνῃ ἐλησμόνησεν, ὅτι μία μόνον γωνία τῶν ἑλληνικῶν χωρῶν ἠλευθερώθη ὅτι αὐτοὶ ἐγκατελείφθησαν ἐν δουλείᾳ· ὅτι ὑφίστατο ξένη διοίκησις καὶ ὅτι τοῦρκοι πασσάδες ἐκυβέρνουν αὐτούς· ἓν ἔβλεπον, τὸν ἐνώπιον αὐτῶν Βασιλέα τῆς Ἑλλάδος καὶ τρέμοντες ἐκ τῆς συγκινήσεως, παραπαίοντες ἐκ τῆς μέθης τοῦ πατριωτισμοῦ ἠγάλλοντο, ἐπευφήμουν. Ὁ τῆς ἑλληνικῆς ὀρθοδόξου Εὐαγγελικῆς Σχολῆς διευθυντὴς Ὁμηρόλης διὰ φωνῆς ὑποτρεμούσης προσεφώνησε τὸν Βασιλέα Ὄθωνα ὁ μητροπολίτης Σμύρνης ἐπηυλόγησεν αὐτὸν ἐκφωνήσας εὔγλωττον καὶ πλήρη πατριωτισμοῦ λόγον. Ὅτε ὅμως ἡ «Μαδαγασκὰρ» ἀνεχώρησεν, ὅτε ὁ Ὄθων συμπαραλαβὼν καὶ τὸν ἀδελφὸν Μαξιμιλιανὸν τὸ ὕστατον διὰ τῆς χειρὸς ἀπεχαιρέτησε τὸν ἐπὶ τῶν λέμβων ζητωκραυγοῦντα λαόν, ὅτε ἡ ὑπερήφανος φρεγάτα ἐξηφανίσθη εἰς τὸ πέλαγος, ὁ σμυρναϊκὸς λαὸς ἐπανέπεσεν εἰς σκληρὰν πραγματικότητα. Ὁ διοικητὴς περιέγραψε λεπτομερῶς τὰ γενόμενα εἰς τὴν Πύλην καὶ αὕτη ἐζήτησεν ὡς θῦμα τῆς γενομένης ὑποδοχῆς τὴν ἐξορίαν τοῦ Μητροπολίτου. Μετά τινας ἡμέρας ὁ τότε Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Κωνστάντιος ὁ Α′ ἐξηναγκάζετο ν’ ἀπευθύνῃ εἰς Σμύρνην δύο ἔγγραφα ἐπιτιμητικὰ τῶν κληρικῶν, τῶν προεστώτων, τῶν δημογερόντων καὶ τῶν ἄλλων χριστιανῶν ὡς καὶ τοῦ Μητροπολίτου Σμύρνης. Ὁ Ὄθων ἐπέστρεψεν, ἀλλ’ ὅμως τὸ ἀρτισύστατον βασίλειον ἦτο πεδίον ἐρειπίων καὶ δὲν ἐξήρκει νὰ διαθρέψῃ τοὺς πάντας. Ἁπανταχοῦ οἰκίαι πυρποληθεῖσαι, πόλεις ἐρημωθεῖσαι, χωρία καὶ ποίμνια κατεστραμμένα· αὐτὰ δὲ τὰ δένδρα ἀπεσπασμένα τοῦ ἐδάφους κατέκειντο ἀνωφελῆ. Ἀλλ’ οὔτε κἂν αἱ ἐλαῖαι καὶ αἱ ἄμπελοι διέφυγον τοῦ ἐχθρικοῦ πυρὸς καὶ σιδήρου τὴν ἐπίδρασιν. Ἐπὶ πλέον ἡ πενία ἦτο γενική, σώματα δὲ λῃστρικά, πειναλέων πολεμιστῶν, διέτρεχον τὴν χώραν πᾶσαν, συμπληροῦντα τὴν καταστροφὴν. Ἡ ἔλλειψις παντὸς μέσου ἦτο τοιαύτη, ὥστε καὶ αὐτῶν τῶν σπόρων ἐστεροῦντο πρὸς καλλιέργειαν λέγεται δέ, — καὶ τοῦτο ἀποτελεῖ τὴν ζωηροτάτην τῆς πενίας εἰκόνα — ὅτι, κατά τινα νύκτα, ἐκλάπησαν ὑπὸ πειναλέων χωρικῶν γεώμηλα φυτευθέντα τὴν προτεραίαν παρ’ Ἄγγλου φιλανθρώπου! Τὰ εὐφορώτερα μέρη τοῦ νέου κράτους: αἱ ἀκταὶ τῆς Ἀχαΐας, ἡ κοιλὰς τοῦ Εὐρώτα καὶ ἡ σταφιδοφόρος Ἠλεία ἦσαν παντελῶς κατεστραμμένα· ἐντεῦθεν δὲ τοῦ Ἰσθμοῦ μόνον ἐν τῷ λεκανοπεδίῳ τῆς Λεβαδίας εὑρίσκοντο ἴχνη τινὰ καλλιεργείας. Ὁπόσος δὲ ἦτο ὁ πληθυσμὸς τοῦ τούτου κράτους, ὁ πτωχὸς ἐκεῖνος πληθυσμός, ὁ ἐξηντλημένος ἐκ τῆς [...], ὁ ἡμιθανὴς ἐκ τῶν στερήσεων, ὁ ἀπαιδαγώγητος καὶ ἀμαθὴς ὡς [...] περιπετειῶν, ὅστις ὤφειλεν ἐργαζόμενος νὰ μεταβάλῃ τὰ ἐρείπια εἰς πόλεις καὶ τὰ πυρίκαυστα πεδία εἰς χλοεροὺς λειμῶνας καὶ προσοδοφόρους κήπους; Μόλις 500,000 μέχρις 600,000 ψυχῶν, ἡ δὲ εὔφορος καὶ πολυανθρωποτέρα Πελοπόννησος, ἥτις, ἐν ἀρχῇ τοῦ ἀγῶνος, περιελάμβανε 500,000 περίπου ψυχῶν, κατὰ τὸ τέλος αὐτοῦ δὲν εἶχε νὰ ἐπιδείξῃ πλείους τῶν 300,000 κατοίκων. Ἐφ’ ᾧ καὶ ἐπὶ τοσοῦτον τὸ μέτρον τῆς ἀποπομπῆς τῶν στρατιωτῶν ἐκείνων ἦτο ἄδικον καθ’ ὅσον ἐν Βαυαρίᾳ ἐστρατολογοῦντο ξένοι ἵνα κατέλθωσιν εἰς Ἑλλάδα καὶ οἱ ἐκ Βαυαρίας ἀξιωματικοὶ ἁδρῶς ἐμισθοδοτοῦντο καὶ εἰς βαθμοὺς καὶ ἀξιώματα, κατὰ χάριν καὶ παρ’ ἀξίαν, προεβιβάζοντο. Προσεφέροντο δὲ λίαν ἀναξιοπρεπῶς πρὸς τοὺς ἡμετέρους ἐπιδεικτιῶντας τὰς χρυσοπαρύφους αὐτῶν στολὰς καὶ διημερεύοντες ἐν τοῖς, τὸ πρῶτον ἤδη ἐν Ἑλλάδι, καθιδρυομένοις ζυθοπωλείοις. Εἰς ἐπίμετρον κατέταξεν ἀναμὶξ Γερμανοὺς καὶ Ἕλληνας, ἐξ οὗ προέκυψαν ἄτοπα πλεῖστα καὶ σκαιῶς προσηνέχθη πρὸς τοὺς συμμετασχόντας τοῦ ἀγῶνος φιλέλληνας, ἐλαχίστους αὐτῶν διατηρήσασα ἐν στρατιωτικαῖς θέσεσι, καὶ κατήρτισε λόχους καὶ τάγματα, ἄνευ μὲν τοῦ ἀναλόγου ἀριθμοῦ τῶν στρατιωτῶν, πλήρη ὅμως ἀξιωματικῶν ἁδρῶς μισθοδοτουμένων.
Ἀλλὰ τῆς ἐκ τῆς διαγωγῆς ταύτης τῆς ἀντιβασιλείας πρὸς τὸ ἐπιχώριον στοιχεῖον προκληθείσης ὀργῆς τοῦ λαοῦ ἔσπευσαν νὰ ἐπωφεληθῶσιν οἱ ἐκτὸς τῆς ἀρχῆς ἀπομείναντες, καὶ ἰδίᾳ οἱ, καθ’ ὁλοκληρίαν παραγκωνισθέντες, οἱ τῆς ρωσικῆς μερίδος. Ἀντὶ νὰ σχηματίσωσιν οἱ ἀντιβασιλεῖς κυβέρνησιν ἐκ πάντων τῶν κομμάτων, περιέθαλψαν μόνον τοὺς ἀντιπάλους τοὺς Καποδιστρίου, θεωροῦντες ὕποπτον πάντα τοῦ Κυβερνήτου ὀπαδὸν καὶ ἰδίᾳ τὸν ἀρχηγὸν τοῦ κυβερνητικοῦ καὶ τοῦ ρωσικοῦ κόμματος Θεόδωρον Κολοκοτρώνην, καθ’ οὗ ἐξηρεθίσθη ἡ ἀντιβασιλεία· διότι ἀπηυθυνε, διὰ τοῦ Ρώσου ναυάρχου Ρίκορδ, ἐπανακάμψας εἰς Ρωσίαν, ἐπιστολὴν πρὸς τὸν κόμητα Νέσελροδ, τῆς ἀπαντήσεως, καίπερ καθόλου γενικῆς, ἐπωφελήθη χαρακτηρίζων αὐτὴν ὡς ἐνθάρρυνσιν, ἐκ μέρους τῆς Ρωσίας, δυσαρεστηθείσης καὶ ταύτης ὑπὸ τῶν ἀντιβασιλέων, οἵτινες διῃρημένοι, ὑπέβλεπον ἀλλήλους, καὶ διότι συγχρόνως ἀφικόμενος ἐκ Μονάχου ὁ Ζακύνθιος κόμης Ρώμας διεκήρυττεν, ὅτι, ὡς ἔμαθεν ἐν τῇ βαυαρικῇ πρωτευούσῃ, λαβὼν συνεντεύξεις μετ’ ἐπισήμων προσώπων, ὁ Ἄρμανσβεργ ηὐνόει τὸν Κολοκοτρώνην καὶ τὸν Πλαπούταν Κολιόπουλον καὶ ἐπεθύμει τὴν ἀπομάκρυνσιν τοῦ Μάουρερ, τοῦ Ἄβελ καὶ τοῦ Ἔΐδεκ. Ἐπειδὴ δέ, περὶ τὸν αὐτὸν χρόνον, καὶ ἀναφοραὶ ἐξεπέμφθησαν πρὸς τὸν αὐτοκράτορα τῆς Ρωσίας καὶ πρὸς τὸν βασιλέα τῆς Βαυαρίας, δι’ ὧν ἐζήτουν τὴν ἀνάκλησιν τῶν δύο μελῶν τῆς ἀντιβασιλείας, γραφεῖσαι ὑπὸ τοῦ Γερμανοῦ Φράντς, ὅστις τὸ πρῶτον, συλληφθεὶς ἐφυλακίσθη, εἶτα δὲ καὶ ἀπεπέμφθη εἰς Βαυαρίαν, εὐκόλως ἐννοοῦμεν, ὅτι ὁ Ἄρμανσβεργ προσεπάθει νὰ ἐπωφεληθῇ ἐκ τῆς στάσεως τοῦ ρωσικοῦ κόμματος, ἵνα οὕτως ἐπιτύχῃ τῆς ἀπομακρύνσεως τῶν δύο αὐτοῦ συναδέλφων. Ὅτε δὲ κατενόησεν ὅτι ἦτο ἀνέφικτον, τότε, ἵνα μὴ φωραθῇ ρᾳδιοῦργος, παρεδέξατο τὴν γνώμην τοῦ Ἄβελ περὶ καταδιώξεως τοῦ Κολοκοτρώνη καὶ Κολιοπούλου, λαμβανομένης ὡς ἀφορμῆς τῆς κυκλοφορούσης διαδόσεως περὶ ὑπάρξεως μυστικῆς τινος ἑταιρίας «Φοίνικος» καλουμένης καὶ ὅτι ἔμελλον, κατ’ Αὔγουστον, οἱ Τήνιοι νὰ ἀρνηθῶσι τὴν πληρωμὴν τῶν φόρων, κατὰ τούτων ἐξέπεμψαν καὶ βαυαρικὸν στρατόν, κηρύξαντες μάλιστα, παραλόγως καὶ γελοίως, τὸν στρατιωτικὸν νόμον, καίπερ τῆς ἀρνήσεως τῶν ἀγαθῶν νησιωτῶν οὔτε παρὰ Ρώσων πρακτόρων προκληθείσης οὔτε παρὰ τοῦ κόμματος τῶν Καποδιστριακῶν, ἀλλὰ λίαν δεδικαιολογημένης· διότι ὁ ταχθεὶς εἰσπράκτωρ ἀπῄτει περισσότερα τοῦ νομίμου.
Ἕνεκα τοιούτων λόγων προέβησαν εἰς τὴν σύλληψιν τοῦ Κλοκοτρώνη καὶ τοῦ Κολιοπούλου καὶ πολλῶν ἄλλων καὶ ἐδημιούργησαν, εὐθὺς ὀλίγους μῆνας, μετὰ τὴν κάθοδον αὐτῶν, ἐσωτερικὸν ζήτημα, ἄνευ σπουδαίας ἀφορμῆς. Ὁ Κολοκοτρώνης ἐν τοῖς Ἀπομνημονεύμασιν αὐτοῦ[6] ἀποκηρύτει πᾶσαν εὐθύνην· ὑποτιθεμένου δὲ ὅτι βεβαίως ἔπραξέ τι πλέον τῶν ὑπ’ αὐτοῦ ἀφηγουμένων κατὰ τῆς ἀντιβασιλείας, πάλιν οὔτε ἡ σύλληψις, οὔτε ἡ δίκη, οὔτε ἡ καταδίκη αὐτοῦ ἀποχρώντως δικαιολογεῖται.
Ἀλλ’ εἴτε ὁ Κολοκοτρώνης ἦτο ἀθῶος καὶ ἐκτὸς πάσης ὑπονοίας ὡς διηγεῖται ἀπερίττως ἐν τοῖς ἄνευ μνημονευθεῖσιν «Ἀπομνημονεύμασιν» αὐτοῦ, εἴτε ὁπωσδήποτε συμμετεῖχε τῶν τεκταινομένων, ἡ διαγωγὴ τῆς ἀντιβασιλείας ὑπῆρξεν ἄφρων καὶ παράνομος, καὶ ἠδύνατο, κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην, εἰς δεινοὺς νὰ ἐκθέσῃ κινδύνους καὶ αὐτὴν τὴν βασιλείαν ἡ καταδίωξις πανισχύρου μερίδος καὶ ἡ ἐγκάθειρξις ἐπὶ ἑξαμηνίαν ἀνδρός, οἷος ὁ Κολοκοτρώνης καὶ οἱ πρώτιστοι τοῦ κόμματος αὐτοῦ, οἱ ὁμοίως φυλακισθέντες: Καλλέργης, Γρίβας, Κολιόπουλος, Τζαβέλας, Μαμούρης, Κριεζώτης καὶ οἱ λοιποί. Ἐντεῦθεν δέ, ὡς ἐπίμετρον καὶ ἡ πρὸς τοὺς νόμους καὶ τὴν εὐθυδικίαν καὶ τὸ ἀμερόληπτον τῶν δικαστῶν πεποίθησις τοῦ λαοῦ διεσαλεύθη, κατὰ τὴν σκανδαλώδη ἐκείνην τῶν μεγάλων πατριωτῶν δίκην. Ὁ Ἄγγλος Μάσσων τὰ πάντα ἔπραττε πρὸς εὕρεσιν ἐνδείξεων ὑπὲρ τοῦ κατηγορητηρίου αὐτοῦ, ὅπερ προσεπάθει ν’ ἀποδείξῃ ὅτι «ὠργανώθη σύστασις καὶ συνωμοσία» καὶ ὅτι περὶ τὰ τέλη Ἰουλίου τοῦ 1833 ἐν Τριπόλει καὶ ἀλλαχοῦ «οἱ εἰρημένοι Δημήτριος Πλαπούτας καὶ Θεόδωρος Κολοκοτρώνης προδίδοντες τὴν ἐθνικὴν ἀνεξαρτησίαν ὑπέγραψαν καὶ παρεκίνησαν καὶ ἄλλους ὑπηκόους τῆς Α. Μ. νὰ ὑπογράψουν παράκλησιν πρὸς ξένην δύναμιν ἐπὶ σκοπῷ καταργήσεως τῆς ὑψηλῆς Ἀντιβασιλείας, ἤγουν ἐπὶ σκοπῷ καταργήσεως τοῦ καθεστῶτος πολιτεύματος». Οὕτω δ’ ἀπεκαλύφθη καὶ τότε ἅπαξ, ἐνώπιον τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, τῆς ἀγγλικῆς κακοηθείας τὸ θράσος, διότι ὁ αὐτὸς Μάσσων ὅστις ὡς συνήγορος τοῦ Γεωργίου Μαυρομιχάλη ἐπεζήτει τὴν ἀθώωσιν αὐτοῦ, καίπερ φονεύσαντες τὸν ἀνώτατον ἄρχοντα τῆς χώρας, τὸν Καποδίστριαν, ἐπεζήτει τὴν κεφαλὴν τοῦ δαφνοστεφοῦς τῆς Πελοποννήσου στρατάρχου ὡς ἐνόχου ἐσχάτης προδοσίας, ἐπὶ τῇ εὐτελεῖ κατηγορίᾳ, ὅτι συνέταξε καὶ ὑπέγραψεν ἀναφορὰς πρὸς ξένην δύναμιν ἐναντίον τῆς ὑψηλῆς Ἀντιβασιλείας, ἡ δὲ ξένη αὕτη δύναμις, ἡ Βαυαρία, ἦτο ἀκριβῶς ἡ διορίσασα τὴν ὑψηλὴν Ἀντιβασιλείαν. Δικαίως δὲ κατεκρίθη καὶ ἡ μεροληψία τοῦ εὐθυδίκου, ἄλλως, ὑπουργοῦ τῆς Δικαιοσύνης, ἐξ οὗ τὰ λοιπὰ μέλη τοῦ ὑπουργείου: ὁ Σπυρίδων Τρικούπης, ὁ Ψύλλας καὶ Πραΐδης, κατακρίνοντες τὴν αὐστηρότητα τῆς ζητούσης νὰ ἐκπτοήσῃ τὸν ἑλληνικὸν λαὸν ἀντιβασιλείας, ἀπεχώρησαν, ἕνα μῆνα μετὰ τὴν σύλληψιν τοῦ Κολοκοτρώνη, τοῦ ὑπουργείου, ὁ δὲ Τρικούπης καὶ ἀπεστάλη μάλιστα πρέσβυς εἰς Ἀγγλίαν, τὸ δὲ ὑπουργεῖον ἀνεσχηματίσθη τῇ 12ῃ Ὀκτωβρίου ὑπὸ τὴν προεδρείαν τοῦ Ἀλεξάνδρου Μαυροκορδάτου ἀναλαβόντος καὶ τὸ ἐπὶ τῶν Ἐξωτερικῶν ὑπουργεῖον προσωρινῶς δὲ καὶ τὸ ἐπὶ τῶν Ναυτικῶν, μετὰ τοῦ Ν. Θεοχάρους ἐπὶ τῶν Οἰκονομικῶν, τοῦ Ἰωάννου Κωλέττη ἐπὶ τῶν Ἐσωτερικῶν, τοῦ Σχινᾶ ἐπὶ τῆς Δικαιοσύνης καὶ προσωρινῶς ἐπὶ τῶν Ἐκκλησιαστικῶν καὶ τοῦ Σμὰλτς τηρήσαντος πάλιν τὸ χαρτοφυλάκιον τοῦ ὑπουργείου τῶν Στρατιωτικῶν μέχρι τῶν μέσων Μαρτίου 1834, ὅτε ἀντικατεστάθη ὑπὸ τοῦ Λεσσουΐρου. Ἀλλὰ καὶ ὁ Μαυροκορδάτος οὐδαμῶς παρεδέξετο τὴν πολιτικὴν τῆς Ἀντιβασιλείας καὶ τὴν 31 Μαΐου ἀπεχώρησεν ἐφαρμοσθέντος καὶ ἐπ’ αὐτοῦ τοῦ μέτρου τῆς εἰς Εὐρώπην ἀποπομπῆς, διὰ τοῦ διορισμοῦ αὐτοῦ ὡς πρεσβευτοῦ παρὰ ταῖς αὐλαῖς τῆς Πρωσσίας καὶ τῆς Βαυαρίας· οὕτω δὲ τὸ ὑπουργεῖον ἀπέμεινεν ἐπί τι χρονικὸν διάστημα ἄνευ πρωθυπουργοῦ, τοῦ Ρίζου Νερουλοῦ διαδεχθέντος τὸν Μαυροκορδάτον ἐν τῇ διευθύνσει μόνον τοῦ ἐπὶ τῶν Ἐξωτερικῶν ὑπουργείου. Βραδύτερον δὲ διωρίσθη πρωθυπουργὸς ὁ Κωλέττης, ἀλλά καὶ τοῦτον ἀπέστειλαν κατόπιν πρεσβευτὴν εἰς Παρισίους. Τοιαύτη ἦτο ἡ μόνη μέθοδος τῆς ἀπαλλαγῆς τῆς Ἀντιβασιλείας ἀπὸ τῶν προσκώμματα αὐτῇ παρεμβαλόντων, τοῦθ’ ὅπερ πρὸς κακὸν αὐτῆς, ὡς θέλομεν ἰδεῖ, ἀπέβη. Ἡ σκανδαλώδης διεξαγωγὴ τῆς δίκης ταύτης καὶ ἡ εἰς δίκην παραπομπὴ τῶν δύο δικαστῶν Πολυζωΐδου καὶ Τερτσέτη ἀρνηθέντων τὴν ὑπογραφὴν τῆς «καταδικαστικῆς ἀποφάσεως» καίπερ πρὸς τοῦτο ἐξαναγκαζομένων ὑπὸ τῆς λόγχης τῶν χωροφυλάκων καὶ ἡ ἀθώωσις αὐτῶν, παρέσχον εὔλογον ἀφορμὴν ἵνα ἐξεγερθῶσιν εἰς στάσιν καὶ αὐτοὶ οἱ Μανιᾶται, οὐ πρὸ πολλοῦ καθησυχάσαντες, διὰ τῶν ἠπίων μέσων τοῦ εἰς τὴν χώραν αὐτῶν ἀποσταλέντος λοχαγοῦ Φέδερ. Ἡ εἴδησις τῆς ἐν Μάνῃ ἀνταρσίας σοβαρῶς ἀνησύχησε τὴν Ἀντιβασιλείαν, ἥτις ἠναγκάσθη ὡς ἐκ τούτου νὰ ἀποφυλακίσῃ πάντας τοὺς λοιποὺς, πλὴν τοῦ Κολοκοτρώνη καὶ τοῦ Πλαπούτα, οὓς κατεδίκασεν εἰς θάνατον, τοῦθ’ ὅπερ ὅμως δὲν ἐξετέλεσε καὶ νὰ ἐξαποστείλῃ στρατόν, ὑπὸ τὸν στρατηγὸν Σμάλτς. Ἀλλὰ μέρος τοῦ βασιλικοῦ στρατοῦ ὑπὸ τὸν συνταγματάρχην Σαούτινερ ὑπέστη δεινὸν παρὰ τὰ «Κακοβούνια» ἀτύχημα αἰχμαλωτισθέν, ἕτερον δὲ κακῶς ἔχον μόλις ἀφίκετο εἰς Πορτοκάλιον. Τοὺς Βαυαροὺς δὲ τούτους στρατιώτας, οὕτως ἡττηθέντας ἕνεκα τῆς ἀγνοίας τῶν τῆς χώρας, πολλαχῶς ἐξηυτέλισαν οἱ Μανιᾶται ἀντάρται, πωλοῦντες ἀντὶ ταλήρου ἕκαστον αὐτῶν καὶ εἰς ἐμπαιγμὸν ὑποβάλλοντες τοὺς ἀξιωματικοὺς αὐτῶν. Ταὐτοχρόνως ὅμως καὶ ἐν Μεσσηνίᾳ καὶ ἐν Ἀρκαδίᾳ συνέβησαν ταραχαί, κατὰ δὲ τῶν ἐκεῖ στασιαστῶν ἀπεστάλη ὁ συνταγματάρχης Χατζῆ Χρῆστος καὶ ὁ μετὰ ταῦτα μεταβὰς ἐκεῖ γενικὸς ἐπιθεωρητὴς στρατηγὸς Σμὰλτς καὶ συνέστη στρατοδικεῖον ὑπὸ τὴν προεδρείαν τοῦ Θωμᾶ Γόρδων, ἀποτελούμενον ὑπὸ τοῦ Α. Λόντου, Σπύρο-Μήλιου, Φωκᾶ Γιατράκου καὶ τοῦ Δ. Σούτσου ὡς βασιλικοῦ ἐπιτρόπου.
Εὐτυχῶς ἡ ἀντιβασιλεία ἠνόησεν, ὅτι πολὺ συντελεστικωτέρα ἤθελεν ἀποβῆ ἡ ἠπία διαγωγὴ ἢ ἡ αὐστηρότης, ἐφ’ ᾧ καὶ ἤλλαξε πολιτικήν· πράγματι δ’ ὅ,τι δὲν κατώρθωσεν ὁ Σαούτινερ ἐπέτυχεν ὁ Γρίβας, ἀποφυλακισθείς, μετὰ τοῦ Φέδερ, οἵτινες ἀπεστάλησαν πρὸς καθησύχασιν τῶν Μανιατῶν. Τὸ αὐτὸ ἤπιον σύστημα ἐπέτυχε καὶ ἐν Ἀρκαδίᾳ καὶ τῇ 13η Αὐγούστου 1834 ἐδόθη πλήρης ἀμνηστεία πρὸς πάντας τοὺς στασιαστάς.
Ἐν τούτοις αἱ ἐν Μάνῃ καὶ Ἀρκαδίᾳ στάσεις κατέληξαν εἰς μεταβολὴν τῶν προσώπων τῆς Ἀντιβασιλείας, ἀνακληθέντων, τῇ ἐπιμόνῳ αἰτήσει τῆς Ἀγγλίας, τοῦ Μάουρερ καὶ τοῦ Ἄβελ, κατὰ Ἰούλιον τοῦ 1834 καὶ ἀποσταλέντος ἀντ’ αὐτῶν τοῦ Κόβελ. Παρὰ τὰς διαιρέσεις ὅμως ταύτας καὶ τὰς ραδιουργίας τοῦ Ἄρμανσβεργ εἰργάσθη ὁπωσοῦν ἡ Ἀντιβασιλεία. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι πολλοὶ αὐτῆς νόμοι οὐδαμῶς ἀνταπεκρίνοντο πρὸς τὰς περιστάσεις καὶ τὴν ἐν γένει κατάστασιν τοῦ τόπου, παρὰ τὰ ἐλαττώματα ὅμως ταῦτα, ὀφείλομεν νὰ ἐπαινέσωμεν τὴν ἐπιδειχθεῖσαν ὑπὸ τῆς ἀντιβασιλείας δραστηριότητα, λαμβάνοντες μάλιστα ὑπ’ ὄψει τὸ δυσχερὲς τῆς εἰσαγωγῆς διοικητικῶν θεσμῶν εἰς χώραν μόλις ἀνακύψασαν ἐκ μακρᾶς περιόδου πολέμων καὶ καταστρεπτικῆς ἀναρχίας.
Οὕτω δὲ καταβληθεισῶν τῶν ἐν Μάνῃ, Μεσσηνίᾳ καὶ Ἀρκαδίᾳ στάσεων, ἡ ἀντιβασιλεία ἐφρόντισε νὰ κανονίσῃ τὰ τῆς διαιρέσεως τῆς χώρας, περιλαμβανούσης, ὡς εἴπομεν, 600,000 περίπου ψυχῶν· διότι ἡ ἐπὶ Καποδίστρια γενομένη κατὰ Νομοὺς διαίρεσις τοῦ Κράτους ἔδει ἐξ ἀνάγκης νὰ μεταβληθῆ, ἅτε περιλαμβανούσης μόνον τὴν Πελοπόννησον καὶ τὰς νήσους, τῶν ἄλλων τῶν κειμένων ἐκτὸς τοῦ Ἰσθμοῦ, κατεχομένων ἔτι ὑπὸ τῶν Τούρκων. Ἤδη δὲ καταληφθέντων καὶ τῶν τελευταίων ἐκείνων τόπων ὑπὸ τοῦ βαυαρικοῦ στρατοῦ, τῶν Ἀθηνῶν τῇ 20ῇ Μαρτίου 1833, τοῦ Καραμπαμπᾶ τῇ 25ῃ τοῦ αὐτοῦ, τῆς Χαλκίδος τῇ 26ῃ, τῆς Λαμίας τῇ 28ῃ, τῆς Καρύστου τῇ 31ῃ, ἀμέσως ἤρξατο τῇ 3ῃ Ἀπριλίου 1833 ἡ κατὰ Νομοὺς νέα διαίρεσις τῆς χώρας, ἥτις διῃρέθη οὑτωσί: Νομοὶ μὲν δέκα διατηρηθέντες μέχρι σήμερον, οἷς προσετέθησαν καὶ οἱ διὰ τῆς Ἑπτανήσου καὶ τῆς Θεσσαλίας σχηματισθέντες, ἐν Πελοποννήσῳ: ὁ τῆς Ἀργολίδος καὶ Κορινθίας, ᾧ προσετέθησαν καὶ αἱ νῆσοι: Ὕδρα, Σπέτσαι καὶ Πόρος, μετὰ πρωτευούσης τοῦ Ναυπλίου, ὁ τῆς Ἀχαΐας καὶ Ἤλιδος, οὗ πρωτεύουσα αἰ Πάτραι· ὁ τῆς Μεσσηνίας, οὗ πρωτεύουσα ἡ Ἀρκαδία (Κυπαρισσία)· ὁ τῆς Ἀρκαδίας, οὗ πρωτεύουσα ἡ Τρίπολις (Τριπολιτζά) καὶ ὁ τῆς Λακωνίας, οὗ πρωτεύουσα ἡ Σπάρτη (Μιστρᾶς)· τρεῖς ἐν τῇ ἐκτὸς τοῦ Ἰσθμοῦ Ἑλλάδι: ὁ τῆς Ἀκαρνανίας καὶ Αἰτωλίας, οὗ πρωτεύουσα τὸ Ἀγρίνιον (Βραχῶρι)· ὁ τῆς Φωκίδος καὶ Λοκρίδος, οὗ πρωτεύουσα ἡ Ἄμφισσα (Σάλωνα)· ὁ τῆς Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας, οὗ πρωτεύουσα αἱ Ἀθῆναι· ὁ τῆς Εὐβοίας, οὗ πρωτεύουσα ἡ Χαλκίς, καὶ ὁ τῶν Κυκλάδων, οὗ πρωτεύουσα ἡ Ἑρμούπολις. Ἐπαρχίαι δὲ τεσσαράκοντα καὶ δύο, ὧν ἓξ ἐν τῷ Νομῷ Ἀχαΐας καὶ Ἤλιδος· πέντε ἐν τῷ τῆς Μεσσηνίας· τέσσαρες ἐν τῷ τῆς Ἀρκαδίας· τέσσαρες ἐν τῷ τῆς Λακωνίας· πέντε ἐν τῷ τῆς Ἀκαρνανίας καὶ Αἰτωλίας· τέσσαρες ἐν τῷ τῆς Λοκρίδος καὶ Φωκίδος· πέντε ἐν τῷ τῆς Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας· τρεῖς ἐν τῷ τῆς Εὐβοίας· ἑπτὰ ἐν τῷ τῶν Κυκλάδων. Ἑκάστου δὲ Νομοῦ ὡρίσθη προϊστάμενος εἷς νομάρχης ἔχων τὴν γενικὴν διοίκησιν τοῦ Νομοῦ μετὰ νομαρχιακοῦ συμβουλίου, ἑκάστης ἐπαρχίας εἷς ἔπαρχος μετὰ τοῦ ἐπαρχιακοῦ συμβουλίου καὶ ἑκάστου δήμου εἷς δημογέρων μετὰ τοῦ δημογεροντικοῦ συμβουλίου ἀλλ’ ὅμως βραδύτερον (τῇ 27ῃ Δεκεμβρίου 1833) ἡ δημογεροντία κατηργήθη ἀντικατασταθεῖσα ὑπὸ τῆς δημαρχίας καὶ τῶν δημοτικῶν συμβουλίων σχεδὸν ὑπὸ τοῦ βασιλέως διοριζομένων. Τοῦθ’ ὅπερ ἦν ὅλως ξένον τοῖς νέοις Ἕλλησι. Λεπτομερῶς δὲ ὡρίσθησαν τῇ 26ῃ Ἀπριλίου 1833 ἥ τε ἁρμοδιότης τῶν νομαρχῶν καὶ τὰ περὶ τῆς ὑπηρεσίας αὐτῶν. Ὁ νομάρχης ὤμνυε, καθάπερ καὶ οἱ ἄλλοι ὑπηρέται τῆς ἐπικρατείας καὶ οἱ δημόσιοι ὑπάλληλοι, τὸν ὁρισθέντα τῇ 24ῃ Ἀπριλίου ὅρκον τόνδε: «Ὁρκίζομαι νὰ φυλάξω πίστιν εἰς τὸν βασιλέα, ὑπακοὴν εἰς τοὺς νόμους τοῦ βασιλείου, νὰ διαχειρίζω εὐσυνειδότως τὴν ἐμπιστευθεῖσαν εἰς ἐμὲ ὑπηρεσίαν, νὰ ἀποβλέπω μόνον εἰς τὸ κοινὸν καλόν, νὰ ἀφίνω κατὰ μέρος πᾶσαν ἐκ πλαγίου σκέψιν καὶ νὰ ἐκπληρῶ ἀκριβῶς ὅλα τὰ τῆς ὑπηρεσίας καθήκοντα μου.» Τὰ δὲ γενικὰ καθήκοντα τῶν νομαρχῶν ἦσαν: «Νὰ φυλάττωσι τοὺς νόμους καὶ τὰ διατάγματα, τὰ ὁποῖα ἀφορῶσιν ἀντικείμενα τῆς ἁρμοδιότητός των. Νὰ συμβοηθοῦν τὴν κυβέρνησιν εἰς τὸ νὰ στερεώσῃ καὶ ἐπαυξήσῃ τὴν κοινὴν εὐδαιμονίαν.» Μετά τινα δὲ’ χρόνον ὡρίσθησαν τῇ 27ῃ Δεκεμβρίου 1833 καὶ τὰ περὶ σχηματισμοῦ καὶ διαιρέσεως τῶν δήμων καὶ περὶ ἐκλογῆς δημάρχων καὶ παρέδρων, περὶ δημοτικῆς ἀστυνομίας, εἰσπρακτόρων, προϋπολογισμοῦ, δημοτικῆς διαχειρίσεως· ὁ ὅρκος δ’ ἑκάστου τῶν μελῶν τοῦ δημαιρεσιακοῦ συμβουλιου ἦτο οὗτος: «Ὀμνύω εἰς τὴν ὑπεραγίαν καὶ ἀδιαίρετον Τριάδα καὶ εἰς τὸ ἱερὸν Εὐαγγέλιον, ὅτι θέλω δώσῃ τὴν ψῆφόν μου κατὰ συνείδησιν καὶ ἔχων πρὸ ὀφθαλμῶν μόνον τὰ πρὸς τὸν βασιλέα μου, πρὸς τὴν πατρίδα καὶ πρὸς τὸν δῆμόν μου χρέη, ἐλεύθερος ἀπὸ πᾶσαν ξένην ἐπιρροὴν κατ’ ἰδίαν μου πεποίθησιν, καὶ ὅτι δὲν ἐδέχθην οὔτε θέλω δεχθῆ ποτε ἐπὶ τούτῳ δῶρα ἢ ὑποσχέσεις ἀμέσως ἢ ἐμμέσως.» Ἐπισκοπῶν δέ τις τὴν διαίρεσιν τοῦ Κράτους κατὰ νομοὺς καὶ ἐπαρχίας καὶ δήμους ἔμπλεως χαρᾶς διαβλέπει ὅτι πολλὴ φροντὶς ἐλήφθη ὅπως προέλθωσιν εἰς μέσον καὶ αὖθις τὰ ἀρχαῖα ἐκεῖνα τῆς διοικήσεως ὀνόματα καὶ ἡ ἀνάμνησις τῶν κατὰ τόπους θαυμασίων ἔργων τοῦ ποτὲ ἐνδόξου ἑλληνικοῦ λαοῦ τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, ἀλλὰ σύναμα καὶ ὅτι μετὰ μεγάλης προσοχῆς ἠσχολήθη ἡ ἀντιβασιλεία ἵνα πάντα τὰ τῆς διοικήσεως τεθῶσιν ὑπὸ τοὺς πόδας τῆς κυβερνήσεως καὶ τοῦ βασιλέως καὶ τὰ πάντα ἀπορρέωσιν ἐξ αὐτῶν. Οὕτω δὲ τῷ λαῷ πλὴν τῆς ἐκλογῆς ὑποδεεστέρων τινῶν ὑπαλλήλων καὶ τῶν δημοτικῶν συμβούλων, οὐδὲν ἄλλο ὑπελείφθη καὶ πᾶσα αὐτοδιοίκησις ἁρμόζουσα τοῖς Ἕλλησι κατεστράφη, εἰσαχθείσης τῆς βαυαρικῆς νομοθεσίας.
Μετὰ τὴν κατὰ νομοὺς καὶ τὴν ἄλλην διαίρεσιν τῆς χώρας ἡ Ἀντιβασιλεία ἐστράφη πρὸς ἀναζήτησιν τῶν μέσων ἐκείνων, δι’ ὧν ἤθελεν ἐπιτευχθῇ ἡ ἐσωτερικὴ εὐημερία τοῦ νεαροῦ Κράτους καὶ κατὰ πρῶτον μὲν ἐπεδόθη εἰς τὰ τῆς ἐκπαιδεύσεως.
Τὰ ἐκπαιδευτικὰ νομοθετήματα τοῦ Μάουρερ, καίπερ μὴ ὄντα ἀνάλογα πρὸς τὴν τότε κατάστασιν καὶ τὰς πρώτας ἀνάγκας, ἀποτελοῦσιν ὅμως ἔργον ἐμβριθὲς τιμῶν τὴν δεινότητα τοῦ σοφοῦ ἐκείνου ἀνδρός, οὗτινος τὸ ἔργον δυστυχῶς ἀνεκόπη διὰ τῆς ἀνακλήσεως αὐτοῦ. Ἐὰν ὁ Μάουρερ ἔμενεν, ἡ ἐκπαίδευσις ἤθελε τεθῇ, ἔκτοτε, ἐπὶ ἀσαλεύτων βάσεων· διὰ τῆς ἀναχωρήσεως ὅμως αὐτοῦ ἐβλάβη σπουδαίως τὸ ἐκπαιδευτικὸν σύστημα διότι, εἰ καὶ τηρηθὲν ὡς πρὸς τὰ γενικὰ σημεῖα, ἐφηρμόσθη ὅμως κακῶς ὑπὸ τῶν διαδεξαμένων αὐτὸν. Τὸ μόνον ὅπερ ἠδύνατό τις νὰ ἀντιπαρατηρήση τῷ Μάουρερ εἶναι ἡ σπουδὴ αὐτοῦ πρὸς ἵδρυσιν ἀνωτάτων ἐκπαιδευτηρίων, πρὸς ἵδρυσιν Πανεπιστημίου καὶ Ἀκαδημίας καθ’ ὃν χρόνον οἱ πόροι τοῦ ἀρτισυστάτου Κράτους καὶ αἱ κοινωνικαὶ ἀνάγκαι ἐπέβαλον τὴν ἀποκλειστικὴν μέριμναν περὶ τῆς κατωτάτης καὶ μέσης ἐκπαιδεύσεως. Ἀλλ’ ὁ Γερμανὸς σοφός, δὲν ἠδύνατο λέγει ὁ κ. Κυριακίδης, νὰ κατανοήσῃ πῶς ἦτο δυνατὸν ἐν τῇ κατ’ ἐξοχὴν χώρᾳ τῶν γραμμάτων καὶ τῆς φιλολογίας, νὰ μὴ ἱδρυθῇ ἀνώτατον ἐκπαιδευτήριον ἅμα τῇ ἐθνικῇ ἀποκαταστάσει, πῶς ἦτο δυνατὸν νὰ ὑπάρχῃ Ἑλλὰς ἄνευ Πανεπιστημίου, καὶ τούτου ἕνεκα ἀπὸ τῆς πρώτης ἡμέρας τῆς εἰς Ἑλλάδα καθόδου αὐτοῦ ἤρξατο νὰ μεριμνᾷ περὶ τούτου καὶ ἐλυπήθη σφόδρα ἀνακληθεὶς πρὸ τῆς πραγματοποιήσεως τοῦ πόθου αὐτοῦ. Θὰ ἦτο ἄδικον ὅμως ἐάν τις πᾶσαν τὴν εὐθύνην περὶ αὐτῶν ἐπιρρίψῃ, ἀποκλειστικῶς, ἐπὶ τοῦ ἀντιβασιλέως ἐκείνου· διότι οἱ λογιώτατοι τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ τοῦ 1828, ἐπὶ τοῦ Κυβερνήτου, τῶν Τούρκων κατεχόντων ἔτι τὴν Ἀττικήν, ἐζήτουν ἐπιμόνως ἀνωτάτην ἐκπαίδευσιν καὶ ἀπεκάλουν «φωτοσβέστην» τὸν Καποδίστριαν ὡς μὴ πραγματοποιοῦντα τὰς παραλόγους αὐτῶν συμβουλὰς, ἐφ’ ᾧ καὶ πληρέστατα, μετὰ τὴν ἐγκατάστασιν τῆς βασιλείας συνεφώνουν πρὸς τον Μάουρερ περὶ ἱδρύσεως Πανεπιστημίου.
Ἡ ἀντιβασιλεία συνέστησε τῇ 22ᾳ Μαρτίου 1833 ἐπιτροπείαν συγκροτουμένην ἐκ τοῦ Κων. Δ. Σχινᾶ, Ἀναστ. Πολυζωΐδου, Γ. Κοκκώνη, Ἀλεξ. Σούτσου. Ι. Βενθύλου καὶ τοῦ διδάκτορος Φρὰντζ ὑπὸ τὴν προεδρείαν τοῦ ἐπὶ τῆς ἐκπαιδεύσεως ὑπουργοῦ καί, ἐν ἀπουσίᾳ, αὐτοῦ τοῦ Κωνσταντίνου Δ. Σχινᾶ, ὅπως μελετήσασα μάθῃ τὴν ἀληθῆ κατάστασιν τῆς δημοσίας ἐκπαιδεύσεως καὶ ὑποβάλῃ σχετικὴν ἔκθεσιν περὶ τῶν καταλληλοτέρων μέσων πρὸς βελτίωσιν αὐτῆς καὶ ἰδίως πρὸς σχηματισμὸν σχολείων τοῦ λαοῦ, ἑλληνικῶν σχολείων, γυμνασίων καὶ ἑνὸς πανεπιστημίου. Ἡ ἐπιτροπεία αὕτη δυστυχῶς ἐπὶ ἐννέα μῆνας ἐργασθεῖσα καὶ οὐδὲν σχεδὸν διαπράξασα διελύθη, ἡ δ’ Ἀντιβασιλεία προέβη ἀφ’ ἑαυτῆς εἰς τὴν διατήρησιν τοῦ ἐπὶ Καποδίστρια ἱδρυθέντος ἐν Αἰγίνῃ κεντρικοῦ σχολείου, ὅπερ ἔμελλε νὰ ἦναι τὸ πρότυπον τῶν ἄλλων. Τοῦτο καίπερ ἐλλιπές, διετηρεῖτο ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τοῦ Γεωργίου Γενναδίου, ὅστις ἦτο καὶ ἔφορος τῆς ἐκεῖ βιβλιοθήκης ἔχων συνδιδάσκαλον καὶ τὸν Χορτάκην. Ἡ δὲ ἀντιβασιλεία διώρισε τῇ 15ῃ Αὐγούστου 1833 καὶ τὸν Ἑρρῖκον Ν. Οὔλριχ ἐκ τῆς ἐν Γερμανίᾳ Βρέμης διδάσκαλον τῆς λατινικῆς καὶ γερμανικῆς γλώσσης καὶ φιλολογίας, τὸν Ἰωάννην Ψαρᾶν Κεῖον τῆς ἑλληνικῆς φιλολογίας καὶ τὸν Δημήτριον Δουραμάνην ἐξ Ἰωαννίνων τῶν μαθηματικῶν. Τὸ κεντρικὸν σχολεῖον διὰ τοῦ διορισμοῦ τῶν νέων διδασκάλων ἐτελειοποιήθη ἀρκούντως, ὥστε, κατὰ τὰς προσεχεῖς ἐξετάσεις (Ἰουλίου 1834), τὰς γενομένας ἐνώπιον τοῦ τότε ὑπουργοῦ τῆς παιδείας Κωνσταντίνου Σχινᾶ, κατὰ τὸν Μάουρερ, κατ’ οὐδὲν ὑπελείποντο τῶν ἐν τοῖς γερμανικοῖς γυμνασίοις.
Ἐπίσης δὲ καὶ τὸ ἐπὶ Καποδίστρια ἱδρυθὲν Ὀρφανοτροφεῖον περιελθὸν εἰς μεγάλην παράλυσιν, ἡ ἀντιβασιλεία θέλουσα νὰ βελτιώσῃ ἐξέδωκε τῇ 28ῃ Ὀκτωβρίου 1833 διάταγμα, καθ’ ὃ ἑκατὸν ἄρρενες ὀρφανοὶ πατρὸς ἢ μητρὸς ἑπταετεῖς μὲν τὸ ὀλιγώτερον τὴν ἡλικίαν καὶ δωδεκαετεῖς τὸ ἀνώτατον, ὧν οἱ γονεῖς ἢ ἀπέθανον ἐν τῷ μεγάλῳ ὑπὲρ ἐλευθερίας ἀγῶνι ἢ ἄλλως εὐηργέτησαν τὴν πατρίδα, ὤφειλον νὰ μένωσιν ἐν τῷ Ὀρφανοτροφείῳ τοὐλάχιστον μέχρι τοῦ 16 ἔτους τῆς ἡλικίας αὐτῶν. Σκοπὸς δὲ τοῦ Ὀρφανοτροφείου ἦτο ἡ ἐκμάθησις τέχνης τινος βιοποριστικῆς, ἦτο δὲ τὸ κατάστημα ὑπὸ τὴν ἄμεσον ἐποπτείαν καὶ κυβέρνησιν τοῦ ἐπὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν ὑπουργοῦ καὶ διευθύνετο ὑπὸ διευθυντοῦ ἔχοντος ἕνα ἐπιστάτην, ἰατρόν, ταμίαν, διδασκάλους καὶ τεχνίτας καὶ ὑπηρέτας. Διωρίσθησαν δέ: διευθυντὴς μὲν ὁ Γεώργιος Καραμάνος, διδάσκαλος ὁ Π. Πέπας καὶ ταμίας ὁ Κ. Κριτοβουλίδης τελώνης Αἰγίνης. Ἕνεκα ὅμως τῶν πολλῶν ἀτελειῶν αὐτοῦ, ἡ ἀντιβασιλεία ἠναγκάσθη νὰ μεταφέρῃ τῇ 1ῃ Ἰουνίου 1834 τὸ ὀρφανοτροφεῖον εἰς Ναύπλιον, ὅπου πλειότεροι καὶ καλλίτεροι τεχνῖται ἠδύναντο νὰ ὑπάρχωσι πρὸς διδασκαλίαν τῶν ὀρφανῶν, οἷον τῆς κεραμευτικῆς, τῆς γεωργικῆς ἐν Τίρυνθι καὶ τῆς κτηνοτροφίας. Ἐκ Ναυπλίου, μετὰ τὴν ἐν Ἀθήναις μετάθεσιν τῆς πρωτευούσης, μετετέθη καὶ τὸ Ὀρφανοτροφεῖον.
Τῇ 6ῃ Φεβρουαρίου 1834 ἐξεδόθη νόμος περὶ δημοτ. ἐκπαιδεύσεως ὅστις ἐφαρμοζόμενος ἤθελεν ἐπενέγκει λίαν εὐάρεστα ἀποτελέσματα· διότι κατὰ τὸ 2ον ἄρθρον αὐτοῦ ἐπεβάλλετο ἡ δὶς τῆς ἑβδομάδος σωματικὴ ἄσκησις τῶν μαθητῶν, ἡ διδασκαλία πρακτικῆς ἀγρονομίας, κηπουρικῆς καὶ κυρίως δενδροκομίας, βομβυκοτροφίας καὶ μελισσοτροφίας, μαθήματα, ἅπερ ἦσαν ἀναγκαιότατα, ἐφ’ ὧν ἔδει νὰ στραφῇ ἡ ἀποκλειστικὴ μέριμνα τῆς κυβερνήσεως καὶ τὰ ὁποῖα παρημελήθησαν ὁλοτελῶς. Τοιουτοτρόπως, ἀντὶ νὰ διαμορφωθῇ ἐκπαίδευσις πρακτική, σύμφωνος πρὸς τὰς ἀνάγκας λαοῦ ὀφείλοντος νὰ ἐκμάθῃ τὰ τῆς γεωργίας καὶ ν’ ἀγαπήσῃ τὴν εὔφορον αὐτοῦ γῆν, κατήντησεν ἐκπαίδευσις σχολαστική, ἄστοχος, οὐδένα πρακτικὸν σκοπὸν ἐπιδιώκουσα. Τὸ αὐτὸ περίπου ἐγένετο καὶ ἐν τῇ ἀνωτέρα ἐκπαιδεύσει, τὸ αὐτὸ καὶ ἐν τῇ ἀνωτάτῃ, ἐξακολουθεῖ δὲ δυστυχῶς μέχρι σήμερον. Οὕτω λέγει ὁ κ. Κυριακίδης ἐν ᾧ τὸ ἑλληνικὸν κράτος δαπανᾷ ἐν συγκρίσει πρὸς τὰς προσόδους αὐτοῦ μεγάλα ὑπὲρ τῆς ἐκπαιδεύσεως ποσά, οὐδαμῶς μέχρι σήμερον ἐπέτυχε τῶν ποθουμένων ἀποτελεσμάτων, ἡ δὲ πεῖρα τοῦ διαρρεύσαντος χρόνου ἀπέδειξε καὶ ὁσημέραι ἀποδεικνύει ὅτι, ἐὰν ἡ ἀμάθεια ἠλαττώθη ἡ ἡμιμάθεια ὅμως θρασεῖαν ἐγείρει ἔτι τὴν κεφαλὴν καὶ ὅτι μεταξὺ τῶν δύο τούτων κακῶν ἡ ἀμάθεια οὐδόλως εἶναι τὸ χείριστον. Ὁ ἑλληνικὸς λαὸς εἶναι ἐκ τῶν φιλομαθεστέρων λαῶν τῆς οἰκουμένης· διότι αὐτὸς καὶ κατ’ αὐτὰς τὰς ἡμέρας τῆς δουλείας καὶ τῶν διωγμῶν διετήρει σχολὰς καὶ παιδευτήρια ἀντάξια οἱουδήποτε κράτους ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐν Σμύρνῃ, ἐν Χίῳ, ἐν Κυδωνίαις, ἐν Βουκουρεστίῳ, ἐὰν λοιπὸν χωλαίνῃ νῦν ἐν τῇ ἐλευθέρα Ἑλλάδι ἡ ἐκπαίδευσις, ἀμέριστον τὴν εὐθύνην ἔχουσιν οἱ κυβερνήσαντες καὶ κυβερνῶντες αὐτήν. Σπουδαίαν τούτου ἀπόδειξιν ἀποτελεῖ ἀναμφιβόλως τὸ γεγονός, ὅτι τὰ ἐν τῇ δούλῃ Ἑλλάδι σχολεῖα, οἷον ἡ ἐν Βυζαντίῳ μεγάλη τοῦ Γένους Σχολὴ, ἡ Ἐμπορική, ἡ Θεολογικὴ καὶ ἡ ἐν Σμύρνῃ Εὐαγγελικὴ παρὰ τὰς συνθήκας ὑφ’ ἃς διατελοῦσιν, ἐν πλείστοις ὑπερέχουσι τῶν τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος καὶ οἱ ἐκ τῶν σχολῶν ἐκείνων ἐξερχόμενοι πολλαχῶς εἰσὶν ἀνώτεροι τῶν ἀποφοιτώντων ἐκ τῶν ἐκπαιδευτηρίων τοῦ βασιλείου. Τί δ’ ἄλλο δεικνύει τοῦτο ἢ ὅτι ἐπαφιεμένη ἀνεπηρέαστος ἡ ἰδιωτικὴ πρωτοβουλία καὶ ἀτομικὴ ἅμιλλα τῶν ἐν Τουρκίᾳ Ἑλλήνων ἐπιφέρει μείζονα ἀποτελέσματα τῶν ἑλληνικῶν κυβερνήσεων, αἵτινες καὶ αὐτὴν τὴν ἐκπαίδευσιν εὐτελῆ καταστήσασαι θεραπαινίδα τῶν κομματικῶν συμφερόντων καὶ τοῦ πολιτικοῦ ἀνταγωνισμοῦ σκάπτουσιν ἰδίαις χερσὶ τὸν τάφον τοῦ ἐθνικοῦ μέλλοντος;
Κατὰ τὸ ἐκπαιδευτικὸν λοιπὸν σύστημα τοῦ Μάουρερ, προὔκειτο νὰ ἱδρυθῇ ἓν Πανεπιστήμιον ἐν τῇ πρωτευούσῃ τοῦ Κράτους, γυμνάσια ἐν ἑκάστῃ ἕδρα Νομοῦ, ἑλληνικὰ σχολεῖα ἐν ἑκάστῃ ἐπαρχίᾳ καὶ δημοτικὰ σχολεῖα ἐν ἑκάστῳ δήμῳ, ἀλλ’ ἐπειδὴ τοῦτο εὐθὺς ἀμέσως ἦτο δυσκατόρθωτον, ἔπρεπε νὰ ἐπιδιωχθῇ τοὐλάχιστον ἡ ἵδρυσις γυμνασίων ἐν τοῖς κυριωτέροις Νομοῖς, καὶ δημοτικῶν σχολείων ἐν τοῖς δήμοις τοῖς δυναμένοις νὰ συντηρήσωσι τοιαῦτα· οἱ μὴ δυνάμενοι ὡς ἐκ τῆς ἀνεπαρκείας τῶν πόρων ὤφειλον νὰ ἱδρύσωσι κοινὴν δημοτικὴν σχολὴν μετ’ ἄλλων πλησιοχώρων δήμων. Συμφώνως πρὸς τὰς ἀποφάσεις ταύτας ἱδρύθη κατὰ τὸ 1834 τὸ γυμνάσιον τοῦ Ναυπλίου ὁμοῦ μεθ’ ἑλληνικῆς σχολῆς προσωρινῶς μὲν ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τοῦ Ἰωάννου Βενθύλου, εἶτα δὲ ὑπὸ τὴν τοῦ διδασκάλου τοῦ γένους Κωνσταντ. Ἀσωπίου· τὸ γυμνάσιον τοῦτο, ὅπερ τὸ πρῶτον ἐπήνεγκε λαμπρὰ ἀποτελέσματα μετ’ οὐ πολὺ αἰφνιδίως παρήκμασε καὶ ἀναδιωργανώθη κατὰ τὸ 1841, διορισθέντος διευθυντοῦ τοῦ δόκτωρος Ἀνσέλμου. Ἐν Πάτραις συνέστη ἡμιγυμνάσιον καὶ ἡ ἐν Σύρῳ μέχρι τοῦ 1833 ἰδιωτικὴ σχολὴ τῶν ἐκεῖ ἐγκατασταθέντων Χίων μετετράπη εἰς γυμνάσιον μεθ’ ἑλληνικῆς σχολῆς, κατὰ τὸ 1835. Ἐν τοῖς γυμνασίοις, διτάκτοις ἐνιαχοῦ οὖσιν, ἐδιδάσκοντο ἐπὶ 24 — 26 ὥρας καθ’ ἑβδομάδα τὰ μαθήματα τάδε: ἡ νέα καὶ παλαιὰ ἑλληνικὴ γλῶσσα, κατήχησις, ἱστορία μετὰ γεωγραφίας, μαθηματικά, ἀρχαὶ φυσικῆς, χημείας, φυσικῆς ἱστορίας, λατινικά, γαλλικὰ καὶ γερμανικά. Ἀλλὰ καὶ Ἑλληνικαὶ Σχολαὶ ὁσημέραι ἱδρύοντο ἐν πολλαῖς ἕδραις ἐπαρχιῶν, κατὰ τὸν νόμον, ἐπὶ τοσοῦτον, ὥστε κατὰ τὸ 1843 ἠριθμοῦντο 54 ἑλληνικαὶ σχολαί, ἐὰν δ’ ἔν τισιν ἐπαρχίαις δὲν ἱδρύοντο πλειότεραι καὶ ἐὰν ἄλλαι, ὡς ἐκ τούτου, δὲν ἐστεροῦντο παντελῶς τοιούτων σχολῶν, ἡ ἐκπλήρωσις τῆς διατάξεως τοῦ νόμου ἠδύνατο νὰ θεωρηθῇ συντελεσθεῖσα· ἐδιδάσκοντο δ’ ἐν αὐταῖς, ἐκτὸς τῆς παλαιᾶς καὶ νέας ἑλληνικῆς γλώσσης, καὶ ἐν ταῖς δυσὶν ἀνωτέραις τάξεσι τὰ λατινικά, πρὸς δὲ ἡ κατήχησις, ἡ ἀριθμητική, ἡ γεωγραφία καὶ ἡ καλλιγραφία. Ἐν Ἀττικῇ δὲ ὑπῆρχον, κατὰ τὸ 1840 τέσσαρες ἑλληνικαὶ σχολαί, ἡ τῶν Ἀθηνῶν, τοῦ Πειραιῶς, τῆς Μαραθῶνος καὶ τῆς Σαλαμῖνος, τὸ αὐτὸ δὲ ἐγένετο καὶ διὰ δύο ἢ τρεῖς ἑτέρας ἐπαρχίας· ἐπὶ πλέον μόνον αἱ ἑλληνικαὶ σχολαὶ τῶν Ἀθηνῶν, Ναυπλίου, Σύρου, Ἀμφίσσης, Χαλκίδος, Λαμίας, Τριπόλεως, Σπάρτης καὶ Θήρας ἦσαν κατηρτισμέναι συμφώνως πρὸς τὸν νόμον καὶ τὸν ἀπαιτούμενον ἀριθμὸν τῶν διδασκάλων, αἱ δὲ λοιπαὶ ἦσαν κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον ἐλλιπεῖς. Ἐκ τῶν 54 τούτων ἑλληνικῶν σχολῶν αἰ 32 συνετηροῦντο
Θρασύβουλος Ζαΐμης
Ἀλλὰ καὶ περὶ ἐκπαιδεύσεως δημοδιδασκάλων κατεβλήθη φροντίς· τῇ 6ῃ Φεβρουαρίου τοῦ 1843 ἱδρύθη τὸ «πρώτυπον διδασκαλεῖον» πρὸς ἐκπαίδευσιν δημοδιδασκάλων, ἐξ οὗ μέχρι τοῦ 1839, ἐν διαστήματι τοὐτέστι πέντε μόνον ἐτῶν ἀπεφοίτησαν 255 δημοδιδάσκαλοι. Οἱ καθηγηταὶ τῆς Σχολῆς ταύτης ἀπετέλεσαν ἐξεταστικὴν ἐπιτροπήν, ἐνώπιον τῆς ὁποίας ὤφειλε νὰ ἐμφανισθῇ πᾶς ἐπιθυμῶν νὰ ἐξασκήσῃ τὸ τοῦ δημοδιδασκάλου ἐπάγγελμα ὅπως ὑποβληθῇ εἰς ἐξετάσεις, ἐκ δὲ τῶν ἐμφανισθέντων μόνον 30 ἐπέτυχον ἀδείας τριτοβαθμίου δημοδιδασκάλου, καὶ τοῦτο ὑπὸ τὸν ὅρον τῆς, μετὰ διετίαν καὶ πάλιν, ἐμφανίσεως πρὸ τῆς ἐπιτροπῆς καὶ ὑποβολῆς αὐτῶν εἰς νέαν δοκιμασίαν, ὅπως λάβωσι τὸν ὁριστικὸν αὐτῶν διορισμὸν ἢ καὶ ἐπιτύχωσι προβιβασμοῦ, εἰς τὴν χριστιανικὴν κατήχησιν, καλλιγραφίαν, τὴν θεωρητικῶς καὶ πρακτικῶς γνῶσιν τῆς ἑλληνικῆς γραμματικῆς, ἔγγραφον ἔκθεσιν ἰδεῶν, ἀριθμητικήν, στοιχεῖα ζωγραφικῆς, ἱερὰν καὶ ἑλληνικὴν ἱστορίαν, γεωγραφίαν, γεωμετρίαν, γυμναστικήν, φωνητικὴν μουσικήν, στοιχεῖα ἀστρονομίας κτλ. Ἐθεσπίσθη δὲ τοῦτο· διότι ἀφ’ ἑνὸς μὲν ὑπῆρχεν ἔλλειψις δημοδιδασκάλων, ἀφ’ ἑτέρου ὅμως καὶ πληθὺς ἀναξίων τοιούτων καὶ παντελῶς ἀμαθῶν.
Καὶ ἡ ἐφαρμογὴ δὲ τοῦ νόμου περὶ δημοτικῆς ἐκπαιδεύσεως ταχέως προὐχώρησεν ὡς πρὸς τὸν ἀριθμὸν τῶν σχολῶν, ἀλλὰ δυστυχῶς δὲν ἐτηρήθη τὸ ἀρχικῶς δοθὲν αὐταῖς πρακτικὸν πρόγραμμα. Ἐπὶ τοσοῦτον ἀνεπτύχθη, ὥστε κατὰ τὸ 1843 ὁ ἀριθμὸς τῶν ἱδρυθεισῶν δημοτικῶν σχολῶν ἀνῆλθεν εἰς 252 ἐχούσας 23,000 μαθητῶν. Ἐκ τῶν 252 τούτων σχολῶν 23 ἦσαν ἀφιερωμέναι εἰς τὴν ἐκπαίδευσιν τῶν θηλέων, 67 συνετηροῦντο ὑπὸ τοῦ Κράτους, 130 ὑπὸ τῶν δήμων, 25 ὑπὸ φιλομούσων καὶ 7 ἐν Τήνῳ ἐκ τῶν εἰσπράξεων τοῦ ναοῦ τῆς Εὐαγγελιστρίας. Χάριν δὲ τῶν ἐν Αἰγίνῃ ἀποκαταστάντων Ψαριανῶν ἱδρύθη ἐκεῖ σχολεῖον, οὐ διδάσκαλος διωρίσθη, τῇ 23ῃ Ἰανουαρίου 1843, ὁ Ἠλίας Χριστοφίδης· ἐν δὲ Ναυπλίῳ χάριν τῶν Γερμανῶν ἱδρύθη, τῇ 1ῃ Φεβρουαρίου 1834, διὰ διατάγματος, Γερμανικὴ σχολή, ἧς διευθυντὴς διωρίσθη ὁ Βεέρ. Πλὴν δὲ τῶν δημοσίων σχολείων ἱδρύθησαν καὶ ἰδιωτικὰ ὑπό τε ἰδιωτῶν καὶ πόλεων καὶ κοινοτήτων περὶ τὰ εἴκοσιν, ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἑλληνικά, ἐν οἷς διεκρίνοντο τὰ ἐν Πάτραις καὶ Χαλκίδι, καὶ πρὸ πάντων τὸ ἐν Σύρῳ λύκειον τὸ ὑπὸ τοῦ Νεοφύτου Βάμβα διευθυνόμενον. Ἐκ δὲ τῶν ὑπὸ ξένων ἱδρυθέντων σχολείων διεκρίθη τό, μετὰ ματαίαν ἐν Τήνῳ ἀπόπειραν, ἱδρυθὲν ὕστερον ἐν Ἀθήναις σχολεῖον τῶν θηλέων κατ’ ἀρχὰς ὑπὸ Ρόβερτσον καὶ Χὶλλ καὶ εἶτα ὑπὸ Χὶλλ καὶ τῆς γυναικὸς αὐτοῦ καὶ τοῦ Κίγγ, ὅπερ ὅμως ἐπί τινα χρόνον ἐγένετο πέτρα σκανδάλου, τὸ ἀληθές ὅμως εἶναι ὅτι πολλὰς Ἑλληνίδας τὸ παρθεναγωγεῖον τοῦτο καλῶς διεμόρφωσε καὶ κατέστησε χρησίμους εἰς τὴν διδασκαλικὴν ὑπηρεσίαν.
Τὰ ἐκπαιδευτικὰ ταῦτα μέτρα τῆς ἀντιβασιλείας, ἰδίως τοῦ Μάουρερ, ὃν κατεχλεύασαν τινὲς ὡς ἰδεολόγον, ἀλλ’ ὅστις ἐν τῷ περὶ τοῦ «Ἑλληνικοῦ Λαοῦ»[7] συγγράμματι αὐτοῦ ἀνομολογεῖ τὸ δυσχερὲς τῆς ἐφαρμογῆς τῶν νομοθετημάτων αὐτοῦ, ἦσαν σοφώτατα καὶ ἂν δὲν ἦσαν εὐθὺς ἀμέσως ἐφαρμόσιμα, ἔμελλον ὅμως βραδύτερον ἐφαρμοζόμενα νὰ ἐπιφέρωσιν ἀγλαοὺς καρπούς. Εἶχον δὲ σκοπὸν νὰ ἱδρύσωσιν ἐν Ἀθήναις Πανεπιστήμιον καὶ Ἀκαδημίαν· πρὸς δὲ τούτοις καὶ ἓν φιλολογικὸν παιδευτήριον καὶ ἓν θεολογικὸν συνηνωμένα μετὰ τοῦ Πανεπιστημίου τὸ μὲν πρὸς διάπλασιν παιδαγωγικὴν τῶν διδασκάλων καὶ καθηγητῶν, τὸ δὲ πρὸς ἐκκλησιαστικὴν παρασκευὴν περὶ τὸ διδάσκειν καὶ τελεῖν τὰς ἱεροτελεστίας, τῶν θεολόγων καὶ ἱερέων. Πρὸς τοῦτο δ’ ἔμελλον νὰ προσκληθῶσι πάντες οἱ τότε λόγιοι Ἕλληνες οἱ ἐκτός, πρὸ πάντων, τῆς Ἑλλάδος διατρίβοντες: ὁ Ἀσώπιος ἐκ Κερκύρας, ὁ Κούμας ἐκ Τεργέστης, ὁ Βάμβας, ὁ Δούκας, ὁ Λουκᾶς Ἀργυρόπουλος, ὁ Γεννάδιος, ὁ Χορτάκης καὶ Γερμανοί, ἀσχολούμενοι ἰδία περὶ τὴν ἑλληνικὴν φιλολογίαν καὶ ἱστορίαν, ἐν οἷς καὶ ὁ μετὰ ταῦτα μισέλλην ἱστορικὸς Φίλιππος Φαλμαράϋερ καὶ ὁ φιλέλλην (ἱστορικὸς) Ζιγκάϊζεν. Κατὰ τὸν μῆνα δ’ Αὔγουστον τοῦ 1834 ὁ Μάουρερ ἐσκέπτετο νὰ ὑποβάλῃ τὰ περὶ τούτων νομοσχέδια τῇ ἀντιβασιλείᾳ, καθ’ ἃ, κατὰ Ὀκτώβριον τοῦ αὐτοῦ ἔτους, θὰ ἱδρύετο τὸ Πανεπιστήμιον ἐν Ἀθήναις καὶ τῇ 2ᾳ Νοεμβρίου, ἡμέρα τῶν γενεθλίων αὐτοῦ, ἡ Ἀκαδημία τῶν Ἐπιστημῶν. Ἀλλὰ πάντα ταῦτα ἐματαιώθησαν· διότι ἐν τῷ μεταξὺ (19 Ἰουλίου) εἶχεν ἀνακληθῇ, δυστυχῶς, ὁ Μάουρερ. Πολλοὶ ἔγραψαν τότε, ὅτι ὁ ἀνὴρ ἠρνήθη νὰ καταλίπῃ τοὺς συντεταγμένους ὑπ’ αὐτοῦ νόμους πρὸς τύπωσιν· ἀλλ’ οὗτος διέψευσε τοῦτο διαρρήδην. Εἶχε μὲν πολλὰ ἐν χειρογράφοις, ὡς αὐτὸς ἀνωμολόγει, ἅτινα μεθ’ ἑαυτοῦ ἔλαβεν· ἀλλὰ διισχυρίζετο, καὶ δικαίως, ὅτι μήτε νὰ συμπληρωθῶσι παρ’ ἄλλων, ὡς αὐτὸς ἤθελεν, ἦτο δυνατόν, πολλῷ δ’ ἧττον νὰ ἐκδοθῶσι καὶ ἐφαρμοσθῶσι. Καὶ ἐκ τῶν τότε Ἑλλήνων ἔγραψάν τινες κατὰ τῆς ἀντιβασιλείας ὡς χίμαιραν παρασκευασάσης διὰ τῆς νομοθεσίας αὐτῆς καί, πρὸ πάντων, κατὰ τοῦ Μάουρερ, ὅτι νόμους ἱκανοὺς μόνον διὰ Γερμανοὺς ἐφαντάζετο νὰ ἐπιβάλῃ τῷ ἑλληνικῷ ἔθνει, ἄλλα ἤθη καὶ ἔθιμα ἔχοντι, ἀγνοοῦντες, ὅτι ὁ Μάουρερ ἀπέβλεπεν οὐχὶ πρὸς τὸ παρόν, ἀλλὰ πρὸς τὸ μέλλον τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους· ἄλλως τε δὲ ἐν τῇ ἐφαρμογῇ ἠδύναντο νὰ φανῶσι τὰ μὴ προσήκοντα καὶ ἁρμόζοντα καὶ διορθωθῶσι· διότι ὅπως πάντα τὰ ἐκ Γερμανῶν προερχόμενα ἀπεδοκιμάζοντο ὑπὸ τῶν τότε Ἑλλήνων ἕνεκα πολιτικῶν λόγων, καίτοι πλεῖστα ἦσαν ἄριστα, οὕτω καὶ τὰ περὶ ἐκπαιδεύσεως.
Ἠστόχησαν ὅμως οἱ ἀντιβασιλεῖς εἰς τὸ ἐν γένει διοικητικὸν σύστημα· διότι τὰ πλεῖστα τῶν νομοθετημάτων αὐτῶν οὐδόλως ἦσαν ἀνάλογα πρὸς τὰ ἤθη τοῦ ἔθνους καὶ τὸ παρελθὸν αὐτοῦ, νόμοι δ’ οὑτωσὶν ἀπερισκέπτως ἐπιβαλλόμενοι οὐδέποτε καθίστανται καρποφόροι. Ἀλλὰ καὶ τὸ ἔργον αὐτῶν ἦτο δυσχερέστατον ἐν χώρᾳ ὑπὸ τόσον δυσχερεῖς ὅρους διατελούσῃ καὶ ἐν ᾖ πᾶσα ἰδέα ἐννόμου τάξεως, ἀπὸ πολλοῦ, εἶχεν ἐκλίπει· ὤφειλον οἱ νέοι κυβερνῆται περὶ πάντων νὰ μεριμνήσωσι λεπτομερῶς, περὶ πάντων νὰ νομοθετήσωσι καὶ περὶ αὐτῶν ἀκόμη τῶν στολῶν τῶν ὑπαλλήλων, περὶ πάντων νὰ σκεφθῶσι καὶ τὰ πάντα νὰ τακτοποιήσωσιν. Ἐν πλείστοις λοιπὸν κακαὶ ἐτέθησαν, ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, βάσεις, ὡς δέ, ἀπὸ τῆς Ἐπαναστάσεως, ἐρρίφθησαν τὰ σπέρματα κακῶς ἐννοουμένου κομματικοῦ ἀνταγωνισμοῦ, προκαλοῦντος ἑκάστοτε ἐξεγέρσεις καὶ μεταβολὰς πολιτευμάτων, τοιουτοτρόπως καὶ ἀπὸ τῆς πρώτης τοῦ Ὄθωνος διοικήσεως, κληρονομικῶς μέχρι σήμερον, μεταδίδεται ἡ διοικητικὴ καχεξία, ἥτις σὺν τῷ χρόνῳ κατήντησε νοσηρά, παρὰ τὰς ποικίλας ἐθνικὰς προόδους καὶ τὴν ἀναμφισβήτητον εὐρρωστίαν καὶ ζωτικότητα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ.
Πρὸ τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως οὐδόλως ὑπῆρχον παρθεναγωγεῖα. Πρῶτον δ’ Ἀμερικανοὶ ἱεραπόστολοι ἵδρυσαν ἐν Ἀθήναις τοιοῦτο· κατὰ τὸ 1834 ἡ ἀντιβασιλεία ἵδρυσεν ἐν Ναυπλίῳ ἀνώτερον παρθεναγωγεῖον ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τῆς Ἑλένης Πιταδάκη, τελειοφοίτου τοῦ παρθεναγωγείου τῆς Χίλλ, ὑπεστήριξε δὲ θέσασα ὑποτρόφους τὸ τῆς Γαλλίδος Βολμερὰνζ (Volmérange), ὅπερ ἀκολούθως μετηνέχθη εἰς Ἀθήνας καὶ ἐγένετο κυβερνητικὸν ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τῆς Πιταδάκη. Ἐν τῷ αὐτῷ δὲ σχολείῳ τῶν κορασίων, τῷ διευθυνομένῳ ὑπὸ τῆς κυρίας Βολμερὰνζ ὡρίσθησαν ὑποτρόφων κορασίων δώδεκα θέσεις, ὧν οἱ γονεῖς ἔπεσον ἐν τῷ ἱερῷ ἀγῶνι ἢ ἄλλως εὐηργέτησαν τὴν πατρίδα μετ’ οὐ πολὺ δὲ ὡρίσθησαν (22 Ἰανουαρίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους) ὑπότροφοι καὶ αἱ δύο θυγατέρες τοῦ Καραϊσκάκη, ἀλλὰ δέν εἰσῆλθον εἰς αὐτό. Εἶτα δὲ (15 Μαρτίου 1835) διωρίσθησαν δώδεκα κοράσια ὑπότροφα.
Τὸ τοῦ Χὶλλ παρθεναγωγεῖον ἐν Ἀθήναις, ὅστις εἰσήγαγε δώδεκα ὑποτρόφους, αἵτινες ἀποφοιτήσασαι νὰ διορισθῶσιν εἰς διδασκαλικὰς θέσεις.
Τὸ μετενεχθὲν εἰς Ἀθήνας παρθεναγωγεῖον τῆς Βολμεράνζ, ὅπερ ἐγένετο κυβερνητικόν, διορισθείσης διευθυντρίας τῆς Πιταδάκη, ἐτέθη ὑπὸ τὴν ἐποπτείαν τοῦ διευθυντοῦ τοῦ προτύπου διδασκαλείου Κοκκώνη, πρὸς τὴν εὐτυχῆ τοῦ ὁποίου γνώμην ὀφείλεται καὶ ἡ σύστασις τῆς «Φιλεκπαιδευτικῆς Ἑταιρίας», σκοπούσης τὴν ἐξάπλωσιν τῆς ἐν γένει παιδείας καὶ μερικώτερον τὴν ὑποστήριξιν παρθεναγωγείου. Ἡ ἀδελφότης αὕτη ταχείας καὶ μεγάλας ἐποιήσατο προόδους, λαβοῦσα δὲ κυβερνητικὸν οὕτως εἰπεῖν κῦρος διὰ βασιλικοῦ διατάγματος, ἐκδοθέντος τῇ 22ᾳ Αὐγούστου 1836, ἠρίθμει, κατὰ τὸ 1840, ἔν τε Ἑλλάδι καὶ Τουρκίᾳ 700 μέλη, εἶχε κεφάλαιον 40,000 δραχμῶν καὶ συνετήρει κάλλιστον παρθεναγωγεῖον ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τῆς Σεβαστῆς Μάνου.
Μετὰ ταῦτα δὲ διὰ τῆς μεγάλης δωρεᾶς τοῦ Ἀρσάκη, ἀνεγείραντος τὸ κατάστημα τῆς σχολῆς ταύτης μετονομασθείσης ἐξ αὐτοῦ «Ἀρσάκειον» καὶ νῦν ἔτι διατηρουμένης καὶ ἀποτελούσης τὸ ἀνώτατον ἐν Ἑλλάδι ἐκπαιδευτήριον τῶν θηλέων ὑπὸ τὴν ἐποπτείαν τῆς αὐτῆς πάντοτε «Φιλεκπαιδευτικῆς Ἑταιρίας», συνεπήχθη τὸ ἀνώτατον μέχρι τῆς σήμερον ἀνὰ τὴν Ἀνατολὴν ἐκπαιδευτήριον τοῦ γυναικείου φύλου. Παραλλήλως δὲ πρὸς τὰς ὑποτροφίας ταύτας τῶν γυναικῶν ἐκρίθη δίκαιον ἵνα καὶ τέκνα ἀγωνιστῶν ζώντων τε καὶ νεκρῶν πεμφθῶσιν εἰς τὸ ἐν Μονάχῳ ἑλληνικὸν διδακτήριον· πρὸς τοῦτο δὲ διωρίσθησαν, τῇ 2ᾳ Σεπτεμβρίου 1833, 24 ὑπότροφοι, δαπάναις τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως, ὅπως ἀνατραφῶσι καὶ ἐκπαιδευθῶσι τελειότερον ὑπὸ τὴν ἐποπτείαν τοῦ φιλέλληνος Θηρσίου πρὸς τοῦτο δὲ διωρίσθη καὶ εἷς ἱερεὺς ὅπως τοὺς παῖδας αὐτοὺς διδάσκῃ τὴν κατήχησιν καὶ ἱερουργῇ ἐν τῷ ἐκεῖ ἱερῷ τῶν Ἑλλήνων ναῷ, ὃν ἐδώρησεν ὁ Λουδοβῖκος τοῖς Ἕλλησιν, ἐκαλεῖτο δ’ ἄλλοτε ναὸς τοῦ «Ἁγίου Σωτῆρος» καὶ εἶχε πλουσιώτατα ἱερὰ ἄμφια, ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος τῆς Ρωσίας Νικολάου τοῦ Α′ δωρηθέντα. Μεταξὺ τῶν διορισθέντων ἦσαν οἱ υἱοί: Καραϊσκάκη, Βότσαρη, Μαυρομιχάλη, Ὀδυσσέως, Τομπάζη, Κριεζῆ, Δεληγιάννη, Μεταξᾶ, Βεΐκου. Ἡ εἰς Μόναχον δὲ μετάθεσις τῶν υἱῶν τῶν ἐξοχωτέρων ἀγωνιστῶν ἐγένετο ἀφορμὴ ἵνα πλείονες ἢ πρότερον καὶ ἄλλων Ἑλλήνων υἱοὶ πεμφθῶσιν εἰς τὰ ἐν Γερμανίᾳ πανεπιστήμια.
Ἀλλὰ καὶ περὶ τύπου ἐφρόντισε ἡ ἀντιβασιλεία ἐγκαίρως· διότι ὁ ἕνεκα κομματικῶν λόγων ἀγὼν τῶν ἀντιπολιτευομένων Ἑλλήνων κατὰ τῆς ἀντιβασιλείας εἶχε φθάσει εἰς τὸ ἄκρον ἄωτον. Ἐξέδωκε λοιπὸν τῇ 6ῃ καὶ 11ῃ Σεπτεμβρίου 1835 δύο νόμους: τὸν περὶ ἀστυνομίας τοῦ τύπου καὶ τὴν περὶ ἐγκλημάτων ἐκ τῆς καταχρήσεως τοῦ τύπου, τοὺς ὁποίους τινὲς ὠνόμασαν «ἀξίους τῶν ἱεροδικείων τοῦ ΙΣΤ′ αἰῶνος» Καὶ πράγματι διατάξεις τινὲς ἦσαν λίαν αὐστηραὶ καὶ μάλιστα τὰ περὶ ἐκδόσεως συγγραμμάτων· ἀλλ’ ὅσον ὅμως ἀφορᾷ τὰ περὶ τῆς καταχρήσεως τῆς ἐλευθεροτυπίας πολλαὶ διατάξεις θὰ ἦσαν καὶ νῦν ἔτι τοῖς ἐκδόταις ἐφημερίδων καὶ συντάκταις καὶ τῇ κοινωνίᾳ ὠφελιμώταται.
Κατὰ τὰς διατάξεις τῶν ἄνω νόμων «ὁ ὑπεύθυνος συντάκτης ἔχει χρέος νὰ καταβάλῃ εἰς μετρητὰ ἐγγύησιν 5,000 δραχμῶν. Ἐξ αὐτῆς τῆς ἐγγυήσεως λαμβάνονται τὰ πρόστιμα, τὰ ἔξοδα καὶ αἱ ἀποζημιώσεις τῶν προσβληθέντων ἀτόμων, εἰς τὰς ὁποίας ἤθελε καταδικασθῆ ὁ ὑπεύθυνος συντάκτης. Ἀφ’ οὗ δὲ ἐξαντληθῆ ἡ ποσότης, πρέπει νἀνεωθῇ ἐντελῶς καὶ εὐθύς.» Ἡ διάταξις δ’ αὕτη συνέτεινεν, ἵνα, ἐν βραχεῖ χρόνῳ, ἐκλίπωσι πᾶσαι αἱ ἀντιπολιτευόμεναι τὴν Κυβέρνησιν ἐφημερίδες.
Ἡ ἀντιβασιλεία οὐχ ἧττον μετ’ ἀξιεπαίνου ζήλου ἐσκέφθη καὶ περὶ τέχνης, βιομηχανίας καὶ βιβλιοθηκῶν. Ἐπέμφθησαν δύο νέοι Ἕλληνες ἵνα σπουδάσωσι ζωγραφικὴν ὁ μὲν εἰς Βενετίαν, ὁ δὲ εἰς Ρώμην, τρίτος τις ὤφειλε νὰ διδαχθῇ τὴν λιθογραφικὴν ἐν τῷ τοῦ Ναυπλίου λιθογραφείῳ· τέταρτος, ὁ Ἀνδρέας Κορομηλᾶς, ἐπέμφθη εἰς Παρισίους πρὸς τὸν μέγαν τυπογραφικὸν καταστηματάρχην Διδότον, ἵνα σπουδάσῃ τυπογραφικήν.
Περὶ τῆς ἱδρύσεως δὲ δημοσίας βιβλιοθήκης ἡ ἀντιβασιλεία εἶχεν ἤδη φροντίσει πρὶν ἢ ἀπέλθῃ ἐκ Μονάχου καὶ συνέστησε τὴν πρώτην δημοσίαν βιβλιοθήκην ἐν Ναυπλίῳ, ἐν ᾗ συνηθροίσθησαν συγγράμματα πολλοῦ λόγου ἄξια: οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες συγγραφεῖς καὶ Λατῖνοι καὶ οὐκ ὀλίγα ἐκ τῆς γερμανικῆς, γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς φιλολογίας· ἄλλα δὲ παρηγγέλθησαν κατόπιν πρὸς ὅσον οἷόν τε ἐντελέστερον καταρτισμὸν τῆς δημοσίας βιβλιοθήκης. Δυστυχῶς ὅμως ἅμα τῇ ἀναχωρήσει τοῦ Μάουρερ ἔπαυσεν ἥ τε συλλογὴ καὶ ἡ περαιτέρω παραγγελία βιβλίων. Καὶ ἡ ἐν Αἰγίνῃ δὲ βιβλιοθήκη, ἧς αἱ πρῶται συλλογαὶ Ἑλλήνων ἐγένοντο ἐπὶ Καποδίστρια, ἐπλουτίζετο ὁσημέραι ἐκ δωρεῶν, πρὸ πάντων, τῶν ἀδελφῶν Σακελλαρίων καὶ τοῦ ἀρχιμανδρίτου Ἀρσενίου, ὅστις ἐδωρήσατο καὶ συλλογὴν χειρογράφων, εἰκόνων καὶ νομισμάτων. Προὖκειτο δέ, ὡς ἐλέγετο τότε καὶ ἡ βιβλιοθήκη τοῦ Κοραῆ νὰ κατατεθῇ ἐν τῇ τῆς Αἰγίνης, ἧς προΐστατο ὁ διδάσκαλος τοῦ γένους Γεώργιος ὁ Γεννάδιος.Ἐν τῷ ἐκδοθέντι δὲ τῇ 10 Μαΐου 1834 νόμῳ «περὶ τῶν ἐπιστημονικῶν καὶ τεχνολογικῶν συλλογῶν, περὶ ἀνακαλύψεως καὶ διατηρήσεως των ἀρχαιοτήτων καὶ τῆς χρήσεως αὐτῶν» περιέχεται ὁλόκληρον σύστημα συλλογῶν. Ἔκτοτε δ’ ἀριθμεῖται καὶ ἡ μεγάλη περὶ τῶν ἀθανάτων καλλιτεχνικῶν ἔργων τῶν πατέρων ἡμῶν μέριμνα, ἥτις τόρα μόλις διὰ τῶν σπουδαίων φροντίδων περὶ τῶν ἀρχαιολογικῶν εὑρημάτων, ἔφθασεν εἰς ἀκμὴν ἀξιόλογον.
Κατὰ τὸν νόμον τοῦτον, ἐν Ἀθήναις, τῇ καθέδρᾳ τῆς κυβερνήσεως, τῆς ἀκαδημίας τῶν ἐπιστημῶν, τῆς τῶν ὡραίων τεχνῶν καὶ τοῦ πανεπιστημίου, ἔμελλον νὰ ἱδρυθῶσι: κεντρικὴ βιβλιοθήκῃ, κεντρικὸν δημόσιον μουσεῖον τῶν ἀρχαιοτήτων, ταμεῖον νομισματικὸν, ἀντικειμένων φυσικῆς ἱστορίας, ἐργαλείων μαθηματικοφυσικῶν, ἐργαστήριον χημικὸν μετὰ τῆς ἀπαιτουμένης ἀποσκευῆς, θέατρον ἀνατομίας, ταμεῖον χειρουργικόν, συλλογὴ τύπων, εἰκόνων, χαλκογραφημάτων, ἀστεροσκοπεῖον καὶ συλλογὴ πολυτεχνική. Καὶ ἐκ μόνου δὲ τοῦ καταλόγου τούτου πᾶς τις κατανοεῖ, ὅτι ἡ ἀντιβασιλεία, ὡς εἴρηται, δὲν ἀπέβλεπεν εἰς τὸ τότε ἀτελὲς παρὸν τῆς Ἑλλάδος, ἀλλὰ εἰς τὸ ἐγγὺς καὶ πόρρω μέλλον αὐτῆς· καὶ δῆλον διότι ἡ ἀντιβασιλεία προὐνόησε περὶ πραγμάτων, ὧν τινα μὲν μόλις νῦν ἐκτελοῦνται, πολλὰ δὲ αὐτῶν εἰσέτι καὶ δὲν ἐγένοντο. Ὅτι δὲ ἡ ἀντιβασιλεία, καθ’ ὡρισμένον σχέδιον, εἰργάζετο εἰς τὸ μέλλον ἀποβλέπουσα, ἀπόδειξις καὶ τοῦτο ὅτι αὕτη πρὶν, ἢ αἱ Ἀθῆναι καταστῶσι καθέδρα τοῦ κράτους ἐξέδωκε νόμους ἀναφερομένους εἰς αὐτὴν ὡς εἰς καθέδραν, ὡς καὶ ὁ παρὼν νόμος, καίτοι τὸ περὶ μεταθέσεως τῆς καθέδρας τῆς κυβερνήσεως, ἀπὸ Ναυπλίου εἰς Ἀθήνας, διάταγμα ἐγένετο μῆνας ὕστερον τῇ 18ῃ Σεπτεμβρίου 1834.
Ἡ ἀντιβασιλεία τὰ τῆς ἐκπαιδεύσεως καθορίσασα ἐτράπη πρὸς τὰ ἐκκλησιαστικά. Ἐκ τῶν σπουδαιοτάτων τῆς ἀντιβασιλείας νομοθετικῶν καὶ διοικητικῶν ἔργων, ἀλλὰ καὶ ἀκανθωδεστάτων ἦτο καὶ ἡ ρύθμισις τῶν τῆς ἐκκλησίας. Καὶ α′) μὲν διὰ παντὸς τρόπου, ἐσκέφθη ἡ ἀντιβασιλεία ὅπως ἀποφύγῃ πᾶσαν παρεξήγησιν ὡς οὖσα ἐτερόδοξος· β′) δὲ ὅπως ρυθμίσῃ τὴν σχέσιν τῆς ἐν Ἑλλάδι ἐκκλησίας πρὸς τὸ ἐν Κωνσταντινουπόλει Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον καὶ γ′) ὅπως φροντίσῃ περὶ τῆς πνευματικῆς ἀναπτύξεως τοῦ κλήρου, ὅστις ἀπαίδευτος ὢν ἐγίνωσκε μόνον καὶ ὀρθῶς, τοὺς τύπους τοῦ δόγματος καὶ τῶν τελετῶν, ὡς καὶ περὶ διοικήσεως, περὶ τῶν λειτουργῶν τῆς ἐκκλησίας καὶ περὶ μοναστηρίων· διότι τὰ πάντα ὡς ἐκ τῆς μακρᾶς τυραννίας καὶ τῆς μεγάλης Ἐπαναστάσεως εἶχον περιέλθῃ εἰς σημεῖον λυπηρόν.
Ὀρθῶς ὅθεν ποιοῦσα ἡ ἀντιβασιλεία συνέστησε τῇ 15 Μαρτίου 1833 ἐπιτροπείαν ὅπως «ἐξακριβώσῃ τὴν στάσιν τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας καὶ τῶν μοναστηρίων καὶ νὰ προβάλῃ τὰ μέσα πρὸς βελτίωσιν τῆς θέσεως τῆς ἐκκλησίας ταύτης, ὀνομαστικῶς τοῦ ὀργανισμοῦ τοῦ ἀνωτέρου καὶ κατωτέρου κλήρου καὶ τῆς συστάσεως συνόδου μονίμου διὰ τὰς ἐκκλησιαστικὰς ὑποθέσεις»· καὶ ὑποβάλῃ ἔκθεσιν περὶ πάντων τούτων καὶ ἄλλων ἀποβλεπόντων εἰς τὰ τῆς ἐκκλησίας.
Διωρίσθησαν δὲ μέλη τῆς ἐπιτροπείας ταύτης ὁ τέως πρόεδρος τῆς συνελεύσεως Πανοῦτσος Νοταρᾶς ὁ καί, ἐν ἀπουσίᾳ τοῦ ὑπουργοῦ ἐπὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν, πρόεδρος τῆς ἐπιτροπῆς ταύτης, ὁ ἐπίσκοπος Ἀρδαμερίου Ἰγνάτιος, ὁ ἐπίσκοπος Ἐλαίας καὶ τοποτηρητὴς Μεσσηνίας Παΐσιος, ὁ ἱερεὺς θεολόγος καὶ ἔφορος τῶν ἐν Αἰγίνῃ καταστημάτων Θεόκλητος Φαρμακίδης, ὁ Σκαρλ. Δ. Βυζάντιος καὶ ὁ Κωνσ. Σχινᾶς.
Ἡ ἐπιτροπεία αὕτη παρασυρθεῖσα ὑπὸ τοῦ θεολόγον Θεοκλήτου Φαρμακίδου ἐφάνη ἀμνήμων τῶν πρὸς τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον ἐθνικῶν καθηκόντων, προτείνασα τὸ αὐτοκέφαλον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, τοῦθ’ ὅπερ μεγίστης ζημίας οὐ μόνον πολιτικῆς, ἀλλὰ καὶ θρησκευτικῆς ἐγένετο πρόξενος τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριαρχείῳ· διότι πρὸς ταῦτα ἀπιδόντες κατόπιν καὶ οἱ Βούλγαροι καὶ ὑπὸ ξένου δακτύλου κινούμενοι ἐζήτησαν τὸν κατὰ τὴν 7ην δεκαετηρίδα τοῦ παρόντος αἰῶνος συντελεσθέντα χωρισμὸν αὐτῶν ἀπὸ τοῦ Φαναρίου, συστήσαντες ἰδίαν ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐξαρχίαν, ἧς τὰς ἀνὰ τὴν Θρᾴκην καὶ Μακεδονίαν ποικίλας αὐτῆς ἐνεργείας, ὑπ’ ἔποψιν πολιτικὴν καὶ θρησκευτικὴν, οἱ πάντες γινώσκομεν! Μετὰ ταῦτα δὲ προσεκλήθησαν τῇ 1 Ἰουλίου 1833 οἱ μητροπολῖται, ἀρχιεπίσκοποι καὶ ἐπίσκοποι τοῦ Κράτους, οἵτινες λαβόντες πρὸ ὀφθαλμῶν τὴν ἔκθεσιν τῆς ἐπιτροπείας καὶ συνελθόντες τῇ 15 τοῦ αὐτοῦ ἀπεφήναντο· «ὅτι ἡ ὀρθόδοξος ἀνατολικὴ ἀποστολικὴ ἐκκλησία τοῦ βασιλείου τῆς Ἑλλάδος εἶνε αὐτοκέφαλος καὶ ἀνεξάρτητος ἀπὸ πάσης ἄλλης ἐξουσίας, φυλαττομένης ἀπαραχαράκτου τῆς δογματικῆς ἑνότητος, κατὰ τὰ παρὰ πασῶν τῶν ὀρθοδόξων ἀνατολικῶν ἐκκλησιῶν ἀνέκαθεν πρεσβευόμενα· ὅτι ἀναγνωρίζει διοικητικὸν ἀρχηγὸν τὸν βασιλέα τῆς Ἑλλάδος.»
Προέτειναν δ’ εἶτα οἱ συνελθόντες νὰ συστηθῇ διαρκὴς Σύνοδος συγκειμένη ἐξ ἀρχιερέων καὶ καθισταμένη παρὰ τοῦ βασιλέως καὶ θεωρουμένη ὡς ὑπερτάτη ἐκκλησιαστικὴ ἀρχὴ διευθύνουσα τὰ τῆς ἐκκλησίας, κατὰ τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς κανόνας. Ἦσαν δ’ οἱ ἐν Ναυπλίῳ τῇ 15 Ἰουλίου 1833, συνελθόντες εἴκοσι δύο ἐπίσκοποι καὶ «ἡ ἐπὶ τῶν συνδιαλέξεων ἐπιτροπή»: Σ. Τρικούπης, Κωνσταντῖνος Δ. Σχινᾶς καὶ Σκαρλᾶτος Δ. Βυζάντιος. Πρὸς τὰ ὑπὸ τούτων δὲ ἀποφασισθέντα συνεφώνησαν, τῇ ὑστεραίᾳ, διὰ πρωτοκόλλου ὀκτὼ ἔτι ἐπίσκοποι· ὡσαύτως δὲ δι’ ἄλλου πρωτοκόλλου τῇ 21 Ἰουλίου ὑπογραφέντος δύο ἔτι καὶ τέλος τῇ 26 Ἰουλίου ἀκόμη τρεῖς ἐπίσκοποι. Οὕτω δὲ συνετελέσθη τὸ αὐτοκέφαλον.
Διὰ βασιλικοῦ δὲ διατάγματος διωρίσθη τῇ 25 Ἰουλίου, τὸ προσωπικὸν τῆς Α′. Ἱερᾶς Συνόδου, ἧς πρόεδρος μὲν ἦτο ὁ μητροπολίτης Κορινθίας Κύριλλος, ἐπίτροπος δὲ τῆς Ἐπικρατείας ὁ ὑπουργικὸς σύμβουλος Κωνσταντῖνος Δ. Σχινᾶς, σύμβουλοι δὲ ὁ μητροπολίτης Θηβῶν Παΐσιος, ὁ μητροπολίτης Σαντορίνης (Θήρας) Ζαχαρίας, ὁ πρώην μητροπολίτης Λαρίσσης καὶ ἐκκλησιαστικὸς τοποτηρητὴς Ἤλιδος Κύριλλος καὶ ὁ ἐπίσκοπος Ἀνδρούσης Ἰωσήφ, γραμματεὺς δὲ ὁ Θεόκλητος Φαρμακίδης· συμπληρωτικοὶ δὲ σύμβουλοι πρῶτος ὁ ἐπίσκοπος Ἡλιουπόλεως Ἄνθιμος καὶ δεύτερος ὁ ἐπίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος.
Πρὸ τοῦ διορισμοῦ δὲ τοῦ προσωπικοῦ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐξεδόθη διάταγμα, καθ’ ὃ κεφαλὴ τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας ἀνωμολογεῖτο ὁ θεμελιωτὴς τῆς χριστιανικῆς πίστεως, κατὰ δὲ τὸ διοικητικὸν ἀρχηγὸς ὁ βασιλεὺς τῆς Ἑλλάδος· ἡ δὲ ὑπερτάτη ἐκκλησιαστικὴ ἐξουσία ὑπὸ τὴν κυριαρχίαν τοῦ βασιλέως ἦτο ἡ «ἱερὰ σύνοδος τοῦ βασιλείου τῆς Ἑλλάδος», ἥτις παρεδρεύει ἐν τῇ πρωτευούσῃ τοῦ βασιλείου τῆς Ἑλλάδος», κρατεῖ ἰδίαν σφραγῖδα καὶ εἶνε πενταμελής· καὶ ὁ μὲν πρόεδρος καὶ οἱ δύο σύμβουλοι λαμβάνονται ἐκ μόνον μητροπολιτῶν, ἀρχιεπισκόπων, οἱ δὲ πάρεδροι ἐκ πρεσβυτέρων ἢ ἱερομονάχων· κατ’ ἔτος δὲ γίνεται καὶ νέα ἐκλογή· ὁ πρόεδρος δὲ οἱ σύμβουλοι καὶ οἱ πάρεδροι ὁρκίζονται τὸν ὅρκον τόνδε:
«Ὀμνύω πίστιν εἰς τὸν βασιλέα, ὑποταγὴν εἰς τοὺς νόμους τοῦ βασιλείου εὐσυνείδητον ἐκπλήρωσιν τῶν διαπιστευθέντων μοι χρεῶν, πιστὴν διατήρησιν τῶν δικαιωμάτων καὶ προνομίων τῆς ὀρθοδόξου ἀνατολικῆς ἀποστολικῆς ἐκκλησίας τοῦ βασιλείου τῆς Ἑλλάδος, διατήρησιν τῆς ἀνεξαρτησίας αὐτῆς ἀπὸ πάσης ξένης ἐξουσίας, ἔνθερμον ὑπεράσπισιν τῶν συμφερόντων αὐτῆς, ἀποχὴν ἀπὸ παντὸς πλαγίου σκοποῦ καὶ ἀκριβῆ ἐκτέλεσιν ὅλων ἐν γένει καὶ ἐν μέρει ἑνὸς ἑκάστου τῶν καθηκόντων τῆς ὑπηρεσίας μου».
Ὁ δὲ βασιλικὸς ἐπίτροπος, ὁ γραμματεὺς καὶ οἱ λοιποὶ ὑπάλληλοι τοῦ γραφείου ὡρκίζοντο τὸν συνήθη τῶν ὑπαλλήλων ὅρκον. Πᾶσα συνοδικὴ ἀπόφασις πρὸ τῆς ἐγκρίσεως τῆς κυβερνήσεως ἐθεωρεῖτο ἄκυρος. Ἐκτὸς δὲ τῶν ἄλλων καθήκοντα αὐτῆς εἶναι καὶ τάδε: «ἡ περὶ δογμάτων διδασκαλία· τὸ εἶδος καὶ ἡ ἐκτέλεσις τῆς λατρείας· ἡ ἐκτέλεσις τῶν καθηκόντων ἑκάστης τάξεως τοῦ κλήρου· ἡ θρησκευτικὴ διδασκαλία τοῦ λαοῦ· ἡ ἐκκλησιαστικὴ πειθαρχία· ἡ δικαιοδοσία εἰς καθ’ αὐτὸ· ἐκκλησιαστικὰ ἀντικείμενα π. χ. εἰς τὰ τῆς συνειδήσεως, τῆς ἐκτελέσεως τῶν θρησκευτικῶν καὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν χρεῶν, κατὰ τὰ δογματικά βιβλία καὶ τὸν ἐπὶ τούτων τεθεμελειωμένων κανονισμῶν τῆς ἐκκλησίας».
Ἐν πᾶσι τούτοις φανερὸν, ὅτι πᾶσα μὲν ἡ κοσμικὴ διοίκησις τῆς ἐκκλησίας ἐξηρτᾶτο ἐκ τῆς πολιτείας, πᾶσα δ’ ἡ πνευματικὴ ἐκ τῆς ἱερᾶς Συνόδου. Μετὰ δὲ τὴν γενομένην ταύτην ἀνακήρυξιν τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐκ τοῦ πατριαρχείου τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ μετὰ τὸν διορισμὸν τῶν μελῶν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ἐγένετο (27 Ἰουλίου), ὑπὸ τὸν κρότον τῶν τηλεβόλων καὶ τὴν κροῦσιν τῶν κωδώνων ἡ ἐπίσημος ἐγκαθίδρυσις αὐτῆς μεγαλοπρεπῶς. Μετ’ οὗ πολὺ δέ, 15 Αὐγούστου 1833, ἡ ἀντιβασιλεία ἐξέδωκε διάταγμα, καθ’ ὃ ὡρίζετο ὁ τρόπος τῶν ἐργασιῶν τῆς ἰερᾶς συνόδου.
Τῆς εὐκαιρίας ταύτης δραξάμενοι οἱ ρωσόφρονες, οἵτινες καὶ ἐπὶ Καποδίστρια καὶ ἐπὶ τῆς ἀναρχίας διὰ παντὸς τρόπου ἐζήτουν ν’ ἀναμιγνύωνται ἐν τοῖς τῶν Ἑλλήνων καὶ τώρα ἔδειξαν τὴν ἑαυτῶν δυσαρέσκειαν ἐπὶ τῇ γενομένῃ ἐν τῇ διοικήσει τῆς ἐκκλησίας μεταβολῇ καὶ κρυφίως ὑπέθαλπον παρὰ τῷ λαῷ τὴν πεποίθησιν, ὅτι ἡ μεταβολὴ αὕτη οὐ μόνον τὴν διοίκησιν, ἀλλὰ καὶ τὴν πνευματικὴν σχέσιν τῆς ἐκκλησίας πρὸς τὸ πατριαρχεῖον μετέβαλεν.
Ἐντεῦθεν δ’ ἐγένετο μέγα σκάνδαλον ἐν τῇ ἑλληνικῇ ἐκκλησίᾳ, ἐντεῦθεν δὲ καὶ ὁ κίνδυνος σχίσματος ταύτης ἀπ’ ἐκείνου καὶ αἱ μικραὶ διαπραγματεύσεις μεταξὺ τοῦ τε Πατριαρχείου καὶ τῆς ἑλληνικῆς Κυβερνήσεως καὶ αἱ ἐπὶ μακρὸν ὕστερον πολεμικαὶ συζητήσεις μεταξὺ ἄλλων τε καὶ τοῦ δεινοῦ θεολόγου Κωνσταντίνου Οἰκονόμου καὶ τοῦ Θεοκλήτου Φαρμακίδου, ἐξ ὧν ἐπήγασεν ὁ Τόμος καὶ ὁ Ἀντίτομος καὶ ἄλλα ἥττονος λόγου ἄξια ἔργα, ἅτινα ἐπὶ τέταρτον καὶ πλέον αἰῶνος συνετάρασσον τὴν συνείδησιν τῶν χριστιανῶν τῆς ὁρθοδόξου Ἐκκλησίας.
Μετὰ τὴν ἔκθεσιν τῆς ἐπιτροπείας περὶ καταστάσεως τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας, μετὰ τὴν ἀνακήρυξιν τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, τὴν ἵδρυσιν τῆς ἱερᾶς συνόδου καὶ τοῦ διορισμοῦ τῶν μελῶν αὐτῆς καὶ τοῦ τρόπου τῶν ἐργασιῶν αὐτῆς, ἡ ἀντιβασιλεία ἐξέδωκε διάταγμα τῇ 20 Νοεμβρίου 1833 «περὶ προσωρινῆς διαιρέσεως τῶν ἐπισκοπῶν τοῦ βασιλείου,» καθ’ ὃ πᾶς νομὸς ἀπαρτίζει μίαν ἐπισκοπικὴν περιφέρειαν, ἧς ἡ καθέδρα εἶναι ἡ μητρόπολις τοῦ νομοῦ, ἔνθα ἑδρεύει καὶ ὁ νομάρχης. Ὁρίζονται δ’ ἐπισκοπαὶ αἵδε: ἐν μὲν τῷ νομῷ Κορινθίας καὶ Ἀργολίδος τρεῖς· ἡ τῆς Κορινθίας, ἡ τῆς Ἀργολίδος, ἡ τῆς Ὕδρας τε καὶ Τιπαρήνου (Σπετσῶν)· ἐν δὲ τῷ νομῷ Ἀχαΐας καὶ Ἤλιδος τέσσαρες: ἡ τῆς Ἀχαΐας, Ἠλείας, Αἰγιαλείας καὶ Κυναίθης· ἐν δὲ τῷ νομῷ Μεσσηνίας τρεῖς, ἡ τῆς Τριφυλίας, Μεσσήνης καὶ Μεθώνης· ἐν δὲ τῷ νομῷ Ἀρκαδίας τέσσαρες: ἡ τῆς Μαντινείας καὶ Μεγαλοπόλεως, Κυνουρίας, Ἐρυμανθίας καὶ Γορτύνης· ἐν δὲ τῷ νομῷ Λακωνίας ὀκτώ: ἡ τῆς Λακεδαίμονος, Σελλασίας, Ἐπιδαύρου Λιμηρᾶς, Γυθείου, Ἀσίνης, Οἰτύλου, Ζυγοῦ καὶ ἡ τῆς Καρδαμύλης· ἐν δὲ τῷ τῆς Ἀκαρνανίας καὶ Αἰτωλίας δύο: ἡ τῆς Ἀκαρνανίας καὶ Καλλιδρόμης· ἐν δὲ τῷ τῆς Φωκίδος καὶ Λοκρίδος τρεῖς: ἡ τῆς Φωκίδος, Φθιώτιδος καὶ Λοκρίδος· ἐν δὲ τῷ τῆς Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας τρεῖς: ἡ τῆς Ἀττικῆς, Βοιωτίας καὶ Αἰγίνης· ἐν δὲ τῷ τῆς Εὐβοίας τέσσαρες: ἡ τῆς Εὐβοίας, Καρυστίας, Σκοπέλου καὶ Σκύρου· ἐν δὲ τῷ τῶν Κυκλάδων ἓξ: ἡ τῶν Κυκλάδων, Ἄνδρου, Κύθνου, Μήλου, Θήρας καὶ Νάξου. Ἐκ τῶν τεσσαράκοντα τούτων ἐπισκοπῶν, αἵτινες ἐπληρώθησαν πᾶσαι τῇ 21 Νοεμβρίου 1833 ἐκλειπόντων σὺν τῷ χρόνῳ τῶν ἐπισκόπων, ἔμελλον, κατὰ τὸ διάταγμα, νὰ διατηρηθῶσι κατὰ τὸν ἀριθμὸν τῶν νόμων μόνον δέκα, ὅπερ καὶ ἤρξατο νὰ γίνηται πρῶτον μὲν ὅτε παρῃτήθη τῆς θέσεως αὑτοῦ ὁ ἐπίσκοπος Ἠλείας, οὗ ἡ ἐπισκοπὴ ἡνώθη τῇ 14 Μαΐου 1834 πρὸς τὴν τῆς Ἀχαΐας καὶ εἶτα, ὅτε παρῃτήθη ὁ τῆς Γορτύνης Προκόπιος, οὗ ἡ ἐπισκοπὴ ἡνώθη τῇ 24 Ἰουλίου 1834 τῇ τῆς Ἐρυμανθίας. Ἕκαστος δὲ τῶν διοριζομένων ἐπισκόπων ὤμνυε τὸν διαταχθέντα τῇ 21ῃ Νοεμβρίου 1833 ὅρκον ἔχοντα οὕτως: «Ὀμνύω ἀκριβῆ ἐκτέλεσιν τῶν ἐμπιστευθέντων μοι χρεῶν κατὰ τοὺς ἱεροὺς κανόνας καὶ τὰς βασιλικὰς διαταγὰς καὶ ὑποταγὴν εἰς τὴν παρὰ τοῦ βασιλέως διωρισμένην ἱερὰν σύνοδον ὡς εἰς ὑπερτάτην ἐκκλησιαστικὴν ἀρχὴν τοῦ βασιλείου».
Ἀλλ’ ἡ Ἀντιβασιλεία δὲν περιωρίσθη μόνον εἰς τὴν θρησκευτικὴν ταύτην μεταρρύθμισιν, ἀλλὰ προέβη καὶ ἔτι περαιτέρω ἀσύνετον ἔργον διαπράξασα διὰ τοῦ περὶ μοναστηρίων νόμου αὐτῆς.
Ἀναμφισβήτητον εἶναι ὅτι ἓν τῶν κυρίων αἰτίων τῆς πτώσεως τῆς βυζαντινῆς ἑλληνικῆς αὐτοκρατορίας ἦτο καὶ ἡ πληθώρα τῶν μοναστηρίων καὶ μοναστῶν καὶ ὅτι ἔδει ἐπὶ τέλους νὰ τεθῇ ὁριστικὸν τέρμα πρὸς περιστολὴν τῶν μοναστηρίων ἐν Ἑλλάδι, ὧν ὁ ἀριθμὸς λέγεται, ὅτι ἀνήρχετο εἰς πεντακόσια περίπου κοινόβια ἢ ἰδιόρρυθμα ἀνδρῶν, πολλὰς χιλιάδας μοναχῶν περιλαμβανόντων (8,000) καὶ τεσσαράκοντα Μονὰς γυναικείας. Ἐν μόνῃ δὲ τῇ νήσῳ Ἄνδρῳ ὑπῆρχον 600 μοναχοί.
Ὁ τρόπος ὅμως δι’ οὗ ἐξετελέσθη ὁ νόμος ὑπῆρξεν ἐπιβλαβὴς εἰς αὐτὴν τὴν ἀντιβασιλείαν καὶ ἐξηρέθισε τὸν λαόν. Κατηργήθησαν τετρακόσια δώδεκα μοναστήρια ἀνδρῶν καὶ πάντα τὰ λοιπὰ γυναικεῖα, πλὴν τριῶν: τοῦ τῆς Μεταμορφώσεως ἐν Κυνουρίᾳ, τοῦ τῆς Καισαριανῆς ἐν Ἀττικῇ καὶ τοῦ ἐν Θήρᾳ Ἁγίου Νικολάου, ἐν οἷς ἀφῆκεν ἐν ἑκάστῳ τριάκοντα μοναχὰς ὑπερβαινούσας τὸ 40ὸν ἔτος, ἐκτὸς τῶν ἐχουσῶν μέγαν ὑπὲρ τοῦ μοναχικοῦ βίου πόθον. Ἐπεβλήθη δὲ ταῖς μοναχαῖς ἡ εἰς τὰ γυναικεῖα ἔργα ἐνασχόλησις, ἡ περίθαλψις τῶν ὑπὸ τῆς κυβερνήσεως ἀποστελλομένων ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων, ἡ διδασκαλία ὀρφανῶν καὶ πενήτων καὶ ἐν γένει καθήκοντα λίαν ἁρμόζοντα πρὸς ἀποστολὴν τῶν εἰς τὸν Θεὸν ἀφιερωμένων. (Διάταγμα τῆς 25 Φεβρουαρίου 1834).
Ὁ περὶ μονῶν λοιπὸν νόμος περιεῖχε καὶ ὀρθὰς διατάξεις καὶ ἴσως ἦτο, ἐν πολλοῖς, ἄδικος ὁ διεγερθεὶς θόρυβος· ἄστοχος ὅμως ὑπῆρξεν ὁ τρόπος δι’ οὗ ἐξετελέσθη ὁ νόμος, τὸ βίαιον τῆς διαλύσεως καὶ ἰδίᾳ ἡ μὴ ἀφιέρωσις τῶν εἰσοδημάτων, ἅπερ ἦσαν μέγιστα ὑπὲρ τοῦ κλήρου· διότι ὑπῆρχον μεταξὺ τῶν Μονῶν ἐκείνων καὶ πλουσιώταται, ἀπεράντους ἔχουσαι γαίας, ὡς ἡ τοῦ Μεγάλου Σπηλαίου ἐν Πελοποννήσῳ καὶ ἡ τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ καὶ τῶν Ταξιαρχῶν ἐν Φωκίδι. Ἔπρεπε λοιπὸν τὰ εἰσοδήματα τῶν διαλυθεισῶν Μονῶν νὰ ἀφιερωθῶσιν ὑπὲρ διαμορφώσεως κλήρου, κατὰ τὴν περὶ [τούτ]ων διάταξιν τοῦ νόμου, ὁρίζουσαν τὴν ἵδρυσιν ἐκκλησιαστικοῦ ταμείου ἐκ τῶν εἰσοδημάτων τῶν Μονῶν.
Ἡ κατάργησις αὕτη τοῦ νόμου, παρέσχεν εὔλογον ἀφορμὴν τοῖς ἀντιπολιτευομένοις σφοδρῶν ἐπικρίσεων ὧν ἡ ὀρθοτέρα καὶ δικαιοτέρα ἦτο ἡ τελευταία αὕτη, ἡ περὶ ἀπογυμνώσεως τῶν Μονῶν καὶ κατασπαθίσεως τῶν προσόδων αὐτῶν ἐφ’ ἄλλα καὶ οὐχὶ πρὸς διαμόρφωσιν κλήρου καὶ πλήρωσιν τῶν πολλῶν τῆς Ἐκκλησίας ἀναγκῶν. Πράγματι δὲ ἡ κατάστασις τοῦ κλήρου ἦτο οἰκτρά· ἐπεκράτει ἀπαιδευσία εἰς τὸ πλεῖστον τῶν ἱερέων καὶ παρὰ τὰ λαμπρὰ αὐτῶν αἰσθήματα, τὸν ἀναμφισβήτητον πατριωτισμὸν καὶ τὴν θεοσέβειαν τοῦ ἑλληνικοῦ κλήρου, ἡ ἐκ τῆς ἀγνοίας καὶ ἀμαθείας ἀσχημία ἦτο μεγίστη. Κυβέρνησις μεριμνῶσα περὶ τοῦ κλήρου ἀληθῶς ἐμπνεομένη ἐκ τῆς συνειδήσεως τῶν ἐπιβαλλομένων αὐτῇ καθηκόντων πρὸς τὸ ἱερατεῖον, ἠδύνατο πολλὰ ὑπὲρ αὐτοῦ νὰ ἐπιτελέσῃ, νὰ ἐξασφαλίσῃ αὐτῷ ἐξέχουσαν θέσιν, ὁποίαν ἀπαιτεῖ ἡ ἀποστολὴ αὐτοῦ, καὶ νὰ διαμορφώσῃ καὶ ἐκπαιδεύσῃ αὐτὸν οὕτως, ὥστε νὰ καταστήσῃ ἀντάξιον τοῦ μεγάλου αὐτοῦ προορισμοῦ. Ἡ ἀντιβασιλεία ὅμως ὑπὸ τὴν ἔποψιν ταύτην οὐδὲν ἔπραξε, μόνον δὲ πρὸς τὸ θεαθῆναι, κατὰ Μάϊον τοῦ 1834, ὥρισε τριάκοντα ἱερομονάχους ὡς ὑποτρόφους τοῦ ἐν Αἰγίνῃ ἐκπαιδευτηρίου, οἰκτρῶς μετ’ οὐ πολὺ ἐγκαταλειφθέντας. Τοιουτοτρόπως δὲ ἐσυλήθησαν μὲν αἱ ἐκκλησίαι καὶ μοναί, οὐδὲν δὲ ὑπὲρ τοῦ κλήρου ἐγένετο, ἡ δ’ ἐκ τούτου κατακραυγὴ τὰ μέγιστα συνετέλεσεν ἵνα καταστήσῃ χαλαρωτέρας ἔτι τὰς μεταξὺ τοῦ λαοῦ καὶ τῆς ἀντιβασιλείας σχέσεις.
Τὸ μόνον δὲ ὅπερ ἐγένετο ἦτο ὁ ἐξευτελισμὸς τῆς ἐκκλησίας παρὰ τῷ λαῷ, ἐξ οὗ οἱ μὲν ἐσκαδαλίζοντο, οἱ δ’ ἔχοντες ἀσθενὲς τὸ θρησκευτικὸν αἴσθημα κατέστησαν ὅλως ψυχροὶ πρός τε τὰ δόγματα καὶ τὴν ἐκκλησίαν.
Διότι πάντα σχεδὸν τὰ μοναστήρια ἐθεωροῦντο πρὶν ὡς σεβαστὰ τεμένη παρὰ τοῖς πέριξ αὐτῶν κατοίκοις καὶ δι’ ἄλλους μὲν θρησκευτικοὺς λόγους, πρὸ πάντων ὅμως, διὰ τὰ περιᾳδόμενα ὑπὸ τῶν μοναστῶν θαύματα τοῦ ἐν ἑκάστῃ αὐτῶν τιμωμένου ἁγίου. Μετὰ δὲ τὴν διάλυσιν αὐτῶν οἱ μὲν ἐξηγριοῦντο κατὰ τῶν κυβερνώντων καὶ ἀσεβῶν ξένων, οἱ δὲ ἧττον εὐσεβεῖς κατεγίνοντο, ἐκ παντὸς τρόπου, ὅπως ἁρπάσωσιν ἐκ τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων.
Πάντα δὲ τὰ κινητὰ τῶν μοναστηρίων καὶ τῶν ἐκκλησιῶν τὰ ἱερὰ σκεύη ἀπώλοντο ἐπὶ ματαίῳ, ὧν τὰ πλεῖστα ἐκλάπησαν. Ἐντεῦθεν δὲ δυνάμεθα ἀφόβως νὰ κρίνωμεν, ὅτι ἡ διάλυσις τῶν μοναστηρίων ἦτο ἔργον ἀσυνετώτατον καὶ βλαβερώτατον· καὶ ἐκεῖνο μὲν, διότι ἐγένετο ἐν οὐ δέοντι καὶ κατὰ τρόπον βάρβαρον, τοῦτο δέ, διότι οὔτε τὸ ἐκκλησιαστικὸν ταμεῖον συνέστη οὔτε αἱ πρόσοδοι τῶν διαλυθέντων μοναστηρίων ἐχρησίμευσαν πρός τι ὠφέλιμον εἴτε τῇ ἐκκλησίᾳ εἴτε τῇ πολιτείᾳ, ἀλλὰ μόνον ἐγένετο ἡ εἰς τὰ καίρια βλάβη τοῦ θρησκευτικοῦ αἰσθήματος τοῦ λαοῦ, ὅπερ οὔτ’ εὐκόλως ἐμφυτεύεται αὐτῷ ἅπαξ ἐκριζωθὲν οὔτε ψυχρανθὲν αὖθις θερμαίνεται. Ἡ μέχρι δὲ τοῦ νῦν τὴν κοινωνίαν, λέγει ὁ κ. Κρέμος, λυμαινομένη θρησκευτικὴ ἀδιαφορία δύναταί τις εἰπεῖν, ὅτι ὡς κυρίαν αἰτίαν ἔχει τὴν τότε γενομένην διάλυσιν τῶν μοναστηρίων, τὴν ἀπεμπόλησιν.jpg)
Ὁ βασιλεὺς Ὄθων ὑποδεχόμενος τοὺς ἀντιπροσώπους τῆς Ἑλλάδος.
Καὶ περὶ τῶν ἰδιωτικῶν μοναστηρίων καὶ ναῶν ἐφρόντισε τῇ 26ῃ Ἀπριλίου 1834 ἡ ἀντιβασιλεία διατάξασα, ὅτι ὅσα ἐξ αὐτῶν ἀποδεδειγμένως εἶναι ἰδιωτικὰ νὰ μένωσι καὶ εἰς τὸ μέλλον, ἀλλὰ τὰ ἀφιερωμένα αὐτοῖς κτήματα ὑπ’ ἄλλων μὴ κατόχων τοῦ μοναστηρίου ἢ τοῦ ναοῦ «παραλαμβάνονται εἰς τὸ ἐκκλησιαστικὸν ταμεῖον ὡς ἀφιερώματα»· ὅτι οὐδαμῶς ἐπιτρέπεται τοῦ λοιποῦ ἀφιέρωσις πρὸς τὰ ἰδιωτικὰ ταῦτα μοναστήρια ἢ ναούς, ὅτι τὰ ἅπαξ ἐνοριακὰ γενόμενα ἢ ὁπωςδήποτε παύσαντα νὰ διοικῶνται ὑπὸ ἰδιωτῶν θεωροῦνται δημόσια καὶ περὶ αὐτῶν θὰ ἰσχύωσιν πανθ’ ὅσα καὶ περὶ τῶν δημοσίων, ἀλλ’ ὅμως καὶ ἐν ταῖς περὶ τῶν μοναστηρίων τούτων διατάξεων οὐδὲν ἐξετελέσθη ἢ ἀσχημίαι, κατὰ τὰς ἱεροτελεστίας μεταξὺ ἐνοριτῶν καὶ ἰδιοκτητῶν ἐριζόντων!
Ἀλλὰ καὶ ἡ ἐν γένει νομοθεσία μετεγκλιματισθεῖσα ἀποτόμως ἐν Ἑλλάδι οὐδόλως ἐφάνη κατάλληλος. Διότι ὁ μὲν ἐμπορικὰς νόμος μετεφράσθη ἐκ τοῦ «Ναπολεοντείου Κώδηκος», ἡ δὲ περὶ δικαστηρίων νομοθεσία συνετάχθη ἐν Βαυαρίᾳ πρὸ τῆς καθόδου ἔτι τῶν ἀντιβασιλέων, ὁμοίως δὲ ἡ πολιτικὴ καὶ ποινικὴ δικονομία (10 Μαρτίου 1834), ὁ ὀργανισμὸς τῶν συμβολαιογραφείων (21 Μαρτίου 1834), παρὰ τὴν ἐπιστημονικὴν αὐτῶν ἀξίαν, εἶναι προϊόντα τῶν εὐρωπαϊκῶν νομοθεσιῶν, οὐχὶ δὲ ἀποτελέσματα πείρας καὶ γνώσεως ἑλληνικοῦ χαρακτῆρος.
Καὶ ἔβριθον μὲν αἱ νομοθεσίαι ἐκεῖναι σοφῶν διατάξεων περὶ παντὸς εἴδους ἀντικειμένου καὶ ἦσαν ταμεῖον πολυτίμου ὕλης, ἣν περισυνέλεξεν ὁ Μάουρερ ἐκ σοφῶν εὐρωπαϊκῶν νομοθετημάτων, ἀλλὰ δὲν ἦτο πρόσφορος εἰσέτι διὰ τὴν Ἑλλάδα, ἐφ’ ᾧ καὶ ὡς ἀστικὸς κώδηξ ἐξηκολούθησεν εἰσέτι ἰσχύων ὁ Ἀρμενόπουλος, ὡς καὶ ἐπὶ Βυζαντινῶν καὶ τουρκοκρατίας, βραδύτερον, ἐν ἔτει 1856 συνετάχθη ἀστικὸς νόμος, ἀπομίμησις τοῦ Ναπολεοντείου Κώδικος, ἀλλὰ μόνον τὸ πρῶτον αὐτοῦ βιβλίον ἐδημοσιεύθη. Καὶ πρὸς ἀνάπτυξιν δὲ τῶν προσόδων τοῦ Κράτους ἐξεδόθησαν ὑπὸ τῆς ἀντιβασιλείας νομοθετήματά τινα, τῇ 11ῃ Ἀπριλίου 1833, ὡς τὰ περὶ τοῦ φόρου τῆς βοσκῆς, περὶ ἐνοικιάσεως τῶν ἑλῶν καὶ βαλτωδῶν γαιῶν, περὶ ἐνοικιάσεως τῶν ἁλικῶν, περὶ ἐγγείου φόρου «τῶν ἐθνικοϊδιοκτήτων λειβαδίων», περὶ εἰσπράξεως τῆς δεκάτης, τῶν λιμενικῶν δικαιωμάτων, περὶ τῶν δημοσίων κτημάτων καὶ ἄλλα τινά, ἀποβλέποντα μᾶλλον εἰς τὰς προσκαίρους καὶ ἐπειγούσας τότε ἀνάγκας.
Ἐξέδωκε δὲ τῇ 9ῃ Φεβρουαρίου 1833 διάταγμα, δι’ οὗ ἐτέσαν «νομοθετικοί ὅροι περὶ τιμωρίας τῶν κατὰ τῆς κοινῆς ἀσφαλείας ἐντὸς τῆς Ἐπικρατείας ἐγκλημάτων καὶ σφαλμάτων», καθ’ οὓς ἔμελλον νὰ τιμωρῶνται οἱ ἄνευ ἀδείας τῆς κυβερνήσεως ὁπλοφοροῦντες, οἱ ἐγείροντες στάσεις, οἱ συλλέγοντες στρατιώτας ἄνευ ἀδείας τῆς κυβερνήσεως. οἱ ὁπλιτάρχαι, οἱ τηροῦντες τὸν ἑαυτῶν στρατὸν μετὰ τὴν ὑπὸ τῆς κυβερνήσεως διάλυσιν αὐτοῦ, οἱ πειραταὶ καὶ οἱ ἐλευθεροῦντες καθειργμένους.
Πρὸς δὲ τούτοις ἐν τοῖς Ὅροις προσδιωρίζοντο τρία δικαστήρια· τὸ μὲν διὰ τὴν ἀνατολικὴν Ἑλλάδα καὶ Σαλαμῖνα ἑδρεῦον ἐν Θήβαις, τὸ δὲ διὰ τὴν δυτικὴ Ἑλλάδα, Ἀχαΐαν καὶ Ἤλιδα ἐν Μεσολογγίῳ καὶ τὸ τρίτον διὰ τὰ λοιπὰ μέρη τῆς ἐπικρατείας ἐν Ναυπλίῳ. Ἕκαστον τῶν δικαστηρίων συνέκειτο ἐξ ἑνὸς προέδρου, τεσσάρων δικαστῶν, ἑνὸς ἐπιτρόπου τῆς ἐπικρατείας καὶ ἑνὸς γραμματέως· αἱ δὲ δίκαι θὰ ἐγίνοντο συνοπτικῶς. Ἐπειδὴ δὲ τὰ τότε ἐκδιδόμενα διατάγματα μέχρι τῆς ἐκδόσεως τῶν παρασκευαζομένων νόμων ἐπεῖχον θέσιν νόμων, καὶ τὸ παρὸν διάταγμα ἐπεῖχε θέσιν νόμου μέχρι τῆς ἐκδόσεως τοῦ ποινικοῦ Κώδηκος, τῇ 18ῃ Δεκεμβρίου 1833. Ὁ κώδηξ οὗτος συγκείμενος ἐξ 708 ἄρθρων εἶναι ἔργον σπουδαιότατον. Ἐν αὐτῷ διακρίνονται αἱ ἐγκληματικαὶ πράξεις εἰς κακουργήματα, πλημμελήματα καὶ πταίσματα· αἱ δὲ ποιναὶ εἶναι αἱ μὲν ἐγκληματικαί: θάνατος, δεσμὰ διὰ βίου, δεσμὰ πρόσκαιρα, εἱρκτή· αἰ δὲ ἐπανορθωτικαί: φυλάκισις καὶ χρηματικαί· αἱ δὲ ἀστυνομικαί: κράτησις καὶ πρόστιμον· ὡς ὄργανον δὲ θανατώσεως ὡρίσθη ἡ λαιμητόμος.
Ἐπίσης δὲ καὶ γενικοί τινες ὁρισμοί, ἐν οἷς ἀναγράφονται περὶ ἀθεμίτων πράξεων καὶ τῆς τιμωρίας αὐτῶν ἐν γένει, περὶ δολίας προαιρέσεως καὶ ἀμελείας, τελέσεως καὶ ἀποπείρας ἀξιοποίνων πράξεων, αὐτουργῶν καὶ συναιτίων, καταλογισμοῦ τῶν πράξεων, μέτρου τῆς ποινῆς, λόγων, οἵτινες ἀκυροῦσιν ἢ ἐξαλείφουσι τὸ ἀξιόποινον· ἔπειτα δὲ οἱ ἰδιαίτεροι ὁρισμοὶ ἀφορῶντες εἰς τὰ καθέκαστα εἴδη τῶν κακουργημάτων καὶ πλημμελημάτων καὶ τέλος τὰ περὶ πταισμάτων.
Ἡ ἀντιβασιλεία ἐμερίμνησε, πρὸς τούτοις, καὶ περὶ συγκοινωνίας πρὸς τὴν ἀλλοδαπήν. Ἐξεχώρησεν ἓξ ταχύπλοα πλοῖα πρὸς τὸν ἐργολάβον Φεράλδην πρὸς διατήρησιν γραμμῶν τινων, μετὰ παρέλευσιν δ’ ἔτους διὰ νέας συμβάσεως ηὔξησε τὸν ἀριθμὸν τῶν πλοίων ἐπὶ τῷ ὅρῳ τῆς προσθήκης νέων γραμμῶν. Οὕτω διὰ τῆς νέας ταύτης συμβάσεως τῆς ὑπογραφείσης ἐν Ναυπλίῳ τῷ 1834 μεταξὺ τοῦ ἐπὶ τῶν ἐσωτερικῶν γραμματέως Ἰ. Κωλέττη καὶ τοῦ ἐργολάβου τῶν βασιλικῶν ταχυπλόων Φ. Φεράλδη ὁ τελευταῖος οὗτος ὑποχρεοῦτο νὰ βαστᾷ ἕνδεκα ἑλληνικὰ πλοῖα εὔπλοα ὅλα, καλῶς ἐφωδιασμένα, λαμβάνων καὶ μηνιαίαν ἐπιχορήγησιν τεσσάρων χιλιάδων δραχμῶν, ὁριζομένων διὰ τῆς προγενεστέρας τοῦ 1833 συμβάσεως, πρὸς διατήρησιν τῶν ἑξῆς γραμμῶν: τῆς Τεργέστης, ἐκτελουμένης κατὰ εἰκοσαήμερον ὑπὸ τριῶν ταχυπλόων, ὧν τὰ δύω ἤθελον μεταβαίνει, κατ’ εὐθεῖαν, εἰς Τεργέστην, τὸ δὲ τρίτον μετὰ προσεγγίσεως ἐπὶ 23 ὥρας εἰς Βρεντήσιον· τῆς Λιβόρνου, ἐκτελουμένης ὑφ’ ἑνὸς ταχυπλόου μετὰ σταθμεύσεως τεσσάρῶν ἡμερῶν εἰς Σῦρον καὶ δύο ἡμερῶν εἰς Μεσσήνην· τῆς Μασσαλίας, διὰ Μελίτης, ἐπιτελουμένης, κατὰ δεκαπενθημερίαν, ἑκάστην 1 καὶ 15 τοῦ μηνὸς διὰ τεσσάρων ταχυπλόων, ὧν τὰ δύω ἤθελον ταξειδεύει μεταξὺ τῆς ἔδρας τοῦ βασιλείου καὶ τῆς Μελίτης, τὰ δ’ ἕτερα δύω μεταξὺ Μελίτης καὶ Μασσαλίας· τῆς Σμύρνης, ἐκτελουμένης ὑφ’ ἑνὸς ταχυπλόου, μετὰ σταθμεύσεως εἰς Σῦρον ἐπὶ 24 ὥρας· καὶ τέλος τῆς Αἰγύπτου διὰ Κρήτης, μετὰ σταθμεύσεως ἐπὶ τετραήμερον εἰς Σῦρον, ἐκτελουμένης ὑπὸ δύω ταχυπλόων, τοῦ ἑνὸς πλέοντος μεταξὺ Ἑλλάδος καὶ Χανίων καὶ τοῦ ἑτέρου μεταξὺ Χανίων καὶ Ἀλεξανδρείας. Κατὰ τὴν σύμβασιν ταύτην ἡ κυβέρνησις εἶχε τὸ δικαίωμα νὰ ἐμβάζῃ δύο ὁδοιπόρους ἐξ ὧν ὁ εἷς ἄναυλος καὶ ὁ ἄλλος νὰ πληρώνῃ ἥμισυ ναῦλον καὶ νὰ ἀποστείλῃ διὰ τῶν ταχυπλόων τούτων τοὺς ταχυδρομικοὺς φακέλλους καὶ τοὺς γρούπους της· ἐπὶ πλέον ὁ Φεράλδης ὑποχρεοῦται νὰ ἔχῃ εἰς τὰ ὑπὸ ἑλληνικὴν σημαίαν ταῦτα ταχύπλοα, πλοιάρχους Ἕλληνας καὶ πληρώματα ἀποτελούμενα, κατὰ τὰ δύο τρίτα, ἐξ Ἑλλήνων. Τοιαύτη ἦτο ἡ πρώτη περὶ συγκοινωνίας σύμβασις τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως· χάριν δὲ περιεργίας ἀναγράφομεν, ὅτι ὁ Φεράλδης, δύο μῆνας μετὰ τὴν εἰς Ἀθήνας μεταφορὰν τῆς πρωτευούσης, κατὰ Φεβρουάριον τοῦ 1835, ἐποιήσατο τῇ ἑλληνικῇ κυβερνήσει πρότασιν κατασκευῆς, ἀντὶ 1,000,000 δραχμῶν, σιδηροδρόμου μεταξὺ Ἀθηνῶν καὶ Πειραιῶς, ἀλλ’ ἡ ἐφημερὶς Ἀθηνᾶ ἐθεώρησε τὴν αἴτησιν ἑκατομμυρίου λίαν ὑπερβολικὴν καὶ συνεβούλευσε τὴν κυβέρνησιν νὰ μὴ παράσχῃ περισσοτέρας τῶν 180 — 200 χιλιάδων δραχμῶν!
Τὸ κυριώτατον ὅμως ὅπερ, κατ’ ἐξοχὴν, ἐχώλαινε καὶ περιῆγε τὴν χώραν εἰς σύγχυσιν καὶ ταραχήν, ἦτο τὸ οἰκονομολογικὸν σύστημα. Διότι καὶ εὐθὺς ἐν ἀρχῇ προσέκοψαν πάνθ’ ὅσα ἡ ἀντιβασιλεία ἐπεχείρησε πρὸς βελτίωσιν τῶν κακῶς ἐχόντων οἰκονομικῶν τοῦ Κράτους. Καίπερ δὲ διαρκούσης τῆς Ἐπαναστάσεως ἀπεφασίσθη ἡ πώλησις τῶν δημοσίων κτημάτων μετὰ ταῦτα ἀπέτυχε· διότι τοῦτο ἐγένετο πηγὴ τρομερῶν καταχρήσεων· διὰ τοῦτο καὶ ἐξεδόθη τῇ 6 Φεβρουαρίου 1833 διάταγμα, καθ’ ὃ ἔνθεν μὲν προσεκαλοῦντο οἱ ἀγοράσαντες οἱαδήποτε δημόσια κτήματα νὰ προσαγάγωσι τὰ οἰκεῖα ἔγγραφα, ἔνθεν δ’ ἀπηγορεύετο αὐστηρῶς πᾶσα περαιτέρω πώλησις μέχρις οὗ συνταχθῇ ἔκθεσις τῶν ἀπ’ ἀρχῆς τοῦ ἀγῶνος μέχρι τότε γενομένων ἐκποιήσεων, περιλαμβάνουσα τὴν ἐπαρχίαν, ὅπου ἐγένετο ἡ ἐκποίησις, τὴν δήλωσιν τοῦ ἐκποιηθέντος, καὶ τὴν περιοχὴν αὐτοῦ, τὸν χρόνον, τὸ εἶδος καὶ τὴν ἀξίαν τοῦ ἐκποιηθέντος, τὴν τιμὴν τῆς πωλήσεως, τὰ καταβληθέντα καὶ τὰ ἔτι ὀφειλόμενα χρήματα.
Ἀλλὰ ταῦτα πάντα οὐδαμῶς μὲν συνέτειναν εἰς αὔξησιν τῶν δημοσίων προσόδων, τὰ μάλιστα δὲ εἰς κατάθλιψιν τοῦ ἐν ἐλεεινῇ καταστάσει ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ πρὸ πάντων, ὅτε διετάχθη τὸ μονοπώλιον τοῦ ἅλατος καὶ διερρυθμίσθησαν τὰ περὶ βοσκῆς ἐπὶ τὸ καταθλιπτικώτερον.
Ἡ δὲ κατάστασις τῆς γεωργίας ἦτο τοιαύτη, ὥστε ἁπλῶς δύναταί τις εἰπεῖν, ὅτι αὕτη ἦτο οἵα ἐπὶ Ἡσιόδου, ἀτελεστάτη καὶ ἐλάχιστον προσοδοφόρος, ἅτε ἀγνοουμένων τῶν στοιχειωδεστέρων τῆς γεωργίας κανόνων.
Καὶ εἶχε μὲν ἀποφασισθῇ τῇ 16 Αὐγούστου 1833 ἡ κατασκευὴ ὁδῶν τινων, οἷον ἐκ Πατρῶν διὰ Μιστρᾶ εἰς Γύθιον, ἐκ Νεοκάστρου διὰ Μεγαλουπόλεως καὶ Τριπόλεως εἰς Κόρινθον, ἐκ Ναυπλίου εἰς Κόρινθον, ἐξ Ἀθηνῶν διὰ Θηβῶν καὶ Λεβαδείας εἰς Ἀγρίνιον, Ἀμβρακίαν καὶ Βόνιτσαν, ἐκ Θηβῶν εἰς Χαλκίδα, ἐξ Ἀμφίσσης εἰς Λαμίαν μέχρι τῶν συνόρων τῆς Τουρκίας καὶ ἐκ Μεσολογγίου εἰς Ἀγρίνιον, ἀλλ’ οὐδὲν σχεδὸν τούτων ἐγένετο. Ἐπίσης δὲ καὶ αἱ γενόμεναι ἀπόπειραι ἢ ἁπλαῖ προτάσεις περὶ βελτιώσεως τῆς γεωργίας, φυτείας, κτηνοτροφίας ἐντελῶς ἀπέτυχον.
Γενικῶς ὅμως δύναταί τις νὰ εἴπῃ, ὅτι οὐδὲν χρήσιμον ἐγένετο πρὸς ἀνάπτυξιν τῶν μέσων τῆς συγκοινωνίας διὰ κατασκευῆς χρησίμων ὁδῶν, τὴν δὲ ἀλήθειαν ταύτην ἀνωμολόγει καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ τοῦ Ὄθωνος, γράφων αὐτῷ, κατὰ Δεκέμβριον τοῦ 1833, ὅτι «ὑπὲρ τῆς κυρίως διαχειρίσεως οὐδὲν ἐγένετο, διότι ἡ ἀντιβασιλεία οὐδὲ ἓν δένδρον ἐφύτευσε μέχρι τοῦδε». Ἐν τῇ αὐτῇ ἐπιστολῇ ὁ ἀείμνηστος ἐκεῖνος φιλέλλην κατακρίνων τὴν πολιτείαν τῶν ἀντιβασιλέων ἔλεγε ρητῶς ὅτι: «οἱ Ἕλληνες πρέπει νὰ μείνωσιν Ἕλληνες καὶ οὐχὶ νὰ ἐκγερμανισθῶσιν·» ὅτε δὲ τὸ 1835 ὁ Θίρσιος ὑπέβαλεν αὐτῷ ὑπόμνημα περὶ τῶν ἑλληνικῶν πραγμάτων συνιστῶν τὴν ἁπλοποίησιν τῆς διοικήσεως, ὁ Λουδοβῖκος ἀπέστειλε τὸ ὑπόμνημα πρὸς τὸν Ὄθωνα μετὰ τῆς ἑξῆς ὑποσημειώσεως: «πάντων σχεδὸν τῶν προτεινομένων εἶναι ἀναγκαία ἡ ἐκτέλεσις ἵνα ἐξακολουθήσῃ ὑφιστάμενον τὸ ἑλληνικὸν βασίλειον· πολλάκις συνέστησα τὴν ἁπλοποίησιν τῆς διοικήσεως· πολλάκις ἀπεφάνθην κατὰ τοῦ ἐκβαυαρισμοῦ τῆς Ἑλλάδος· ὁ προϋπολογισμὸς πρέπει νὰ καταστῇ ἧττον πολυδάπανος· τὴν εὐθύνην δὲν ὑπέχει ἴσως ὁ πρόεδρος ἀλλ’ ἡ μέχρι τοῦ νῦν πλειοψηφία τῆς ἀντιβασιλείας· ἐὰν ὅμως καὶ τώρα οὐδεμία ἐπέλθῃ μεταβολὴ, ἐὰν δὲν καταπολεμηθῇ τὸ κακόν, ἐὰν προϋπολογισμὸς καὶ διοίκησις δὲν γείνωσιν ἁπλᾶ, ὀλιγοδάπανα, γνησίως ἑλληνικά, θὰ ἀποβάλω τὴν περὶ τοῦ Ἄρμανσπεργ γνώμην μου καὶ βαρεῖα θὰ πέσῃ ἐπ’ αὐτοῦ εὐθύνη.»
Ἡ τοιαύτη δ’ ἐπίσημος ἀποδοκιμασία τῶν πράξεων καὶ τῆς πολιτείας τῶν ἀντιβασιλέων παρ’ αὐτοῦ ἐκείνου, ὅστις ἐξελέξατο καὶ διώρισεν αὐτοὺς περιττήν, νομίζομεν, καθίστησι πᾶσαν ἑτέραν κρίσιν περὶ τῶν ὑπὸ τῶν Βαυαρῶν ἐν Ἑλλάδι γινομένων.
Μεθ’ ὅλους ὅμως τοὺς ἀνωτέρω νόμους καὶ μεθ’ ὅλας τὰς διατάξεις ἅσπερ ἡ ἀντιβασιλεία ἐξέδωκε μὲν, δὲν ἐξετέλεσεν ὅμως, ἡ κατ’ αὐτῆς ἀντιπολίτευσις τῶν τὴν ἐλευθέραν Ἑλλάδα παρασκευασάντων, ἐξηκολούθει ὁσημέραι νὰ γίνηται ἐπαισθητοτέρα· διότι ἡ διάλυσις τοῦ στρατοῦ ἀφ’ ἑνὸς καὶ ἡ εἰς τὸ ἐξωτερικὸν ἀποστολὴ τῶν κυριωτέρων ἐνδόξων ἀνδρῶν τῆς ἐποχῆς, ἡ κατάστασις αὕτη τῆς Ἑλλάδος καὶ ἡ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῆς ἀντιβασιλείας ἀφ’ ἑτέρου, ἐνέβαλον εἰς μεγάλην ἀνίαν τοὺς Ἕλληνας.
Ταῦτα πάντα δ’ ἀποδεικνύουσιν, ὅτι αἱ κατὰ τῆς πλειονότητος τῶν εἰς Ἑλλάδα κατελθόντων Βαυαρῶν κατακραυγαὶ οὐδαμῶς προήρχοντο ἐκ θρησκευτικοῦ φανατισμοῦ προερχομένου ἐκ τῆς διαλύσεως τῶν μονῶν, τοῦ αὐτοκεφάλου τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ τοῦ ἀλλοθρήσκου τοῦ τε βασιλέως καὶ τῶν μελῶν τῆς ἀντιβασιλείας, οὐδ’ ἐξ αἰσθήματος ξενηλασίας, ὥς τινες ἰσχυρίσθησαν τῶν ξένων, ἀλλὰ καὶ δίκαιαι καὶ βάσιμοι ἦταν, ἀποτελέσματα δικαίας ἀγανακτήσεως, πιστοποιούμενα ἔτι ἅπαξ διὰ τῆς ἀπευθυνθείσης τῷ Ὄθωνι, κατὰ τὴν ἐνηλικίωσιν αὐτοῦ, ὑπὸ τοῦ πατρὸς βασιλέως Λουδοβίκου ἐπιστολῆς[8] ἐν ᾖ καὶ πάλιν ἐπανελαμβάνετο ὅτι: «οἱ Ἕλληνες δὲν πρέπει νὰ ἐκβαυαρισθῶσιν ἀλλὰ νὰ κυβερνῶνται ἐν ἐθνικῷ πνεύματι».
Καὶ αὐτὴ ἡ ἐπίσημος Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως ἐδημοσιεύετο ἑλληνιστὶ καὶ γερμανιστὶ ἐπὶ ἓν καὶ ἥμισυ ἔτος, πλεῖστα ἔγγραφα γερμανιστὶ συνετάττοντο, σιωπηρῶς ἐκηρύσσετο ἡμιεπίσημος γλῶσσα ἡ γερμανική, μεταφραστῶν γραφεῖα ἱδρύθησαν, εὐρυτάτη γραφειοκρατία ἐνεκαθιδρύθη, πολυπλοκώτατον διοικήσεως σύστημα ἐπεβλήθη καὶ οὕτω χρῆμα καὶ χρόνος ἐδαπανῶντο εἰς ὀξογκουμένους μισθοὺς καὶ εἰς μυρίας διατυπώσεις. Ἐντεῦθεν λοιπὸν ἡ ἀντιβασιλεία ὁσημέραι ἔβαινε πρὸς τὸ τέλος αὐτῆς. Αἱ δὲ ἀντιπολιτευόμεναι αὐτὴν ἐφημερίδες: Ἀπόλλων, Σωτήρ, Ἀθηνᾶ ἔγγραφον κατ’ αὐτῆς τὰ ἐξ ἁμάξης.
Τὴν κατάστασιν ταύτην διαπυνθανόμενος ὁ γνησίως φιλέλλην πατὴρ τοῦ Ὄθωνος, καὶ βλέπων ὅτι ἡ δίκη τοῦ Κολοκοτρώνη καὶ Πλαπούτα καὶ αἱ ταραχαὶ ἐν Μάνῃ, Μεσσηνίᾳ καὶ Ἀρκαδίᾳ οὐ μόνον οὐδαμῶς συνέτειναν εἰς καταπράϋνσιν τῶν ἐρίδων τῶν ἀντιβασιλέων, ἀλλὰ καὶ εἰς μεγίστην ἔξαψιν αὐτῶν, τῇ εἰσηγήσει τοῦ Ἄγγλου Πάλμερστον καὶ τοῦ Ρώσου Νεσσελρὸδ ἀνεκάλεσε τόν τε Μάουρερ, ἐκδοθέντος (21 Ἰουλίου 1834) τοῦ οἰκείου τοῦ Ὄθωνος διατάγματος, καὶ Ἄβελ καὶ ἀντ’ αὐτῶν διώρισε τὸν Κόβελ καὶ τὸν Γκράϊνε, παραμείναντος τοῦ Ἔϊδεκ ὡς ἀβλαβοῦς. Ἐπειδὴ δὲ οἱ διορισθέντες ὑπεῖκον τυφλοῖς ὄμμασι τῷ Ἄρμανσπεργ, οὗτος ἀπέβη τρόπον τινα αὐτάρχης, ἐν μὲν τῇ διοικήσει ἀποδειχθεὶς ἐπιπόλαιος, πανοῦργος, ἀναβλητικός, τὰ πάντα ἐπιτρέπων πάσῃ φατρίᾳ χάριν τῆς ἐξουσίας, ὑποχωρῶν μέν, προκειμένου περὶ πολιτικῶν, τυραννικῶς δὲ φερόμενος, προκειμένου περὶ διοικήσεως. Ὅπως δὲ κορρενύῃ τὰς ἀπαιτήσεις τῶν οἰκείων καὶ φίλων κατεσπάθα ἀφειδῶς τὰ ὀλίγα τοῦ πτωχοῦ ἑλληνικοῦ ταμείου χρήματα. Τὸ τοιοῦτο δὲ συνετέλεσεν ὅπως ὁ Λουδοβίκος ἀποστείλῃ ἵνα ἐξετάσῃ τὴν κατάστασιν καὶ παράσχῃ συμβουλὰς τῇ ἀντιβασιλεία τὸν ἐν Λονδίνῳ πρεσβευτὴν τῆς Βαυαρίας Γένισον· κατὰ δὲ τὴν ἐνηλικίωσιν τοῦ βασιλέως, ἀποσταλέντος τοῦ, μέχρι τῆς ἡμέρας ἐκείνης διευθύνοντος τὸ ὑπουργικὸν συμβούλιον Ι. Κωλέττου ὡς πρεσβευτοῦ εἰς Παρισίους, διωρίσθη ἀρχιγραμματεὺς (πρωθυπουργὸς) ὁ Ἄρμανσπεργ, τῇ 20ῃ Μαΐου τοῦ 1835, προσληφθέντων εἰς τὸ ὑπουργεῖον τοῦ Πραΐδου μὲν ἐπὶ τῶν Ἐσωτερικῶν, κατὰ Ἰούνιον δὲ, τοῦ Σμὰλτς ἐπὶ τῶν Στρατιωτικῶν· καὶ ἐπὶ τῶν ἡμερῶν ὅμως τοῦ Ἄρμανσπεργ ἡ αὐτὴ ἐξηκολούθησε κατάστασις, ἡ γραφειοκρατία καὶ τότε ἐπεκράτησεν, ἡ σπατάλη τῶν δημοσίων χρημάτων οὐδαμῶς περιεστάλη, διὸ καὶ ἡ κατ’ αὐτοῦ ἀγανάκτησις ἐξηκολούθησεν οὕτως ὥστε ὁ βασιλεὺς τῆς Βαυαρίας ἀνεκάλεσε καὶ τὸν Ἄρμανσβεργ ἀκολούθως, ὡς θέλομεν ἰδῇ.
Ἡ ἀποστολὴ ὅμως ἐκ Βαυαρίας τοῦ συμβούλου Γένισον οὔτε πρακτικὴ οὔτε ὠφέλιμος ὑπῆρξεν· ὅθεν δι’ ἐπιστολῆς αὐτοῦ ἐκ Λονδίνου ἐκάκισε τοῦτον ὁ Τρικούπης γράφων πρὸς τὸν Δραγούμην: «Δὲν εἶμαι, διόλου τῆς γνώμης, ὅτι ὁ βασιλεὺς τῆς Βαυαρίας χρεωστεῖ νὰ συστήσῃ συμβούλους, ἀλλ’ οὔτε ὁ βασιλεύς μας νὰ παραλάβῃ Βαυαροὺς συμβούλους.
«Τὰ παρελθόντα πρέπει νὰ μᾶς ὁδηγήσωσιν εἰς τὰ μέλλοντα· μὲ ἄκραν ἀφοσίωσιν τοῦ λαοῦ πρὸς τὸν θρόνον, μὲ ἄκραν ἔφεσιν πρὸς τὴν ἡσυχίαν, μὲ τέσσαρας χιλιάδας βαυαρικὸν στράτευμα, μὲ 26 μιλλιόνια φράγκα, ἐκτὸς τῶν πρὸς τὴν Πόρταν ἀποζημιώσεών μας, μὲ τυφλὴν ὑπακοὴν τοῦ ὑπουργείου πρὸς τὰς βουλὰς τῆς ἀντιβασιλείας, μὲ τὴν ὑποστήριξιν τῶν δυνάμεων, τί ἐκατώρθωσαν εἰς τὴν Ἑλλάδα αὐτοὶ οἱ ξένοι σύμβουλοι; γελοῖοι καὶ καταφρονητοὶ ἔγειναν εἰς τὸν λαὸν μὲ τὰς διαιρέσεις των, μῖσος ἐγέννησαν μεταξὺ Ἑλλήνων καὶ Βαυαρῶν διότι παρεγνώρισαν τὴν σωτήριον ἀρχὴν τοῦ ἑλληνικοῦ ἐθνισμοῦ, διότι ἥρπασαν τὸ ψωμὶ ἀπὸ τὸ στόμα τῶν πεινώντων Ἑλλήνων καὶ τὸ παρεχώρησαν εἰς τοὺς ξένους, διότι ἔνδυσαν τὰς ἑλληνικὰς τιμὰς τοὺς ξένους, διότι ἀτίμασαν τὴν Ἑλλάδα εἰς τὰ ξένα μὲ τοὺς διορισμοὺς ξένων εἰς τὰ προξενεῖα, διότι ἐν ἑνὶ λόγῳ ἠθέλησαν νὰ νομίσουν τὴν Ἑλλάδα ἐπαρχίαν τινὰ τῆς Γερμανίας καὶ κτῆμα τῆς Βαυαρίας.
«Δὲν βλέπω τώρα ἄλλο παρ’ ὅτι δὲν θέλουν τὴν ἐπάνοδον τοῦ Μάουρερ καὶ τοῦ Ἄβελ· διὰ νὰ γείνουν αὐτοί· ὄχι, οὔτε αὐτοί, οὔτε ἐκεῖνοι· ἡ Ἑλλὰς εἶναι Ἑλλὰς καὶ θὰ μείνῃ Ἑλλάς. Οὔτε τῆς ἠθικῆς των, οὔτε τῆς ἀξιότητός των, οὔτε τοῦ φιλελληνισμοῦ των, οὔτε τέλος πάντων τῆς στερεώσεως τοῦ θρόνου δὲν μᾶς ἔδοσαν καμμίαν ἀπόδειξιν, δὲν μᾶς ἔδοσαν κανὲν ἐχέγγυον. Ἀφίνει τὴν Ἑλλάδα ἡ ἀντιβασιλεία εἰς ἀκαταστασίαν καὶ δυσαρέσκειαν.
«Τοιαύτην κληρονομίαν ἀφίνει εἰς τὸ ἔθνος. Ὁ χρηστότατος βασιλεύς μας θὰ εὑρεθῇ εἰς ἀνάγκην πρὶν θεραπεύσῃ τὰς πληγὰς τοῦ ἔθνους, ὅσας ἄφησεν εἰς αὐτὸ ἡ ἐπανάστασις καὶ ἡ παρελθοῦσα ἀναρχία, νὰ ἰατρεύσῃ τὰ πάθη, τὰ ὁποῖα ἐπροξένησεν εἰς τὴν Ἑλλάδα ἡ ἀναξιότης διὰ νὰ μὴν εἰπῶ τι ἄλλο τῶν ἐπιτρόπων του. Ὁ βασιλεύς μας πρέπει νὰ περιτριγυρισθῇ μοναδικῶς ἀπὸ Ἕλληνας ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν αὐτοῦ· ἡ Ἑλλὰς δὲν πρέπει νὰ πάθῃ πολιτικῶς ὅ,τί παθαίνουν τὰ ἡττηθέντα ἢ κατακτηθέντα ἔθνη. Πιστότεροι ἀπὸ τοὺς Ἕλληνας δὲν ὑπάρχουν διὰ νὰ ὑπηρετήσουν καὶ τὸν βασιλέα καὶ τὴν πατρίδα· ἃς μείνῃ ἐλεύθερος καὶ ἀνεπηρέαστος νὰ ἐκλέξῃ ὁποίους ἕλληνας θέλει συμβούλους του. Φοβοῦνται μὴν ἐκλέξῃ τὸν Κωλέττην· καὶ διατί νὰ μὴ τὸν ἐκλέξῃ; ἂν διὰ τῶν ἔργων του εὐτυχήσῃ ἡ Ἑλλάς, μακαρία ἡ ἐκλογή· ἂν τὸ ἐναντίον, ἀπομακρύνει αὐτὸν καὶ παραδέχεται ἄλλον.
«Ὁ ξένος εἶναι πάντοτε ξένος καὶ ὁ ἕλλην πάντοτε ἕλλην. Ὁ βασιλεύς μας εἶναι ἕλλην. Ἡ εὐτυχία, ἡ δόξα τῆς Ἑλλάδος εἶναι εὐτυχία του, δόξα του, ἡ δυστυχία καὶ ἀδοξία της, δυστυχία καὶ ἀδοξία του. Εἶναι ἀχώριστος πλέον ὁ βασιλεὺς ἀπὸ τὸ ἔθνος· ἀλλ’ εἶναι τὸ ἴδιον καὶ μὲ τοὺς συμβούλους; Ἰδέτε τὰ πράγματα· ἔκαμον ὅ,τι ἔκαμον εἰς τὴν Ἑλλάδα ὁ Μάουρερ καὶ ὁ Ἄβελ, ἀνεχώρησαν ἐκεῖθεν, ἐμβῆκαν εἰς δούλευσιν ἄλλου ἔθνους παρὰ τὸ ἑλληνικόν; Ἐντεῦθεν λοιπὸν φαίνεται, ὅτι ἡ κατὰ τῆς ἀντιβασιλείας ἀγανάκτησις ἦτο γενικὴ, ἐξηρέθισε δ’ ἔτι μᾶλλον τὴν δημοσίαν γνώμην ὁ διορισμὸς τοῦ Ἄρμανσπεργ ὡς ἀρχιγραμματέως.»
Πρὸ τῶν ἄνω ὅμως γεγονότων εἶχεν ἤδη ἀποφασισθῇ καὶ λόγῳ κλίματος καὶ λόγῳ ἱστορικῷ ἡ εἰς τὰς Ἀθήνας μετάθεσις τῆς πρωτευούσης τοῦ Βασιλείου, ὅπου καὶ μεγαλοπρεπὲς καὶ ἀντάξιον τῆς βασιλείας μέγαρον ἔμελλε νὰ ἀνοικοδομηθῇ. Πρὸς τοῦτο δὲ συνετέλεσαν ἥ τε τοῦ ὀνόματος φήμη καὶ τὸ ἱστορικὸν παρελθὸν τῶν Ἀθηνῶν, ἡ ἐπιθυμία τῆς μείζονος μερίδος τοῦ ἔθνους καὶ ὁ πόθος τοῦ πατρὸς τοῦ Ὄθωνος Λουδοβίκου, τὰς Ἀθήνας ὑποδείξαντος ὡς πρωτεύουσαν τοῦ κράτους, ἅμα τῇ ἐκλογῇ τοῦ Ὄθωνος. Ἐφ’ ᾧ καὶ ἡ ἀντιβασιλεία, διὰ τοῦ Διατάγματος αὐτῆς τῆς 18 Σεπτεμβρίου 1834 ἐκτελεσθέντος τῇ 1 Δεκεμβρίου 1834, διέταξε τὴν μεταφορὰν τῆς πρωτευούσης εἰς Ἀθήνας.
Αἰ Ἀθῆναι τότε ἦσαν ἐρείπια· ὀλίγοι οἰκίσκοι παρὰ τοὺς πρόποδας τῆς Ἀκροπόλεως καὶ οὐδὲν πλέον· ἔνθεν δὲ κἀκεῖθεν ἠγείροντο τὰ μνημεῖα τῆς παρελθούσης εὐκλείας θλιβερωτέραν καθιστῶντα τὴν ὄψιν. Οὐδαμοῦ ἀλλαχοῦ ὁ χρόνος καὶ αἱ ἱστορικαὶ περιπέτειαι ἐπέθηκαν ἐμφανεστέραν τὴν σφραγῖδα τῆς καταστροφῆς, οὐδαμοῦ ἀλλαχοῦ ἀπετυποῦντο μελαγχολικώτερον ἐπὶ μαρμάρων τὸ παρελθὸν κόσμου καὶ πολιτισμοῦ ὁλοκλήρου· οὐδαμοῦ ἀλλαχοῦ κατέκειντο, ἐν ἑνὶ καὶ τῷ αὐτῷ χώρῳ, ὡς ἐν νεκροταφείῳ τὰ λαμπρότερα καλιτεχνικὰ δημιουργήματα τῆς ἀρχαίας ἀνθρωπίνης διανοίας. Ἡ ἄλλοτε μεγίστη τῶν Ἑλληνικῶν πόλεων μόλις εἶχε τέσσαρας χιλιάδας κατοίκων! Ἡ εἰς Ἀθήνας ὅμως μεταφορὰ ἐγέννησε παρὰ τὰς λίαν φανατικοῖς Πελοποννησίοις τὴν ἰδέαν ὅτι δὲν ἔπρεπε νὰ γίνῃ ἐκ Πελοποννήσου ἡ μετάθεσις τῆς πρωτευούσης καὶ ἐζήτουν ὡς τοιαύτην, οἱ μὲν τὸ Ἄργος, οἱ δὲ τὴν Κόρινθον, οἱ δὲ τὴν τέως πρωτεύουσαν, τὸ Ναύπλιον. Ἀλλ’ ὅμως πρὸς οὐδὲν αἰ ἀπαιτήσεις αὐτῶν ἴσχυσαν.
Ἡ πρωτεύουσα λοιπὸν τοῦ Κράτους ἐγκαθίστατο ἐν μέσῳ ἐνδόξων ἐρειπίων. Τὴν 1ην Δεκεμβρίου 1835 ἐγένετο ἡ μεταφορὰ τῆς ἕδρας, ὑπουργεῖα δὲ καὶ γραφεῖα καὶ ὑπάλληλοι ἐσπευσμένως προσήρχοντο εἰς τὴν νέαν πρωτεύουσαν· κατὰ τὸ ἔτος ἐκεῖνο, παρὰ τὸ σύνηθες, ἐπεκράτει παγετῶδες ψῦχος καὶ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς ἐγκαταστάσεως καὶ ὁ ἀττικὸς οὐρανός, ὁ αἴθριος πάντοτε καὶ κατ’ αὐτόν, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, τὸν χειμῶνα ἦτο κεκαλυμμένος ὑπὸ νεφῶν· ὁ Πειραιεὺς[9] ἀπετελεῖτο ἐκ τριῶν οἰκίσκων ἢ μᾶλλον ξυλίνων καλυβῶν χάριν τῶν καταπλεόντων ναυτίλων, ὁ λιμὴν αὐτοῦ ἦτο κατακεχωσμένος, ὥστε αἰ ἐκ τῶν πλοίων παραλαβοῦσαι τὸν Ὄθωνα καὶ τὴν συνοδείαν λέμβοι ἐκάθησαν εἰς τὰ ρηχά, ἡ δὲ ἀπόβασις, ἐξ ἀνάγκης ἐγένετο ἀβρόχοις ποσίν· αὐτοσχέδιος δέ τις ὁδὸς ἐκ τοῦ ἐπινείου ἦγεν εἰς Ἀθήνας, διὰ μέσου τοῦ κατακεκομμένου ἐλαιῶνος. Οἱ ὀλίγοι Ἀθηναῖοι ἐξῆλθον πρὸς ὑποδοχὴν τῆς παραδόξου πομπῆς, τοῦ ἀθροίσματος ἐκείνου ἀνθρώπων καὶ ἀποσκευῶν, ὅπερ ἀπετέλει μίαν κυβέρνησιν καὶ ἕνα θρόνον· ὁ δὲ Αὐστριακὸς πρεσβευτὴς Πρόκες προσφωνῶν τὸν Ὄθωνα εἶπεν, ὅτι ἔβλεπεν αὐτὸν κατοικοῦντα «ἐν μέσῳ ἐρειπίων λαμπρῶν μὲν ἐκ παλαιῶν, ἐλεεινῶν δὲ ἀπὸ τῆς χθές»· οἰκίαι ἐσπάνιζον καὶ οἱ ὑπάλληλοι μετὰ δυσκολίας ἐνῳκίασαν κατοικίας· ὁ βασιλεὺς κατῴκησεν ἐν οἴκῳ ἁπλουστάτῳ, μονωρόφῳ, κατὰ τὴν ὁδὸν Ἀδριανοῦ ἐν Πλάκᾳ· τοιοῦτον ὑπῆρξε τὸ πρῶτον ἀνάκτορον τοῦ βασιλέως Ὄθωνος.
Καὶ ὅταν ἀναλογίζηταί τις τὸν νεαρὸν ἐκεῖνον βασιλέα πολλὰς ὑποστάντα πικρίας καὶ ὑποβληθέντα εἰς στερήσεις ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος, ἄκων λησμονεῖ τὰ τυχὸν αὐτοῦ σφάλματα καὶ βαθεῖαν αἰσθάνεται συγκίνησιν διὰ τὸ τραγικὸν αὐτοῦ τέλος, ἀποπεμφθέντος πρωΐαν τινὰ αἰφνιδίως ἐκ τῆς χώρας, ἣν τόσον ἠγάπησε.
Τίς δ’ ἐκ τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων ἠδύνατο νὰ μαντεύσῃ τότε, ὅτι ὁ πτωχὸς ἑλληνικὸς λαὸς ἐνεῖχε τοσαύτην ζωτικότητα, ὥστε ἡ πρωτεύουσα, ἡ ἀποτελουμένη τότε ἐκ πετρῶν καὶ πλίνθων καὶ ξύλων, ἀτάκτως ἐρριμένων, ἤθελε μεταβληθῇ ἐντὸς ἑξηκονταετίας εἰς ὡραίαν καὶ πλουσίαν πόλιν ὑπερεκατοντακισχιλίων κατοίκων, καὶ ὅτι τὸ ἐπίνειον αὐτῆς, ὁ Πειραιεὺς τοῦ 1835 μετὰ τριῶν καλυβῶν ἤθελεν ἀναδειχθῆ εἰς λιμένα, πρώτης τάξεως, πλήρη κινήσεως καὶ ζωῆς καὶ εἰς πόλιν ἐμπορικὴν καὶ βιομηχανικὴν πλουσιωτάτην, ἐκ πεντήκοντα χιλιάδων κατοίκων;
Καὶ αὐτὸ δὲ τὸ σχέδιον τῆς πόλεως ἀποδεικνύει, ὅτι οὔτε ἡ δυναστεία οὔτε ἡ κυβέρνησις ἤλπιζον τοιαύτην πρόοδον, διὸ καὶ μετά τινος γλισχρότητος συνετάχθησαν τὰ τοῦ σχεδίου αὐτῆς. Ἀπόδειξις εἶναι ἡ ὁδὸς Ἑρμοῦ, ἥτις ἐχαράχθη στενοτάτη, καίπερ ἀποβᾶσα μία τῶν ἐμπορικωτέρων τῶν Ἀθηνῶν.
Πολλοὶ ἐξέφρασαν τὴν ἰδέαν — καὶ εἶχον δίκαιον — ὅτι ἡ νέα πρωτεύουσα ἠδύνατο ν’ ἀνεγερθῆ πλησιέστερον πρὸς τὴν θάλασσαν, οὐχὶ δ’ ἐπὶ τοῦ χώρου τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν· διότι ἡ ναυτικὴ καὶ ἐμπορικὴ ἰδιοφυΐα τῶν νεωτέρων Ἑλλήνων μᾶλλον παράλιον πρωτεύουσαν ἀπῄτει, ὁ δὲ πρὸς τὴν ἀρχαιολογίαν σεβασμὸς ἐπέβαλεν, ἴσως, νὰ μὴ καλυφθῶσι, διὰ πάντα, ἀρχαιολογικοὶ θησαυροὶ, κτιζομένης τῆς νέας πόλεως.
Εἶναι δὲ περίεργος πῶς ὁ φιλάρχαιος καὶ φιλέλλην ἐκεῖνος βασιλεύς, ὁ Λουδοβῖκος, οὐδαμῶς ἔλαβεν ὑπ’ ὄψει τὸ τοιοῦτο καὶ ἐπέτρεψε νὰ κτισθῇ ἡ νέα πόλις, κατὰ μέγα μέρος, ἐπὶ τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν πρὸς μεγίστην τῶν ἀρχαιολογικῶν ἐρευνῶν ζημίαν. Καὶ ἂν μὲν δὲν προεῖδε τοῦτο ὁ Λουδοβῖκος, προεῖδεν ὅμως ἄλλό τι καὶ ἀπέτρεψε τοῦ νὰ διαπραχθῇ ὑπὸ τῶν Βαυαρῶν μέγας βανδαλισμός· ὁ ἀδελφὸς τοῦ Ὄθωνος Μαξιμιλιανός, ὁ τότε διάδοχος τῆς Βαυαρίας, προὔτεινε ν’ ἀνεγερθῶσι τὰ ἀνάκτορα ἐπὶ τῆς Ἀκροπόλεως, ὁ δὲ ἀρχιτέκτων Σίγκελ καὶ ἐξεπόνησε σχέδιον ὡραίας ἰωνικῆς οἰκοδομῆς μετὰ στοῶν.
Εὐτυχῶς ὅμως κατεξανέστη ἐγκαίρως κατὰ τῆς προτάσεως ταύτης ὁ Λουδοβῖκος καὶ ἔσπευσε νὰ γράψῃ ἐπιστολὴν πρὸς τὸν Ὄθωνα, ἐν ᾖ ἔλεγεν ὅτι: «ἐπὶ τῆς Ἀκροπόλεως δὲν ἐπιτρέπονται οἰκοδομαί· τὰ γεραρὰ μνημεῖα τοῦ παρελθόντος οὐδαμῶς ν’ ἀναμιχθῶσι πρέπει πρὸς νέα κτίρια· τ’ ἀνάκτορά σου δέον ν’ ἀνεγείρῃς ἐπὶ θέσεως τὴν ὁποίαν δὲν θὰ δύνανται νὰ φθάσωσι μύδροι ἀπὸ τῆς θαλάσσης ριπτόμενοι.»
Τὸ δὲ ὑπὲρ τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν ἐνδιαφέρον τοῦ Λουδοβίκου ἦτο τοιοῦτον, ὥστε καὶ τὸ σχέδιον τῆς νέας πόλεως ἀπῄτησε νὰ ἴδῃ καί, ἀπορρίψας τὸ ὑπὸ τοῦ Ἕλληνος Κλεάνθους συνταχθέν, ἀπέστειλε τὸν ἀρχιτέκτονα Κλέτσε πρὸς ἐκπόνησιν ἑτέρου. «Ὁ Ἄρειος Πάγος καὶ ἡ Πνὺξ πρέπει νὰ μείνωσιν ἄθικτα, ἔλεγεν, ὁ δὲ Παρθενὼν πρέπει ν’ ἀνορθωθῇ κατὰ τὸ ἐνόν.»
Ὅτε δ’ ἐπεσκέψατο τὰς Ἀθήνας (κατὰ τὴν 25ην Νοεμβρίου 1835 μέχρι 15ης Μαρτίου 1836) καταθέσας ἰδίαις χερσὶ τὸν θεμέλιον λίθον τῶν ἀνακτόρων (25 Ἰανουαρίου 1836) τὸ ἐνδιαφέρον αὐτοῦ κατέστη ζωηρότερον, καὶ συνεχῶς ἐπανελάμβανεν ὅτι: «σκιᾶς, πολλῆς σκιᾶς χρῄζουσιν αἱ Ἀθῆναι» καὶ μετὰ χαρᾶς μαθὼν βραδύτερον, ὅτι ἡ Ἀμαλία ἐφύτευσε δένδρα, ἔσπευσε νὰ ἐρωτήσῃ αὐτήν: «Ἐφύτευσας καὶ πλατάνους; πυκναὶ σειραὶ τῶν σκιερῶν δένδρων θ’ ἀπέβαινον ἀναψυκτικώταται ἄλλοτε ὑπῆρχον ἐν ἀφθονίᾳ, καὶ γνωστὴ εἶναι ἡ πλάτανος, ὑφ’ ἣν ἐδίδασκεν ὁ Πλάτων, ἀλλ’ ἐγὼ οὐδεμίαν εἶδον ἐν Ἀθήναις.»
- ↑ Η στήλη αὕτη ή ο ὀβελῖσκος εκεῖνος Γοτθικοῦ ρυθμού ἐπιστηλοβάτου εκ τριῶν ὀκταγώνων βαθμίὃων. Τῆς κατωτάτης τούτων, ἤτοι τῆς βάσεως ἡ περιφέρεια ἔχει 14 μέτρων περίμετρον βαθμίδων ὅμως σμικρύνεται ἀναλόγως, τετράπλευρος δ’ οὖσα φέρει ἐπὶ τῆς κορυφῆς ὑψηλὸν ὀβελίσκον κοσμούμενον πλουσίως καὶ ἐπιχαρίτως, λέγει ὁ κ. Κ. Ν Παπαμιχαλόπουλος (Παρὰ τὸν τάφον τοῦ βασιλέως Ὄθωνος, Λειψία 1883 σελ. 18), διὰ γοτθικῶν ἀνθεμίων· τῶν «σταυροειρῶν», ὀνομαζομένων, καὶ ἀπολήγοντα εἰς ὅμοιον ἀνθέμιον μετ’ ὀξείας αἰχμῆς· Τὸ ὕψος τοῦ μνημείου εἶναι 10 μέτρων. Ἐπὶ τῆς Δ. προσόψεως, ἥτις εἶναι καὶ ἡ κυρία τοῦ μνημείου, ἵσταται ἐντὸς νύμφης (niche) χαλκοῦν, φυσικοῦ μεγέθους, ἄγαλμα τῆς Παναγίας Παρθένου φερούσης ἐν ἀγκάλαις τὸν Χριστόν. Ἐπὶ δὲ τῆς Μ. ἀναγινώσκεται:
Βασιλέως Λουδοβίκουὁ δεύτερος υἱὸςὌθωνἀπεσπάσθη ἐνταῦθα ἐκ τῆς μητρικῆς ἀγκάλης,μεταβαίνων εἰς Ἑλλάδα.ὡς βασιλεὺς καὶ σωτὴρ αὐτῆςΤῇ 6 Δεκεμβρίου 1832.
Ἐπὶ δὲ τῆς ἀνατολικῆς αὕτη:
Οἱ κάτοικοι τῆς ἐπαρχίας Ρόζενχαϊμ (Rosenheim)καὶ αἱ ἐξ ὅλων τῶν νομῶν τῆς Βαυαρίαςσυμπονοῦσαι γυναῖκεςδιαιώνισαν ἐνταῦθα τὴν συμπάθειάν τωνκαὶ τὴν τῆς βασιλίσσης των μητρικὴν στοργήν,Τῇ 1 Ἰουνίου 1835.Καὶ τέλος ἐπὶ τῆς βορείου ἥδε:Ἡ βασίλισσα τῆς Βαυαρίας Θηρεσίαἔχυνεν ἐνταῦθα,διὰ τὸν προσφιλέστατον υἱὸν αὐτῆςὌθωναπικρὰ δάκρυα ἀποχωρισμοῦ,Εἴθε νὰ γίνωσι ταῦτα δάκρυα χαρᾶς! - ↑ Τὸ ναΐδριον τοῦτο ἔχει μῆκος μὲν 10, πλάτος δὲ 5 μέτρων (ἐσωτερικῶς). Τὸ πᾶν ἐν αὐτῷ εἶναι ἀπέριττον· εἰκὼν δὲ τοῦ ἁγίου Ὄθωνος, τοῦ Λουδοβίκου, τῆς ἁγίας Θηρεσίας, ἐπὶ τοῦ δεξιοῦ τοίχου ἡ «Παρθένος» τοῦ Ραφαὴλ καὶ ἐπὶ τοῦ ἀριστεροῦ ἡ ὑπὸ τοῦ Πέτρου Χὲςς (Peter-Hess) γραφεῖσα γνωστοτάτη εἰκὼν τοῦ ἀποχωρισμοῦ τοῦ Ὄθωνος ἐκ τῶν πατρικῶν ἀνακτόρων. Πρὸ τῆς εἰσόδου δ’ ὑπάρχει δ’ ἑξῆς ἐπιγραφή: «Πρὸς ἀνάμνησιν τῆς θέσεως ἐν ᾗ τῇ 6 Δεκεμβρίου 1832, κατὰ τὸ ἐκ τῆς βασιλικῆς πρωτευούσης ταξείδιόν του, ἀπεχαιρέτισε τὴν προσφιλῆ αὐτοῦ πατρίδι ὁ εἰς τὸν θρόνον τῆς Ἑλλάδος κληθεὶς δευτερότοκος βασιλικὸς πρίγκηψ τῆς Βαυαρίας Ὄθων, ὅστις χάριν τοῦ ἀποχαιρετισμοῦ τούτου ὑπέστρεψε τῇ πρωΐᾳ τῆς ἐπιούσης ἡμέρας μετὰ σπουδῆς καὶ πάλιν εἰς τὸ βαυαρικὸν ἔδαφος ἐκ Kufstein· ᾠκοδομήθη δι’ ἑκουσίων ἐράνων τοῦ βαυαρικοῦ λαοῠ οὗτος ὁ εἰς τὸν ἅγιον Ὄθωνα ἀφιερωμένος ναΐσκος. 1834.
- ↑ Βιογραφικὰς σημειώσεις περὶ Ὄθωνος ἔγραψεν ὁ Μαρ. Π. Βρεττὸς γαλλιστὶ μὲν ἐν τῇ Revue Moderne, τεῦχος τοῦ Ὀκτωβρίου 1868· ἑλληνιστὶ δὲ ἐν τῷ Ἐθνικῷ Ἡμερολογίῳ τοῦ αὐτοῦ ἔτους 1869 καὶ ὁ Κ. Ν. Παπαμιχαλόπουλος (παρὰ τὸν τάφον τοῦ Βασιλέως Ὄθωνος, Λειψία 1883).
- ↑ Μεταξὺ τῶν παρακολουθησάντων ἐν Ἑλλάδι τὸν Ὄθωνα ὑπῆρχον πλὴν τῶν μελῶν τῆς ἀντιβασιλείας, ὁ πρίγκηψ Ἐδουάρδος τοῦ Σὰξ — Ἄλτεμβουργ διοικητὴς τοῦ βαυαρικοῦ στρατοῦ, ὁ Φέδερ, ὁ Χές, ὁ Λούδερ, ὁ στρατηγὸς Σμάλτς, ὁ Λεζιουὲρ καὶ ὁ Βρὰνδ καὶ οἱ λοχαγοὶ Χιούτς, Σμάλτσλ, ὁ αὐλάχης Ἄς, ὁ κόμης Σαπόρτα, ὁ ταγματάρχης Λεχμαίτρ ὁ Χιουνολστάϊν, ὁ Τάττενβαχ, ὁ Ρότμερ, ὁ Σάφφερλιγκ. Ὁ ἱερεὺς Ἄρνετ, οἱ ἰατροὶ Βίττμερ καὶ Ρέζερ, ὁ καλλιτὲχνης Πέτρος Χὲς καὶ βραδύτερον καὶ ὁ Κάρολος Ρόττμαν, ὁ ἀρχιτέκτων Κλέντσε ἕτερος ἀρχιτέκτων, ὁ Γκαίρτνερ, ὅστις βραδύτερον ᾠκοδόμησε τὰ ἀνάκτορα τῶν Ἀθηνῶν, οἱ ζωγράφοι Σφάνδολφ, Κράνβεργερ καὶ Γιοχάντσεν καὶ ἄλλοι πολλοὶ καλλιτέχναι καὶ εἰδικοὶ ἄνδρες Βαυαροί.
- ↑ Ν. Δραγούμη, Ἱστορικαὶ Ἀναμνήσεις, ἐκδ. Ἀθ. 1879 σελ. 8
- ↑ Διήγησις Συμβάντων τῆς Ἑλληνικῆς φυλῆς ἀπὸ τοῦ 1770 μέχρι τοῦ 1836 καθ’ ὑπαγόρευσιν Θ. Κολοκοτρώνη.
- ↑ Das Griechische Volk, in offentlicher, Kirchlicher und Privat - Rechtlicher Peziehung von und nach dem Friheits Kampfe bis zum 31 Juli 1834, Heidelberg 1835 τόμ. 3
- ↑ Ἐκ τῆς συλλογῆς τῶν ὑπὸ τοῦ ἀρχειφύλακος τῆς Βαυαρίας κ. Τρὸστ ἐκδοθεισῶν ἐπιστολῶν τοῦ βασιλέως Λουδοβίκου πρὸς τὸν Ὄθωνα. Βάμβεργ. 1891.
- ↑ Ἰδὲ Παντ. Καμπούρογλου, Ἱστορία Πειραιῶς ἀπὸ τοῦ 1833 – 1882, Ἀθῆναι 1883.