Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1887/Υπομνητικαί σημειώσεις
| ←Ὁ Παστὲρ | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1887 Συγγραφέας: Ὑπομνητικαὶ σημειώσεις |
Ἐκ τῶν ἐπιταφίων ἀνθέων→ |
- Φίλε κυριε,
ΒΕΡΟΛΙΝΟΝ, 9/21 Ἰουλίου, 1886
Μοὶ ἐζητήσατε μικρὰν συμβολὴν εἰς τὸ ὑμέτερον Ἡμερολόγιον, μεταῤῥυθμιζόμενον, ὡς μοὶ λέγετε, ἐπὶ τὸ σπουδαιολογικώτερον. Ἐλλείψει ἄλλης ὕλης προχείρου, δέξασθε τὰς ἑπομένας ὀλίγας σημειώσεις περί τινων προτάσεων ἃς θεωρῶ ὡς τῇ ἐθνικῇ προόδῳ ὑπηρετικάς. Διὰ τῶν ὑμετέρων σελίδων, ἂν τὰς δεχθῆτε, μονίμως καὶ οὐχὶ ὡς ἐν ταῖς ἐφημερήσιν παροδικῶς, εἰς τοῦ κοινοῦ τὴν ἐκτίμησιν ὑποβαλλόμεναι εὔχομαι εὐμενῶς νὰ κριθῶσι, καὶ νὰ σᾶς δοθῇ ἀφορμὴ ἵνα εἰς τὸ προσεχὲς Ἡμερολόγιον περιλάβητε καὶ τὰς χρονολογίας τῆς αὐτῶν ἐκτελέσεως.
Α. Ρ. Ραγκαβὴς
Ἡ πρώτη ἀφορᾷ τὴν ἵδρυσιν τῆς Ἀκαδημίας. Ἴσως τινὲς μοὶ προσάψωσιν ἔτι ἐξ ἁγνοίας συνιστῶ τὰ ἤδη ὑπάρχοντα, διότι ἡ Ἀκαδημία ἐστὶ πρὸ πολλοῦ καὶ μεγαλοπρεπῶς ἱδρυμένη. Τὸ ἠξεύρω ἄριστα, διότι ὅτε τὸ τελευταῖον ἐπεδήμησα εἰς τὴν Ἑλλάδα, τὴν εἶδον ἀρτίαν ἱσταμένην, καὶ εἰσελθὼν τὴν εὗρον κατάκοσμον καὶ ἐν ὀρθομαρμαρώσει ἐμπρέπουσαν, ἀλλ’ ἐνοίκους δὲν εὗρον ἄλλως πλὴν δύο γλαυκῶν αἵτινες μοὶ προσέκρωζον. Δὲν ὁμιλῶ λοιπὸν περὶ τῆς οἰκοδομῆς, ἀλλὰ περὶ τοῦ σκοποῦ εἰς ὃν ἀπέβλεπεν αὐτῆς ἡ ἀνέγερσις.
Καὶ δὲν εἶναι νέα αὕτη μου ἡ ἰδέα, ἀλλὰ συνεγήρασε μετ’ ἐμοῦ, διότι πρὸ τεσσσράκοντα ἐτῶν καὶ ἐπέκεινα βυσσοδομεύω αὐτὴν καὶ τὴν ἐπαναλαμβάνω, ὥστε καὶ πολλάκις ἤκουσα ὅτι μοὶ προσήφθη εἰς μονομανίαν ἢ καὶ εἰς φιλόδοξον ἰδιοτέλειαν. Κατὰ τὸ 1844 ἤδη, γραμματεὺς ὢν τῆς Ἀρχαιολογικῆς ἑταιρείας, καὶ βλέπων ταύτην φθίνουσαν ἐκ χρηματικῆς ἀνεχείας, ἐσκέφθην ὅτι ἠδύνατο ἐξ αὐτῆς, πρὶν ἢ ἐκλίπῃ, μεταῤῥυθμιζομένης, νὰ βλαστήσῃ ἡ Ἑλληνικὴ Ἀκαδημία· πρὸς τοῦτο δὲ συνέταξα νέον αὐτῆς ὀργανισμὸν, διαιροῦντα αὐτὴν εἰς ἰσόβια βουλευόμενα μέλη, ἐκλεγόμενα εἰς ἀριθμὸν ὡρισμένον συνεπείᾳ προσόντων ἐπιστημονικῶν, ὡς πάντα πανταχοῦ τὰ τῶν Ἀκαδημιῶν, καὶ εἰς ἄλλα συντελῆ, καὶ συνεννοήθην καὶ μετὰ τῶν διεπόντων τὰ τῆς φυσικοϊατρικῆς ἑταιρείας, ἵνα καὶ αὕτη κατὰ τ’ αὐτὰ ὀργανισθῇ, καὶ τῶν δύω ἡ ἕνωσις ἀποτελέσῃ τῆς Ἀκαδημίας τὸν βέβαιον θεμέλιον λίθον.
Μικρὸν μετὰ ταῦτα, διελθὼν διὰ τοῦ Μονάχου, προσεκλήθην εἰς μίαν τῶν ἐκεῖ συνεδριάσεων τῆς Ἀκαδημίας καὶ ὁ Πρόεδρος αὐτῆς ὁ γνωστὸς φιλέλλην Θείρσιος, λαβὼν τὸν λόγον ἐν ἄλλοις κατέδειξεν ὅτι συμφορώτατον καὶ διὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ διὰ τὴν παιδείαν ἐν γένει θὰ ἦτο ἂν ὑπῆρχεν ἐν Ἀθήναις Ἀκαδημία, ἀνταποκρινομένη μετὰ τῶν ἐν Εὐρώπη σοφῶν σωμάτων περὶ ἐπιστημονικῶν ζητημάτων καὶ ἰδίως περὶ πάντων τῶν ἀφορώντων τὴν γνῶσιν τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος. Συνομολογησάσης δὲ ταῦτα τῆς Ἀκαδημίας, ἀπήντησα ἐγὼ ὅτι ἡ Ἑλλὰς ἐπρόλαβεν ἤδη τὰς εὐχὰς τοῦ σοφοῦ σώματος, καὶ ὃς ἐκέκτητο ἤδη ἐπιστημονικὰς ἑταιρείας μετωργάνωσεν οὕτως ὥστε τὰ βουλευόμενα αὐτῶν μέλη ἐντὸς μικροῦ ἔσονται, ἡ Ἀκαδημία.
Καὶ οἱ λόγοι μὲν οὗτοι μετὰ χαρᾶς ἠκούσθησαν, καὶ ἐπευφημήθη ἢ Ἑλλὰς δι’ ἣν ἀνήγγειλα τοιαύτην αὐτῆς πρόοδον· ἀλλὰ δυστυχῶς, ἐπανελθὼν εἰς Ἀθήνας, εὗρον ὅτι εἶχον πολὺ σπεύσει εἰς τὰς ἐπαγγελίας μου, διότι ὁ ὀργανισμὸς, ὃν εἶχον συντάξει, παρεννοηθεὶς εἶχε καταστῆ ἀνεφίκτου ἐφαρμογῆς. Οὕτως ἐν ᾧ τῶν ἀντεπιστελλόντων μελῶν ὁ ἀριθμὸς ἦν ὡρισμένος καὶ ἐλάχιστος, δίπλωμα τοῦ βαθμοῦ τούτου εἶχε δοθῇ εἴς τινα φαρμακοπώλην ἐν Πειραιεῖ, οὐχὶ δὲ εἰς τὸν Βοίκχιον, τὸν Γερχάρδον καὶ τοὺς λοιποὺς ἐν Εὐρώπη πρυτάνεις τῆς ἐπιστήμης. Οὕτω κατιδὼν την Ἑταιρείαν τραπεῖσαν ὁδὸν ἄλλην ἢ ἣν ἐγὼ την εὐθεῖαν ἐνόμιζον, παρῃτήθην αὐτῆς, καὶ ὅτε μετὰ ἔτη ὁ συνάδελφός μου ἐν τῷ ὑπουργείῳ, ὁ μακαρίτης Χριστόπουλος, μοὶ εἶπεν ὅτι ἡ ἑταιρεία ἦν τότε νεκρὰ, ὑπάρχουσα κατ’ ὄνομα πλέον, καὶ μοὶ ἐζήτησε τὴν γνώμην μου, τῷ ἀπήντησα ὅτι ἡ μόνη αὐτῆς σωτηρία θὰ ἦν κατ’ ἐμὲ ἂν κατηργεῖτο ὁ νέος ὀργανισμὸς, ὃν εἶχον ἐγὼ συντάξει καὶ ὅστις ἀνεπανορθώτως ἐξετροχίασε, καὶ ἂν ἐδίδετο κῦρος ἐκ νέου εἰς τὸ πρῶτον ἀφελὲς αὐτῆς καταστατικὸν, ὅπερ καὶ ἐγένετο καὶ ἡ ἑταιρεία ἀνέκυψε, χρηματικῶς μὲν διὰ τῶν λαχείων ὧν τὸ πρῶτον ὠργάνισεν αὐτόκλητος ἐπιτροπὴ, συγκειμένη ἐκ τῶν ΚΚ. Γεωργίου Σταύρου, Ῥενιέρη, Κεχαγιᾶ, Γεωργίου Βασιλείου, Καλλιγᾶ καὶ ἐμοῦ, καὶ ἅτινα καὶ μετὰ ταῦτα ἐξηκολούθησαν, ἐπιστημονικῶς δὲ διά τινων πεπαιδευμένων μελῶν ἐκλεγομένων εἰς τὴν ἐφορείαν αὐτῆς.
Ἡ παρέκβασις αὕτη, ἵνα καταδείξω ὅτι καὶ ἐπὶ τοῦ χρόνου τῆς πρώτης μεταῤῥυθμίσεως τῆς ἑταιρείας ὡς εὐκταίαν ἐθεώρουν καὶ ἐπεδίωκον τὴν σύστασιν Ἀκαδημίας, ὅτι δ’ αὕτη δὲν κατωρθώθη, καὶ ἡ εἰς τὴν ἐφορείαν τῆς ἑταιρείας, ἐκλογὴ σοφῶν ἀρχαιολόγων, ὡς τοῦ κ. Κουμανούδη. Καστόρχη, Φιντικλῆ κτλ. δὲν ἀνεπλήρου αὐτὴν, καθ’ ὃ μὴ φερέγγυος, ἀλλ’ ἐξαρτωμένη ἐκ μελῶν ἄλλο προσὸν μὴ ἐχόντων ἢ τὴν καταβολὴν τῆς ἐτησίας συνδρομῆς.
Ὅτε δὲ, κατὰ τὰ 1856 ἐκλήθην εἰς τὸ ὑπουργεῖον τῶν Ἐξωτερικῶν, ὁ πολυμαθέστατος καὶ ἐπιστήθιος φίλος μου καὶ τότε πρέσβυς ἐν Βιέννῃ Κωνστ. Σχινᾶς, ἀναμνησθεῖς τῶν ὑπὲρ ἱδρύσεως Ἀκαδημίας ἰδεῶν μου, ἃς πληρέστατα συνεμερίζετο, καὶ θέλων μεγάλην καὶ εἰς τὴν πατρίδα ὠφέλιμον νὰ μοὶ παράσχῃ χαρὰν, μοὶ ἔγραψεν ὅτι ὡμίλησε καὶ ἔπεισε τὸν Βαρόνον Σίναν, μέρος τῆς μεγάλης περιουσίας του ν’ ἀφιερώσῃ εἰς ἵδρυσιν Ἀκαδημίας, καὶ ὅτι ὁ φιλόπατρις ἀνὴρ ἐδωρήσατο ἓν ἑκατομμύριον σφαντίκων (ἐξ 95 ἀρχαίων λεπτῶν) πρὸς τὸν κατὰ τὸν κ. Σχινᾶν καὶ ἐμὲ μέγαν τοῦτον σκοπὸν, 600 μὲν χιλιάδας προσδιορίσας διὰ τὴν οἰκοδομὴν καὶ 400 χιλ. διὰ τὴν προικοδότησιν τοῦ ἱδρύματος. Ἐγὼ δὲ πλήρης ἀγαλλιάσεως, ἐξέφρασα μὲν τὴν θερμὴν εὐγνωμοσύνην τῆς κυβερνήσεως (καὶ τότε ὁ κ. Σίνας ἔλαβε καὶ τὸν Μεγαλόσταυρον καὶ τὴν μεγάλην πολιτογράφησιν), ἀλλὰ συγχρόνως ὑπέδειξα τῷ ἡμετέρῳ πρέσβει δύω νύξεις ἃς ἠδύνατο νὰ ὑποβάλῃ τῷ μεγαλόφρονι δωρητῇ, τὴν μὲν, ἂν δὲν ἐπροτίμα ἴσως τὰ σφάντσικα νὰ μεταβάλῃ, εἰς ἰσάριθμα φράγκα, τὴν δὲ, ἂν δὲν τῷ ἦν ἀρεστὸν ἐναλλὰξ νὰ προσδιορίσῃ τὴν χρῆσιν τῶν ποσοτήτων, τὰς 400 μὲν χιλιάδας διὰ τὴν οἰκοδομὴν, τὰς 600 δὲ διὰ τὴν προικοδότησιν· διότι διϊσχυριζόμην ὅτι πολὺ σπουδαιότερον διὰ τὸ κοινὸν καλὸν ἐστὶ τὸ τί θὰ παραγάγωσι παρὰ τὸ ποῦ θὰ συνεδριάζωσιν οἱ Ἀκαδημαϊκοὶ, καὶ ἐμνημόνευον τῆς γαλλικῆς Ἀκαδημίας, ἥτις, καίτοι ἀρξαμένη τῶν συνεδριάσεών της ἐν ὑπογείοις (les caveaux), οὐχ ἧττον κατέστη μία τῶν ἐνδοξοτάτων τῆς Εὐρώπης, καὶ ὑπερτάτας ἀνέδειξεν ὑπηρεσίας εἰς τῆς Γαλλίας τὴν φιλολογίαν.
Καὶ ὁ μὲν κ. Σχινᾶς ἦν ἐντελῶς τῆς αὐτῆς γνώμης, ἀλλὰ μοὶ ἔγραψεν ὅτι προτιμότερον ἦν νὰ μὴ ζητήσωμεν μεταῤῥυθμίσεις εἰς τὰ ὑπὸ τοῦ κ. Σίνα ἀποφασισθέντα, μὴ τοῦτο ἤθελε τὸν δυσαρεστήσει· καὶ οὕτως ἐπράξαμεν. Μετὰ ταῦτα ὅμως, ὅτε τὸ κατάστημα ᾠκοδομήθη, οὐ μόνον αἱ 600 χιλιάδες ἐδαπανήθησαν εἰς αὐτὸ ἀλλὰ καὶ αἱ 400 χιλιάδες τῆς προικοδοτήσεως, καὶ πολλαὶ ἄλλαι ἀνιοῦσαι ὡς ἤκουσα εἰς ἑκατομμύρια, ὅπερ οὐδόλως μ’ ἐξέπληξε, διότι πολυτελέστατον ἀνηγέρθη μετὰ κιόνων, ἀναγλύφων, εἰκόνων καὶ ἀγαλμάτων, καὶ οὐδὲν ἐλλείπει ἀπ’ αὐτοῦ, ἢ μόνον οἱ ἀκαδημαϊκοί. Ἤθελον ἐννοήσει μέχρι τινὸς πολυτελὲς μέγαρον ἐγειρόμενον εἰς τιμὴν συλλόγου δοξασθέντος διὰ τῶν ἔργων του. Ἀλλὰ συλλόγου οὐδὲν πράξαντες οὐδὲ κἂν ὑπάρχοντος ἔτι!
Ἡ ἀπαίτησις τοῦ νὰ προστεθῇ καὶ αὖθις προικοδότησις εἰς τὴν δαπάνην ταύτην, τὴν πολλαπλασίαν τῆς ἀρχικῆς δωρεᾶς, θὰ ἦτο ὑπερβολική. Οὐχ ἧττον ἔγραψα περὶ αὐτῆς ἐπανειλημμένως τῷ κ. Σίνᾳ καὶ διὰ τρίτων τὸν παρεκίνησα, ὡς καὶ τὴν γενναιόφρονα χήραν του, μὴ ἔχων τὴν προσωπικὴν γνωριμίαν των. Καὶ ἂν μὲν ἡ σύστασίς μου ἐπέφερεν ἀποτέλεσμα, ἀγνοῶ· ἀλλὰ πρὸ ἐτῶν, μελετήσας τοὺς κανονισμοὺς τῶν ἐπισημοτέρων Ἀκαδημιῶν, ἐσχεδίασα τὸν ὃν κατ’ ἐμὲ ἔπρεπε νὰ ἔχῃ ἡ ἡμετέρα, ὃν καὶ ἔπεμψα ἐπανειλημμένως εἰς οὓς ἀνῆκε. Κατ’ αὐτοὺς δὲ, ἵνα ἄρξηται τῶν ἐργασιῶν της, οὐδεμιᾶς προσόδου ἔχει ἀνάγκην ἀπόλυτον, πλὴν τῆς ἀπαιτουμένης διὰ μισθοδοσίας ἑνὸς κλητῆρος· θὰ ηὔξανε δὲ κατόπιν βαθμηδὸν τὰς δαπάνας της ἀναλόγως τῆς τυχὸν αὐξήσεως τῶν εἰσοδημάτων, περὶ ἧς πᾶσα βεβαιότης ὑπάρχει. Ὁμοίως ἤρξατο τὸ Πανεπιστημεῖον ἄνευ πάσης περιουσίας, καὶ ἔχον, ὡς καὶ ἡ Ἀκαδημία, πολλοὺς τοὺς ἀρνουμένους τὸ δυνατὸν καὶ τὸ ἔγκαιρον τῆς συστάσεως αὐτοῦ. Οὐ μόνον ὁ πρόεδρος τῆς Ἀντιβασιλείας Κόμης Ἀρμανσπέργης ἀπεδοκίμαζε τὴν ὑπὲρ αὐτοῦ ἐπιμονήν μου, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ μακαρίτης Μανούσης μ’ ἐμυκτήριζε δι’ αὐτήν. Ἀλλ’ ἔχων πλήρη τὴν ἐμπιστοσύνην τοῦ τότε ὑπουργοῦ μου, ὅστις ἦν καὶ θεῖός μου, τοῦ ἀκραιφνοῦς πατριώτου καὶ ἐμβριθοῦς λογίου Ι. Ῥίζου, ἔπεισα αὐτὸν νὰ ἐπιμείνῃ μέχρι παραιτήσεως εἰς τὴν ὑπογραφὴν διατάγματος ὃ τῷ ὑπέβαλον, καὶ δι’ οὗ συνιστᾶτο τὸ Πανεπιστημεῖον μετὰ μόνον ἕνδεκα τὸ πρῶτον καθηγητῶν. Τοῦτο ἦν βεβαίως μικρὸν σπέρμα καὶ ἀφανὲς· ἀλλ’ ἐξ αὐτοῦ ἐβλάστησε τάχιστα εὐανθὲς καὶ καλλίκαρπον τὸ ἐθνωφελέστατον τῶν ἑλληνικῶν καταστημάτων, μεγάλην σήμερον κεκτημένον ἰδίαν περιουσίαν. Ἂν δὲ δίκαιον ἢ μὴ ἔχωσιν οἱ προσάπτοντες αὐτῷ ἀτελείας, δι’ ἃς οἱ σπουδασταὶ, ὡς λέγουσιν, ἀναγκάζονται νὰ καταφεύγωσιν εἰς τα εὐρωπαϊκὰ πανεπιστημεῖα πρὸς συμπλήρωσιν τῶν σπουδῶν των, οὐδὲ δύναμαι οὐδ’ ἀνάγκην ἔχω νὰ ἐξετάσω, διότι ἔργον ἐστὶ τῆς Κυβερνήσεως νὰ διορθώσῃ αὐτὰς ἂν ὑπάρχωσι, πρὸς ὃ οὐδὲ προσώπων οὐδὲ χρημάτων ὑφίσταται ἔλλειψις.
Ὁμοίως ἡ Ἀκαδημία, καὶ ἄνευ ὀβολοῦ ἂν ἀρχίσῃ τὸ εὐκλεὲς στάδιόν της, πέπεισμαι ὅτι δὲν θὰ ἀργήσῃ νὰ προσκτήσηται πλοῦτον, ὡς βλέπομεν πάντα τὰ κοινωφελῆ παρ’ ἡμῖν καταστήματα, ἀποδεικνύοντα ὅτι ἀνεξάντλητος καὶ ἀνεπίδεκτος ἐστὶ τῶν Ἑλλήνων ὁ πατριωτισμός.
Ἀλλὰ πρὸς τί ὁ τοιοῦτος ἄμετρος ζῆλος ὑπὲρ Ἀκαδημίας; εἰσί τινες ἐρωτῶντες. Δὲν ὑπάρχωσιν ἄλλα ἔργα μᾶλλον κατεπείγοντα καὶ χρησιμώτερα, ἀπαιτοῦντα κατὰ πρῶτον λόγον τὴν προσοχὴν καὶ τὴν δαπάνην ἡμῶν; Ὡς πρὸ τεσσαράκοντα ἐτῶν ἐφρόνουν, οὕτως ἐξακολουθῶ φρονῶν, ἐγὼ κἂν, ὅτι δὲν ὑπάρχουν. Ἂν ἡ Ῥωμανία, ἂν ἡ Σερβία σήμερον σεμνύνονται Ἀκαδημίας κτησάμεναι, καὶ τὸ τηλαυγὲς τοῦτο πρόσωπον τοῦ ἐξευγενισμοῦ θεῖσαι εἰς τὰς νεαρὰς αὐτῶν πολιτείας, οὐχὶ οὕτως, ἀλλὰ πλὴν τούτου καὶ διὰ πολλοὺς ἄλλως καὶ σπουδαιοτάτους λόγους ὤφειλε νὰ προεξαναστῇ μᾶλλον ἢ νὰ ἐγκαταλειφθῇ ἡ Ἑλλάς. Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα, τοῦτο οὐδεὶς ἀμφισβητεῖ, ἔστι τῶν γλωσσῶν ὁ μαργαρίτης. Ἀλλ’ ἐπὶ τῶν μακρῶν συμφορῶν τῆς Ἑλλάδος κατεπατήθη αὐτὴ, συνετρίβη, ἐξεβαρβαρώθη, συνανεμίγη μετ’ ἄλλων ἀλλαχοῦ ξενισμῶν, καὶ μόνον εἰς ὀλίγα προνομιοῦχα μέρη ἐξηκολούθησε λαλουμένη καὶ γραφομένη μετά τινος καθαρότητος. Μετὰ τὴν ἐθνικὴν ἀναγέννησιν ἦν οὐ μόνον ἀξιοπρεπὲς, ἀλλ’ ἱερὸν καθῆκον διὰ τὸ ἔθνος νὰ σπεύσῃ εἰς σωτηρίαν αὐτῆς ἀπὸ τελείας καταστροφῆς. Καὶ τοῦτο μὲν ἐγένετο κατὰ μέρος διὰ τῆς ἀναπτύξεως τῆς δημοσίας παιδεύσεως, καὶ δι’ ἰδιωτικῶν προσπαθειῶν πρὸς καλλιέργειαν τῆς τέως σχεδὸν παντάπασιν ἀμεληθείσης ἐθνικῆς φιλολογίας. Ἀλλ’ αἱ ἀτομικαὶ αὗται ἐνέργειαι στεροῦνται ἑνότητος καὶ κύρους, καὶ πολλὰ ἀλλήλοις ἀντίθετα γνωματεύονται, καὶ σόλοικα ἀμαθείας στρεβλώματα οὐ σπανίως γράφονται ὡς ἐκ διαλεκτικῆς χρήσεως δῆθεν δικαιολογούμενα. Ἡ δὲ Ἀκαδημία θὰ ἦν ἡ ἀνωτάτη ἐπιστημονικὴ ἀρχὴ, ἥτις πάντα τὰ πολλαχοῦ διεσπαρμένα, καὶ πολλάκις ὑπὸ τοπικὰς δημώδεις διαλέκτους λανθάνοντα λείψανα τῆς ἀρχαίας γλώσσης περισυνάγουσα, καὶ περὶ τῆς τῶν κανόνων ὀρθότητος ἀποφαινομένη, θ’ ἀνεβίβαζε πάλιν τὴν γλῶσσαν εἰς τὴν περιωπὴν ἥτις ἀνήκει αὐτῇ ὡς ἐκ τῆς καταγωγῆς καὶ τοῦ κάλλους της καὶ ὡς ἐκ τῆς θέσεως ἣν μεταξὺ τῶν πεπολιτισμένων ἐθνῶν δικαιοῦται νὰ καταλάβῃ τὸ ὁμιλοῦν αὐτὴν ἔθνος.
Πλὴν τούτου, ἡ Ἑλλὰς ἐστὶ τὶ πάντων πλουσιώτατον ταμεῖον τῆς ἀρχαιότητος. Ἡ γῆ αὐτῆς, τὸ θέατρον τῆς ἐνδοξοτάτης τῶν ἱστοριῶν, κρύπτει καὶ ὁσημέραι παράγει εἰς φῶς θησαυροὺς καλλιτεχνίας καὶ ἐπιγραφικῶν μαρτυριῶν, οἵτινες κινοῦσι πάντων τῶν ἁπανταχοῦ σοφῶν τὸ ἐνδιαφέρον. Ἀπέναντι λοιπὸν καὶ ἑαυτῆς καὶ τούτων ἔστιν ὑπόχρεως τὴν εὕρεσιν, τὴν ἔρευναν καὶ τὴν ἑρμηνείαν τῶν ἀναρίθμων πολυτίμων τούτων λειψάνων ν’ ἀναθέσῃ εἰς σῶμα συγκείμενον ἐκ φερεγγύων πεπαιδευμένων, ὁμοιόβαθμον ταῖς ἁπανταχοῦ Ἀκαδημίαις, καὶ μετ’ αὐτοῦ δικαιούμενον ὡς ἶσον μετ’ ἴσων ν’ ἀλληλογραφῇ.
Οἱ ἐμβριθέστεροι τῶν Ἑλλήνων ἐθεώρησαν πάντοτε ὡς τὸ κυριώτερον ἐλατήριον τῆς ἠθικῆς αὐτῶν ἀναγεννήσεως καί τὴν πρωτίστην ἀπόδειξιν ὅτι οὐδέποτε ἐντελῶς ἐξέπεσαν τῆς ἀρχικῆς αὐτῶν εὐγενείας, τὴν ἐπιμελῆ καλλιέργειαν τῆς φιλολογίας καὶ τῶν ἐπιστημῶν. Οὐδεὶς δ’ ἀγνοεῖ ὅτι εἰς ἐπίδοσιν αὐτῶν τὰ μάλιστα συμβάλλεται σῶμα σοφῶν, ἐρεύνας προκαλούντων, συγγράμματα ἐκδιδόντων, ἢ κρινόντων καὶ ἀμειβόντων, οἷαι εἰσὶν αἱ ἁπανταχοῦ τοῦ πεπολιτισμένου κόσμου Ἀκαδημίαι.
Ταῦτα ἴσως ἀρκέσουσι πρὸς δικαιολογίαν τῆς ἐπιμόνου μου γνώμης, ὅτι πρώτης ἀνάγκης ἐστὶ διὰ τὴν Ἑλλάδα ἵδρυσις Ἀκαδημίας, συνισταμένης ἐκ τῶν ἐξοχωτέρων ἐν Ἀθήναις οἰκούντων πεπαιδευμένων, καὶ συμπληρουμένης δι’ ἰδίων ἐλευθέρων ἐκλογῶν.
Καὶ αὕτη περίπου τεσσαρακοντούτης ἰδέα. Αἱ ὑπὸ τῆς Ἀκαδημίας, ὅταν ὑπάρξῃ, χορηγούμεναι ἀμοιβαὶ ἐμψυχοῦσι τὰ πρὸς καλλιέργειαν τῶν ἐπιστημῶν συνταττόμενα ἐξοχώτατα τῶν συγγραμμάτων· ἀλλ’ ἄλλων ἔτι πόρων ὑπάρχει ἀνάγκη εἰς ὑποστήριξιν τῆς καθόλου φιλολογίας, ἥτις παρ’ ἡμῖν δὲν τρέφεται, ὡς ἀλλαχοῦ, ὑπὸ ἑκατομμυρίων ἀναγνωστῶν, καὶ διὰ τοῦτο πολλάκις συγγράμματα δυνάμενα νὰ ὠφελήσωσι μένουσιν ἀνέκδοτα, καὶ πολλοὶ ἱκανοὶ νὰ συγγράψωσιν, ὀκνοῦσι πρὸς τοῦτο, πρὸ τῆς δαπάνης ὀπισθοδρομοῦντες.
Εἰς τοῦτο ἀφορῶν, εἶχον κατὰ τὰ 1840 συντάξει καὶ ἐκδώσει καταστατικὸν ἑταιρείας «τῶν Φιλοβίβλων», ὡς τὴν ὠνόμασα, εἰς ὃ καί τινες τῶν τότε γνωρίμων μου ὑπεγράφησαν, ἀλλ’ οὐχὶ ἀρκετοὶ ἵνα συνελθόντες ψηφίσωσιν αὐτό. Τούτου ἕνεκα καὶ μετὰ ταῦτα ἐπανειλημμένως ἐδημοσίευσα τὴν πρότασιν, καὶ δὶς διὰ τοῦ Αἰῶνος, ἂν ἡ μνήμη δὲν μ’ ἀπατᾷ.
Ὡς γνωστὸν, ἤδη πλεῖστοι τῶν παρ’ ἡμῖν γραφόντων ἀναγκάζονται νὰ ζητῶσι συνδρομητὰς πρὸς ἔκδοσιν τῶν βιβλίων των, ὅπερ ὀχληρότατον δι’ αὐτοὺς ἐστὶν, οὐχ ἧττον τοιοῦτο καὶ διὰ τοὺς ἀναγκαζομένους νὰ ἐγγράφωνται εἴτε ἐξ αἰδοῦς, ἢ ἵνα μὴ κρίνωνται ἀφιλόμουσοι. Ὀλίγοι εἰσὶν οἱ φιλαναγνῶσται οἱ μὴ δαπανῶντες κατ’ ἔτος τοὐλάχιστον 30 δραχμὰς, καί τινες πολὺ πλείονας, διὰ τοιαύτας καταναγκαστικὰς συνδρομὰς, διὰ βιβλία πολλάκις μικροῦ ἢ καὶ οὐδενὸς λόγου ἄξια. Ἐν τῇ ἑσπερία Εὐρώπη ὑπάρχουσιν ἑταιρεῖαι φιλόπτωχοι, καὶ ὁ εἰς τὴν θύραν του ἀναρτῶν πτυχίον, ἀποδεικνύον ὅτι ἐστὶ μέλος μιᾶς ἐξ αὐτῶν, μένει ἀπηλλαγμένος πάσης ἄλλης πρὸς αὐτὸν ἀπαιτήσεως τῶν πενήτων. Ὅμοιόν τι ἠθέλησα νὰ ἐφαρμοσθῇ εἰς τοὺς πένητας τῆς φιλολογίας, ὁ εἰς τῶν Φιλοβίβλων δηλαδὴ τὴν ἑταιρείαν ἐγγεγραμμένος, νὰ μὴ ἀναγκάζηται εἰς οὐδεμίαν ἄλλην συνδρομὴν δι’ ἔκδοσιν βιβλίων, τὸ δὲ καθῆκον αὐτοῦ ὡς μέλους νὰ συνίσταται οὐχὶ εἰς ἄμεσον εἰσφορὰν, ὡς συνήθως ἐν ταῖς ἑταιρείαις, ἀλλὰ μόνον εἰς ὑποχρεωτικὴν ἀγορὰν, μέχρις ἀξίας τῶν 30 δραχμῶν κατ’ ἔτος, ἐκείνων μόνον τῶν βιβλίων, ἃ ἐπιτροπαὶ ἐξ εἰδικῶν λογίων συγκείμεναι καὶ ἐκλεγόμεναι ὑπὸ τῆς ἑταιρείας, ἢ ὅταν ὑπάρξῃ ἡ Ἀκαδημία συγκείμεναι ἐκ τῶν τμημάτων αὐτῆς, θὰ ἐνέκρινον καὶ συνίστων ὡς ἐκδόσεως ἄξια ὁρίζουσαι καὶ τὴν τιμὴν αὐτῶν διὰ τοὺς ἑταίρους.
Ἐπειδὴ αἱ διατάξεις αὗται ἦσαν ἐντελῶς πρὸς ὄφελος τῶν τῆς ἑταιρείας μελῶν, καλὰ βιβλία κτωμένων διὰ δαπάνης οὐχὶ μείζονος τῆς ἣν ἤδη καταβάλλουσι διὰ βιβλία πολλάκις ἐντελῶς ἄχρηστα, δύναται εὐλόγως νὰ ὑποτεθῇ ὅτι μέγας ἔσται ὁ ἀριθμὸς αὐτῶν. Ἂν ἐκληφθῇ ὡς ἐν παραδείγματι ὅτι ὑπάρχουσι καὶ οὐχὶ πλείονες τῶν χιλίων ἑταίρων πανταχοῦ τῶν Ἑλληνικῶν χωρῶν, ἰδοὺ χίλιοι συνδρομηταὶ ὑποχρεωτικοὶ διὰ πᾶν διακεκριμένον σύγγραμμα, ἐξασφαλίζοντες καὶ τὴν ἔκδοσιν αὐτοῦ καὶ ὠφέλειάν τινα διὰ τὸν συγγραφέα. Ἂν ὑποτεθῇ ὅτι ἑκάστου τόμου ἤθελεν ὁρισθῇ κατὰ μέσον ὅρον ἡ τιμὴ 5 δραχμὰς, ἰδοὺ καὶ ἡ ἐθνικὴ φιλολογία καθ’ ἓξ τόμους ἐξαιρέτου ὕλης ἐτησίως πλουτιζομένη.
Τ’ ἀποτελέσματα τοῦ μέτρου τούτου, ἂν ἐνεργηθῇ, ἔσονται φρονῶ, αἰσιώτατα διά τε τοὺς ἑταίρους, κτωμένους δι’ ὅσης καὶ πρὶν κατέβαλλον δαπάνης βιβλία ἀντ’ ἀσήμων πολλάκις καὶ ἀχρήστων, σπουδαῖα καὶ φερεγγύως καλὰ, καὶ διὰ τοὺς συγγραφεῖς, μὴ μάτην ἀγωνιζομένους διὰ τὴν ἔκδοσιν τῶν ἔργων των, ἢ μὴ ἀποτρεπομένους ἀπὸ φιλολογικῶν ἐργασιῶν διὰ τὴν δυσχέρειαν τῆς ἐκδόσεως, καὶ διὰ τοὺς τυπογράφους καὶ ἐκδότας, ὧν θ’ αὐξήσῃ ἡ ἐργασία, καὶ διὰ τὴν ἐθνικὴν φιλολογίαν ἐν γένει ἥτις νέαν ἔντασιν θέλε λάβει.
Ἂν τὸ ἐθνικὸν θέατρον, καλῶς ἐννοούμενον καὶ διευθυνόμενον, ἀναγνωρίζεται πανταχοῦ ὡς ἓν τῶν μεγάλων παραγόντων τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς διανοητικῆς τῶν λαῶν ἀναπτύξεως, πολλῷ μᾶλλον ἰσχύει τοῦτο διὰ τὴν χώραν εἰς ἧς τὸ στερέωμα ἠκτινοβόλουν ἀστέρες δόξης οἱ Αἰσχύλοι, οἱ Σοφοκλεῖς, οἱ Ἀριστοφάνεις. Περιττὸν ν’ ἀναπτύξω ὅτι ὀλίγον ἄξιοι θὰ ἐκρινόμεθα καὶ τῶν προγόνων ἡμῶν, καὶ τῆς θέσεως ἣν ἀξιοῦμεν μεταξὺ τῶν πεπολιτισμένων λαῶν, ἂν ἀδιαφοροῦντες διὰ τὴν καλλιέργειαν τῆς δραματικῆς μούσης, ἠμελοῦμεν νὰ παρασκευάσωμεν αὐτῇ ἐθνικὴν σκηνὴν, ἧς ἄνευ δὲν δύναται ν’ ἀναθάλῃ. Οὕτως ἐσκέφθην καὶ κατὰ ταῦτα εἰργάσθην, μετὰ καὶ ἄλλων ὁμοφώνων ἀνέκαθεν.
Καὶ κατωρθώθη μὲν, ἀντὶ μαθητῶν τινων, οἵτινες μετ’ ἐνθουσιασμοῦ ὡς ἐθελονταὶ ἀνέβαινον εἰς τὴν σκηνὴν καὶ ὧν οἱ νεώτεροι (ὡς ὁ ἡμέτερος ποιητὴς Παράσχος) ἀνελάμβανον τὰ γυναικεῖα πρόσωπα, ν’ ἀντικατασταθῶσι, κατ’ ἀρχὰς μὲν εἷς, βαθμηδὸν δὲ πολλοὶ δραματικοὶ σύλλογοι, καὶ ἐν Ἀθήναις καὶ ὅπου Ἕλληνες οἰκοῦσιν. Ἀλλὰ καὶ τοῦτο, ἀποδεικνύον οὐχὶ ἀνέφικτον τὴν ἵδρυσιν ἐθνικοῦ θεάτρου, ἐστὶν ἄλλως ἀνεπαρκὲς, διότι οἱ πλεῖστοι τῶν ἠθοποιῶν, αὐτοδίδακτοι, στεροῦνται τῆς τε θεωρητικῆς καὶ τῆς ἐκ μεγάλων παραδειγμάτων μορφώσεως, προσέτι δι’ ἔλλειψιν χρηματικῶν πόρων αἱ παραστάσεις στερῶνται ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τῆς μεγαλοπρεπείας καὶ ἐπιδείξεως. ἥτις συντελεῖ εἰς τὸ νὰ καθιστᾷ αὐτοὺς προσοδοφόρους, δι’ ἔλλειψιν δὲ καταλλήλου διευθύνσεως καὶ ἐπιβλέψεως, ἡ ἐκλογὴ τῶν διδασκομένων δραμάτων, οὐχὶ ἡ δέουσα πρὸς ἔξαρσιν τοῦ ἐθνικοῦ πνεύματος καὶ ἀνάπτυξιν τῆς ἐγχωρίου φιλολογίας, γίνεται ἐξ ἀνάγκης μεταξὺ ξένων ἔργων, πολλάκις ἐπιβλαβῆ ἐχόντων μᾶλλον ἐπιῤῥοὴν, ἀλλὰ καὶ διὰ ταῦτα ἴσως μᾶλλον προσοδοφόρων, τῶν πλείστων δ’ ἧττον ἢ μετρίως μεταφραζομένων. Καὶ τὸ ἀποτέλεσμα ἐστὶν ὅτι αἱ ἐθνικαὶ παραστάσεις παραμελοῦνται, καὶ οἱ θεαταὶ συῤῥέουσι κατὰ προτίμησιν εἰς τὰς ἀλλογλώσσους.
Πρὸς διόρθωσιν τούτων καὶ καταρτισμὸν τῆς δραματικῆς σκηνῆς εἰς μέγα καὶ τελεσφόρον ἐθνικὸν παιδευτήριον, ἀνάγκη νὰ ὑπάρξῃ θέατρον εἰς ἑαυτὸ ἐπαρκοῦν καὶ μὴ βιαζόμενον νὰ παρεκκλίνῃ τῆς σπουδαίας αὐτοῦ κλήσεως ἵνα προμηθεύηται πόρους. Ἀλλαχοῦ αἱ κυβερνήσεις, πρὸς εὐτυχίαν τῆς ὑψηλῆς ταύτης ἐντολῆς τῶν ἐθνικῶν θεάτρων, ὑποστηρίζουσιν αὐτὰ διὰ μεγάλων ἐτησίων χρηματικῶν συνδρομῶν. Ἐν Ἑλλάδι, πρὸς τὸ παρὸν κᾂν, τοῦτο δὲν πρέπει ν’ ἀπαιτηθῇ. Ἀλλὰ πρὸ ἐτῶν πολλῶν ἐν Ἀθήναις ἐθνικὸν θέατρον ἤρξατο οἰκοδομούμενον διὰ μετοχῶν, καὶ ἔμεινεν ἡμιτελὲς δι’ ἔλλειψιν πόρων. Τοῦτο εὐχῆς ἔργον ἐστὶ νὰ συντελεσθῇ πρὸς τὸν ἐπιδιωκτέον σκοπὸν τῆς καταρτίσεως θεάτρου ἀξιοπρεποῦς καὶ εἰς ἑαυτὸ ἐπαρκοῦντος.
Πρὸς τοῦτο ὀφείλει, κατ’ ἐμὲ, πρὸ παντὸς ὁ Δῆμος Ἀθηναίων ν’ ἀποστῇ πάσης ἀξιώσεως δι’ ἀποζημίωσιν τοῦ ἐδάφους ἐφ’ οὗ τὸ θέατρον ἀνεγείρεται, πρῶτον διότι ὅτε ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνησις μετέβη εἰς τὰς Ἀθήνας, ὁ δῆμος ὑπεσχέθη δωρεὰν πάντα τὰ γήπεδα τῶν δημοσίων καταστημάτων, καὶ ὡς τοιοῦτο πρέπει φυσικῷ τῷ λόγῳ νὰ θεωρηθῇ καὶ τὸ ἐθνικὸν θέατρον, καὶ δεύτερον διότι ἡ εὐτυχὴς αὐτοῦ ὕπαρξις οὗ μόνον εἰς τὸ ἔθνος ἐν γένει, ἀλλὰ καὶ εἰς τὸν δῆμον ἐν μέρει μεγάλας, εἰς τοῦτον δὲ καὶ ὑλικὰς, ὑπόσχεται ὠφελείας.
Οἱ δὲ μέχρι τοῦδε μέτοχοι, ἀποτυχούσης τῆς ἐπιχειρήσεως, καὶ τῆς οἰκοδομῆς ἐπὶ τοσοῦτον χρόνον μενούσης εἰς οἰκτρὸν ἐρείπιον, εἰσὶ βεβαίως ἤδη πεπεισμένοι ὅτι ἀπώλεσαν ἀνεπιστρεπτὶ τὰς καταβολάς των· δι’ ὃ εὔκολον θὰ ἦτο, τοὐλάχιστον εἰς τοὺς φιλογενεστέρους καὶ εἰς τοὺς εὐπορωτέρους μεταξὺ αὐτῶν, ἀφιστάμενοι πάσης περαιτέρω ἐπ’ αὐτῶν ἀξιώσεως, νὰ δωρήσωσιν αὐτὰς εἰς τὸ θέατρον. Διὰ δὲ τὸ ἐπίλοιπον τοῦ ἔργου ἐναπολείπεται εὐχὴ μόνον, ἀλλ’ οὐχὶ νομίζω ἀνέλπιστος, ὅταν ἐκ τοσούτων λαμπρῶν παραδειγμάτων γνωρίζωμεν τὴν πατριωτικὴν ἐλευθεριότητα πολλῶν πλουσίων ὁμογενῶν, νὰ εὑρεθῇ μεταξὺ αὐτῶν εἷς, ὅστις κατανοῶν τὴν ἐκπολιτιστικὴν ἐντολὴν τοῦ θεάτρου, ν’ ἀγοράσῃ ἀντ’ ὀλίγων παρὰ τῶν μὴ στεργόντων ν’ ἀποστῶσι τῶν μετοχῶν των, ἂν ὑπάρξωσι τοιοῦτοι, τὸ νῦν καταῤῥέον ἐρείπιον, νὰ συμπληρώσῃ καὶ διὰ τῆς πρώτης ἀναγκαίας διασκευῆς καταρτίσῃ τὴν οἰκοδομὴν, καὶ ἀφιερώσῃ αὐτὴν, παντὸς βάρους ἀπηλλαγμένην, εἰς αὐτὸ τὸ θέατρον. Εὐχῆς ἔργον δὲ νομίζω ἂν ἐν τοιαύτῃ περιστάσει μετεῤῥυθμίζετό πως καὶ τὸ σχέδιον αὐτῆς οὕτως, ὥστε τὸ πρόσγαιων ὅλου τοῦ θεάτρου ἢ μέρους αὐτοῦ ν’ ἀπαρτίζῃ πρὸς τὰ ἔξω ἐργαστήρια, ὧν τὸ ἐνοίκιον νὰ προστίθηται εἰς αὐτὸ τὸ εἰσόδημα.
Συγχρόνως δὲ ἀρχομένης τῆς ἀνοικοδομήσεως, ἀναγκαῖον θὰ ἦν εἴτε ὁ αὐτὸς εἴτε ἄλλος τις τῆς πατρίδος καὶ τῶν Μουσῶν εὐεργέτης, ἢ τις τῶν ἀρχῶν, νὰ πέμψῃ εἰς μίαν ἢ τὴν ἄλλην τῶν τῆς Εὐρώπης πρωτευουσῶν δύω κἂν νέους καὶ δύω νέας, ὑποτρόφους. γινώσκοντας τὴν γλῶσσαν τῆς χώρας εἰς ἣν στέλλονται, πρὸς θεωρητικὴν καὶ πρακτικὴν ἐκμάθησιν τῆς ὑποκριτικῆς, ἵνα μετὰ διετίαν τὸ πολὺ ἐπανελθόντες, διδάσκωσιν αὐτὴν ἐν Ἑλλάδι, καὶ διὰ τῆς σκηνικῆς αὐτῶν ἐπιδεξιότητος ἐξασφαλίζωσι τοῦ θεάτρου τὴν ἐπιτυχίαν καί αὐξάνωσιν αὐτοῦ τὰς εἰσπράξεις.
Οὕτω δὲ καταρτισθὲν, καί διὰ πάντων τῶν εἰσοδημάτων αὐτοῦ εἰς θεραπείαν τῶν ἰδίων ἀναγκῶν ἐπαρκοῦν, πρέπει νὰ διευθύνηται ὡς πρὸς τὸν φιλολογικὸν καὶ ἠθικὸν αὐτοῦ σκοπὸν ὑπὸ τῆς κυβερνήσεως δι’ ἐπιτροπῆς ὀλιγομελοῦς ἀνδρῶν φιλοκάλων καὶ πεπαιδευμένων, οἵτινές ἔμπειροι πραγματογνώμονες καὶ λογοκριταὶ ὑπὸ παντοίαν ἔποψιν νὰ ἐξετάζωσι τὰ προσαγόμενα πρωτότυπα δράματα, ὡς καὶ τὴν ἐνδόμυχον καὶ τὴν τῆς μεταφράσεως ἀξίαν τῶν ξένων καὶ ν’ ἀποκρούωσιν ὅ,τι ἀβέλτερον καὶ ἀποβλητέον ὑπὸ τὴν ἔποψιν τῶν ἠθῶν ἢ τῆς φιλοκαλίας. Σκόπιμον δ’ ἐν ἄλλοις, ἂν τὰ ἔσοδα ἐπαρκῶσι, νὰ καταρτίσωσι καὶ πλήρη ἑλληνικὴν δραματικὴν ἐν τῷ θεάτρῳ βιβλιοθήκην.
Οὕτως ἱδρυθὲν τὸ ἐθνικὸν θέατρον, ἔσται οὐ μόνον διασκεδάσεως ἐνδιαίτημα, ἀλλὰ καὶ παιδαγωγεῖον τῶν ηὐξημένων καὶ ναὸς τῶν Μουσῶν, ἐνθαῤῥύνον τοὺς λειτουργοὺς αὐτῶν δι’ ἀμοιβὴν τῶν κόπων των, καὶ καλλιεργοῦν τὸ ποιητικὸν αἴσθημα παρὰ τῷ λαῷ.
Καὶ εἰς τοῦ μουσικοῦ προσέτι αἰσθήματος τὴν ἀνάπτυξιν δύναται ἰσχυρῶς νὰ συντελέσῃ, ἀλλὰ τοῦτο μεθ’ ὑπομονῆς καί βραδύτερον, διότι τὸ μελόδραμα ἐστὶ λίαν δαπανηρὸν, καὶ ἡ πρόωρος ἐπιδίωξις καὶ τοῦ σκοποῦ τούτου θὰ ἐκινδύνευεν ἀμφοτέρους νὰ ματαιώσῃ. Ἄλλως τε καὶ ἐκ τοῦ ᾨδείου δὲν δύνανται εἰσέτι νὰ προσδοκῶνται τόσον γενναῖοι καρποὶ, ὥστε ἐν λίαν προσεχεῖ μέλλοντι νὰ συνταχθῶσι καὶ διδαχθῶσιν ἑλληνικά μελοδράματα· διὰ δὲ τὰ ξένα δὲν ἐλλείπουσιν ἰδιωτικοὶ ἐργολάβοι, καὶ ὑπάρχουσιν ἄλλαι σκηναὶ, ἢ καὶ ἂν δανείζηται αὐτοῖς ἡ ἐθνικὴ, ὅταν ἄλλως ἀργῇ, δὲν πρέπει οὐδαμῶς ν’ ἀναμίγνυται εἰς τὰς δαπάνας ἢ κερδοσκοπίας αὐτῶν, ξένας οὔσας εἰς τὸν ἐθνικὸν σκοπὸν ὃν τοῦτο ἐπιδιώκει.
Ἐπειδὴ εἰς εὐχὰς, μέχρι τοῦδε ἀνεκτελέστους ἐνταῦθα περιορίζομαι, δὲν θὰ ἔθιγον τοῦτο τὸ θέμα, ἂν δὲν ἐθεώρουν ἀτελῶς καὶ αὐτὸ εἰσέτι τετελεσμένον, καὶ βελτιώσεων ἐν τῷ μέλλοντι δεκτικὸν, ἃς σαφηνίζουσι τὰ περὶ αὐτοῦ προηγούμενα. Διὰ τοῦτο ἐκτίθημι αὐτὸ ἐν συντόμῳ.
Κατὰ τὸ ἔτος 1856, ὀλίγας ἡμέρας ἀφ’ οὗ εἰσῆλθον εἰς τὸ ὑπουργεῖον, ὁ Βασιλεὺς Ὄθων μοὶ ἐνεχείρισε γελῶν ἐπιστολὴν ἣν εἶχε λάβει μυστηριωδῶς κεκλεισμένην διὰ πολλῶν σφραγίδων, καὶ μοὶ εἶπε νὰ τῷ ἀναφέρω τίς ὁ γράφων καὶ ἂν τὰ περιεχόμενα ἔχωσι τινὰ σπουδαιότητα καὶ ἦσαν ἀπαντήσεως ἄξια.
Ὁ γράφων ὠνομάζετο Εὐαγγέλης Ζάππας, πρακτικὸς ἰατρὸς τοῦ στρατοῦ τοῦ Καραϊσκάκη, ὡς ἔμαθον, ἀποκαταστὰς εἰς Βλαχίαν. Τὰ δὲ περιεχόμενα ἦσαν ὅτι, ἀναγνοὺς ἄρθρον τι δι’ οὗ ὁ ἐθνικὸς ἡμῶν ποιητὴς Παναγιώτης Σοῦτσος συνίστα ἐν ᾗ ἐξέδιδεν ἐφημερίδι, τῷ Ἡλίῳ, τὴν ἐκ νέου εἰσαγωγὴν τῶν Ὀλυμπιακῶν ἀγώνων εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἐνεκολπώθη τὴν ἰδέαν μετ’ ἀφελοῦς ἐνθουσιασμοῦ, καὶ προσέφερε ν’ ἀφιερώσῃ εἰς αὐτὴν πᾶσάν του τὴν περιουσίαν, κανονίζων ἐκ προοιμίων καὶ τὰ ἆθλα ἃ θὰ ἔδιδεν εἰς τοὺς νικῶντας εἰς τὴν σταδιοδρομίαν εἰς τὸ ἅλμα, εἰς τὴν σφενδόνην καὶ τοὺς λοιποὺς σωματικοὺς ἀγῶνας.
Ὅτε τῇ ἐπαύριον ἐπέστρεψα τὴν ἐπιστολὴν εἰς τὸν Βασιλέα ἀνέφερα εἰς τὴν Α. Μ. ὅτι ἀναγνωρίζω διακαῆ φιλοπατρίας αἰσθήματα εἰς τὸν γράφοντα, ὅστις ἂν πεισθῇ νὰ μεταῤῥυθμίσῃ πως τὰς προτάσεις του, δύναται ἴσως μέγα καλὸν νὰ προκύψῃ ἐξ αὐτῶν διὰ τὴν Ἑλλάδα. Λαβὼν δὲ παρὰ τοῦ βασιλέως πλήρη ἄδειαν ἐνεργείας, ηὐχαρίστησα μὲν θερμῶς ἐν ὀνόματί του τὸν κ. Ζάππαν διὰ τὰ εὐγενῆ του αἰσθήματα καὶ τὴν λαμπράν του ἰδέαν, ἀλλὰ συγχρόνως τῷ παρετήρησα ὅτι ὁ χαρακτὴρ τῶν καιρῶν ἤλλαξεν ἀπὸ τῆς ἀρχαιότητος, καὶ τὰ ἔθνη διαπρέπουσι σήμερον οὐχὶ, ὡς τότε, διὰ τῶν ἀρίστων ἀθλητῶν ἢ δρομέων, ἀλλὰ διὰ τῶν πρωταγωνιστῶν εἰς τὴν βιομηχανίαν, εἰς τὴν καλλιτεχνίαν, εἰς τὴν καλλιέργειαν δι’ ὃ καὶ τὸν προέτρεψα ν’ ἀνιδρύσῃ μὲν τοὺς Ὀλυμπιακοὺς ἀγῶνας, πρὸς δόξαν καὶ τιμὴν τῆς Ἑλλάδος, ὡς προὐτίθετο, ἀλλὰ ταύτην τὴν τάσιν νὰ δώσῃ αὐτοῖς, καὶ νὰ τελῶνται προσέτι οὐχὶ κατὰ τριετίαν, ὡς ἤθελεν, ἀλλὰ κατὰ τετραετίαν βιομηχανικὰς ἀποτελοῦντες Ὀλυμπιάδας.
Μετ’ οὐ πολὺν χρόνον εἶχον ἀπάντησιν. Ὁ γενναῖος πατριώτης ἔξαλλος ἐκ χαρᾶς, ἐδέχετο πληρέστατα τὴν πρότασιν ὡς τὴν ὑπέβαλον εἰς αὐτὸν, καὶ μοὶ ἀνέθετεν ἐντελῶς αὐτῆς τὴν ἐκτέλεσιν, δεχθεὶς προσέτι καὶ τὸ ἀναγκαῖον κατάστημα διὰ τὰς ἐκθέσεις ν’ ἀνεγερθῇ διὰ δαπάνης του, καὶ ζητήσας μοι νὰ τῷ πέμψω σχέδιον αὐτοῦ καὶ προϋπολογισμόν.
Τότε συνέλαβον τὴν ἰδέαν καταστήματος θεατροειδοῦς, εἰς οὗ τὰς ἀκτῖνας καὶ τὰ ἔνδον τῆς περιφερείας νὰ ἐκτίθενται τὰ βιομηχανήματα, εἰς δὲ τὰ μεταξὺ διαστήματα τὰ προϊόντα καὶ ἐργαλεῖα τῆς γεωργίας. Ὀψέποτε δὲ αὐξομένης τῆς παραγωγικῆς δυνάμεως τῆς Ἑλλάδος, ἢ τῆς ἐκθέσεως πλὴν ἐπὶ τῶν ἑλληνικῶν ἐπαρχιῶν ἐπεκτεινομένης καὶ ἐπὶ ἄλλας χώρας τῆς Ἀνατολῆς, ἀναγκαῖον ἀπέβαινε ν’ αὐξηθῇ τὸ κατάστημα, τότε, ὀπίσω τῆς πρώτης περιφερείας εἰς τὴν δέουσαν ἀπόστασιν ν’ ἄγηται καὶ δευτέρα, καὶ τρίτη, μηκυνομένων καὶ πολλαπλασιαζομένων τῶν ἀκτίνων, ἀπαραλλάκτως ὡς αἱ κλίμακες τῶν ἀρχαίων θεάτρων, μεταξὺ τῶν εὐρυνομένων διαζωμάτων καὶ τοῦ προσώπου ἀναλόγως ἐκτεινομένου. Ἤθελον δὲ τὸ κατάστημα τοῦτο ἐπὶ κορυφῆς τοῦ Σταδίου, ὃ ἐνδυθὲν πάλιν διὰ τῶν ἀρχαίων λιθίνων του ἑδωλίων διὰ τοὺς θεατὰς, ἐπρόκειτο νὰ χρησιμεύσῃ κατὰ τὰς τέσσαρας κυριακὰς τῆς ἐκθέσεως, εἰς ἑορτὰς δημοτικὰς, ἀνταποκρινομένας πρὸς τὴν πρώτην ἀντίληψιν τοῦ κ. Ζάππα, τὴν τῶν ἀρχαίων ἀγώνων, καὶ συνισταμένας τὴν πρώτην κυριακὴν εἰς ἀσκήσεις ἀθλητικὰς, τὴν δευτέραν εἰς ἱπποδρόμιον, τὴν τρίτην εἰς μουσικοὺς καὶ τὴν τετάρτην εἰς δραματικοὺς διαγωνισμοὺς.
Τέλος δὲ ἐπρότεινα, τὸ κατάστημα τοῦτο διὰ τῶν τεσσάρων ἐτῶν ἀπὸ ἐκθέσεως εἰς ἔκθεσιν νὰ χρησιμεύῃ, διὰ τῶν εἰσοδημάτων τοῦ κεφαλαίου τοῦ δωρητοῦ, εἰς σχολεῖον πρὸς τελειοποίησιν τῆς ἐγχωρίου βιομηχανίας, εἰσαγομένων εἰς αὐτὸ τῶν ἀριστευόντων ἐκ τῶν ἐκθετῶν, οἵτινες ἵνα μόνον τελειοποιηθῶσιν εἰς ἣν τέχνην ἤδη ἐγνώριζον καὶ ἤσκουν, βραχυτάτου χρόνου ἐδέοντο, καὶ τῶν διδασκάλων μετακαλουμένων ἐκ τῶν ἀρίστων εὐρωπαϊκῶν τεχνουργείων. Διὰ τοῦ τρόπου τούτου τάχιστα θ’ ἀνεπτύσσετο ἡ δημώδης βιομηχανία καὶ ὁμοῦ ἡ εὐημερία τῶν ἀπ’ αὐτῆς ἀποζώντων.
Ἐκάλεσα λοιπὸν παρ’ ἐμοὶ τὸν τότε ἐν Ἀθήναις οἰκοῦντα γάλλον ἀρχιτέκτονα κ. Boulanger, καὶ οὗτος τῆς ἰδέας μου γνῶσιν λαβὼν, διέγραψε σχέδιον ἐντελῶς εἰς αὐτὴν ἀνταποκρινόμενον. Πλήρης δὲ χαρᾶς ἦλθε πρὸς ἐμὲ μετά τινα ἔτη καὶ μοὶ ἐπέδειξεν ὅτι καὶ οἱ ἐν Παρισίοις διὰ τὴν πρώτην αὐτῶν παγκόσμιον ἔκθεσιν ἀκριβῶς τὸ αὐτὸ σχέδιον ἐπενόησαν καὶ ἐφήρμοσαν.
Ἀλλὰ πλὴν τοῦ σχεδίου ὁ κ. Boulanger μοὶ ἔφερε καὶ τὸν προϋπολογισμόν του, καὶ αὐτὸς, διὰ τὴν οἰκοδομὴν καὶ διὰ τοῦ Σταδίου τὴν ἐπιλίθωσιν μετὰ φόβου εἶδον ὅτι ἀνήρχετο εἰς 1,000,000 δρ. ὥστε καὶ ἐδίστασα κατ’ ἀρχὰς, ἀλλὰ τέλος ἀπεφάσισα νὰ τὸν πέμψω μετὰ τοῦ σχεδίου εἰς τὸν κ. Ζάππαν. Τίς δ’ ὑπῆρξεν ὁ θαυμασμός μου ὅτε διὰ πρώτου ταχυδρομείου ἔλαβον τὴν πλήρη ἔγκρισιν τοῦ μεγαλόφρονος πατριώτου, μόνην συνθήκην ποιουμένου τὴν ἁπλότητα, τὸν περιορισμὸν εἰς μόνα τὰ πρὸς τὸν σκοπὸν ἀναγκαῖα καὶ τὴν ἀποφυγὴν ἐπιδεικτικῶν πολυδαπάνων κοσμήσεων, καὶ οὕτω μοὶ ἀνέθετε τὰ τῆς αὐτοῦ ἐκτελέσεως.
Ἐνταῦθα πρέπει νὰ ὁμολογήσω ἀληθὲς σφάλμα μου. Ἀνευρὼν τὸν ἰδιοκτήτην τοῦ ἀγροῦ ὅστις ὑπέρκειται τῇ κορυφῇ τοῦ Σταδίου, τῷ ἐπρότεινα δισχιλίας δραχμὰς δι’ ἀγορὰν αὐτοῦ, ἀλλὰ μοὶ ἐζήτησεν 9000, καὶ ἀτόπως ἐνόμισα ὅτι δὲν πρέπει εἰς τοιαύτην ὑπερβολικὴν πρώτην δαπάνην νὰ ὑποβάλω τὸν δωρητήν. Εἶτα δὲ, κρίνων ὅτι τὰ τῆς ἐκτελέσεως ἔργου κοινῆς ὠφελείας ἀνῆκον εἰς τὴν δικαιοδοσίαν τοῦ ὑπουργείου τῶν ἐσωτερικῶν, ἔπεμψα πρὸς αὐτὸ πάντα τὰ τὴν ὑπόθεσιν ἀφορῶντα μετὰ τῶν πρὸς ἐμὲ ἰδιωτικῶν ἐπιστολῶν τοῦ κ. Ζάππα. αἵτινες ἐλπίζω ἐν τοῖς ἐκεῖ ἀρχείοις νὰ σώζωνται, καὶ ἀπέστην, ἴσως οὐχὶ ὡς ὤφειλον, περαιτέρω ἀτομικῆς ἀναμίξεως.
Μετὰ παρέλευσιν ἐτῶν ἡ θέσις ἀπεφασίσθη ὅπου νῦν τὸ μέγαρον ἀνεγείρεται, ὀπίσω τῶν βασιλικῶν κήπων, προφανῶς ἐγκαταλειφθέντος τοῦ ἀρχικοῦ σκοποῦ τῆς μετὰ ταῦτα βαθμιαίας αὐξήσεως τῆς οἰκοδομῆς, διότι πρὸς τὰ ὀπίσω δὲν ὑπάρχει θέσις δι’ ἄλλας παραλλήλους περιφερείας. Καὶ τὸ ἐσωτερικὸν δὲ σχέδιον μετεβλήθη, δὲν ἠξεύρω, διότι μόλις τὸ εἶδον, ἂν ἐπὶ τὸ καταλληλότερον πρὸς τὸν σκοπὸν τῶν ἐκθέσεων, ἄλλα βεβαίως μακρυνθὲν ἀπὸ τοῦ ἐγκριθέντος ὑπὸ τοῦ ἀρχικοῦ δωρητοῦ, καὶ παρὰ τὴν ἀξίωσιν αὐτοῦ κατακοσμηθὲν ὑπὸ μαρμαρίνων κιόνων, ὧν ἡ δαπάνη ἀγνοῶ ἂν ἔμεινεν ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ ὑπ’ αὐτοῦ παραδεχθέντος προϋπολογισμοῦ.
Ἀλλ’ ἤδη πλέον τὸ κυρίως ἐνδιαφέρον ἐστὶν ἡ μέλλουσα χρῆσις τοῦ καταστήματος, καὶ κατὰ τὰς ὑπὸ τοῦ ἱδρυτοῦ εἰς ἐμὲ δοθείσας παραγγελίας ἀποφαινόμενος, λέγω ὅτι, ἅμα περατωθείσης τῆς οἰκοδομῆς αὐτοῦ, πρέπει νὰ γίνῃ ἐν αὐτῷ ἑλληνικὴ (τῆς Ἑλλάδος, ἢ, ἂν ἐγχωρῇ, τῶν Ἑλληνικῶν χωρῶν), ἔκθεσις βιομηχανίας, τέχνης, γεωργίας καὶ ἐμπορίου, κατὰ τὰς τέσσαρας κυριακὰς αὐτῆς τελουμένων ἀθλητικῶν ἀγώνων ἐν τῷ Σταδίῳ, ἱπποδρομιῶν (ἰδίως ἐγχωρίων ἵππων), καὶ διαγωνισμῶν μουσικῶν καὶ θεατρικῶν, καὶ ταῦτα νὰ ἐπαναλαμβάνωνται κατὰ τετραετίας, αἵτινες «βιομηχανικαὶ Ὀλυμπιάδες», καλούμεναι ν’ ἀρχίσωσιν ἀριθμούμεναι τακτικῶς. Ἐν δὲ τῷ μεταξὺ τῶν ἐκθέσεων χρόνῳ, ἐπὶ τῇ ὑποθέσει ὅτι μάρμαρα καὶ κιονόκρανα δὲν ἀπεῤῥόφησαν τοὺς πρὸς τοῦτο ἀπαιτουμένους πόρους, τὸ κατάστημα νά μεταβάλληται εἰς σχολεῖον τεχνικὸν εἰς ὃ οἱ βραβευθέντες εἰς εἴδη τῆς ἐγχωρίου βιομηχανίας νὰ τελειποιῶνται εἰς αὐτὴν ὑπὸ διδασκάλων ἐξ Εὐρώπης κληθέντων.
Εἰς τὰς ἀρχαίας ταύτας εὐχὰς προστίθημι καὶ μίαν ἐκ νεωτάτων χρόνων πηγάζουσαν. Ὅτε ἐπ’ ἐσχάτων, μετὰ πολυχρόνιον ἀποδημίαν ἐπέστρεψα εἰς Ἀθήνας, ἐν μέσῃ τῇ ἄλλως περιπεποιημένῃ πόλει προσέκρουσα ἐνιαχοῦ εἰς σωροὺς λίθων εἰκῇ ἐῤῥιμμένων, καὶ τούτων ἀρχαίων, καὶ ἐνόησα, ἢ ἐρωτήσας ἔμαθον ὅτι ἦσαν λείψανα ἀνασκαφῶν ἀρχαίων μνημείων, ἀλλὰ τίνων δὲν ἠδυνάμην νὰ συμπεράνω, καὶ πυνθανόμενος ἂν δὲν εὑρέθησαν ἐπιγραφαὶ ἐν αὐτοῖς, ἐφ’ ὧν νὰ στηριχθῶσιν εἰκασίαι περὶ τῆς αὐτῶν ταὐτότητος, ἐμάνθανον ὅτι αἱ εὑρεθεῖσαι ἵνα μὴ βλάπτωνται μένουσαι ἐκτεθειμέναι, κατατίθενται καὶ διατηροῦνται εἰς τὸ Μουσεῖον.
Καὶ ἡ μὲν πρόνοια αὕτη μοὶ φαίνεται δεδικαιολογημένη, ἀλλὰ συγχρόνως λυπηρὸν ὅτι τὰ ἀρχαῖα ἐκεῖνα στεροῦνται οὕτω τῶν πολυτιμοτάτων αὐτῶν σχολίων, ἐφ’ ὧν στηρίζεται ἢ ἐξ ὧν δύναται νὰ συμπερασθῇ ἡ τοπογραφικὴ αὐτῶν ἐπισημότης.
Φρονῶ δ’ ὅτι τούτου εὔκολος καὶ σχεδὸν ἀδάπανος ἐστὶν ἡ θεραπεία, τῆς προμηθείας δύω μόνον ἀντιτύπων τῆς Ἀρχαιολογικῆς ἐφημερίδος ἐπαρκούσης οὐ μόνον διὰ τὰς Ἀθήνας, ἀλλὰ διὰ πᾶσαν τὴν Ἑλλάδα. Τῷ ὄντι, ἂν δὲν ἀπατῶμαι, εἰς τὴν ἀνάγκην ἣν καταδεικνύω ἀνταποκριθήσεται πληρέστατα ἡ εἰς ἕκαστον· τοιοῦτον χῶρον ἀνασκαφῶν, εἰς ἑκάστην ἐκκλησίαν ἢ ἄλλο οἰκοδόμημα ἀφ’ οὗ ἐπιγραφαὶ ἀφῃρέθησαν, ἀνάρτησις πλαισίου περιέχοντος ἀντίτυπα πασῶν τῶν ἐκεῖ εὑρεθεισῶν ἢ προεντετειχισμένων, καὶ ταῦτα δύνανται προχείρως νὰ κόπτωνται ἀπὸ τῆς ἀρχαιολογικῆς ἐφημερίδος, ἕν ᾗ πᾶσαι δημοσιεύωνται. Εἶπον δὲ δύω ἀντίτυπα ἀνθ’ ἑνὸς, διὰ τὰς τυχὸν τετυπωμένας ἐπὶ ἀντιθέτων σελίδων ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ φύλλου. Ἄν δ’ αὐταῖς προστίθεται καὶ ὁ ἀριθμὸς ὑφ’ ἓν εἰσὶ κατατεταγμέναι ἐν τοῖς μουσείοις, καὶ ὅπου ἔνεστι καὶ μικρὸν τοπογραφικὸν σχεδίασμα τοῦ χωρίου τῆς ἀνασκαφῆς, μετὰ σημειώσεως ποῦ αὐτοῦ εὑρέθη ἑκάστη ἐπιγραφὴ, οἱ τὴν Ἑλλάδα ἐπισκεπτόμενοι ἀντ’ ἀμόρφων λίθων ἀσχημιζόντων τὰς Ἀθήνας, καὶ τὰς ἄλλας πόλεις, θὰ εὑρίσκωσι λείψανα σπουδῆς ἄξια καὶ πάντα τὰ στοιχεῖα ἐμβριθοῦς μελέτης παρέχοντα.
Α. Ρ. Ραγκαβησ