Εθνικόν Ημερολόγιον του Έτους 1892/Εικόνες εκ της συγχρόνου νεοελληνικής φιλολογίας: Γεράσιμος Μαρκοράς
| ←Μαζύ της | Ἐθνικὸν Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1892 Συγγραφέας: Εἰκόνες ἐκ τῆς συγχρόνου νεοελληνικῆς φιλολογίας: Γεράσιμος Μαρκορᾶς |
Α. Ἀναγνωστάκης→ |
.jpg)
- Φίλτατε Σκόκε,
Σοῦ στέλλω σήμερον τὴν εἰκόνα τοῦ Μαρκορᾶ. Ἐλπίζω ὅτι κατ’ ἔτος θὰ σοῦ δίδω ἀνὰ μίαν, μέχρις ἐξαντλήσεως τῆς σειρᾶς (Λασκαράτου, Ἀννίνου, Σουρῆ, Βικέλα, Παράσχου κτλ.) τὴν ὁποίαν ὑπεσχέθην νὰ ζωγραφίσω. Ἐν τῷ προλόγῳ τῆς Α′, τῶν εἰκόνων τούτων (Ἐμμανουὴλ Ροΐδης) δημοσιευθείσης πέρυσι εἰς τὴν Ποικίλην Στοάν , ἔλεγον μεταξὺ ἄλλων ἴσως περιττῶν καὶ τοῦτο, τὸ ὁποῖον κρίνω ἀναγκαῖον νὰ ἐπαναλάβω καὶ πρὸς τοὺς ἀναγνώστας τοῦ «Ἡμερολογίου» σου: Αἱ εἰκόνες μου εἶνε ἐκτυπώσεις ἁπλοῦ ἀναγνώστου μᾶλλον ἢ κριτικαὶ μελέται μὲ ἀξιώσεις. Ὅσῳ μελετῶ, τόσῳ περισσότερον κατανοῶ τί μου ὑπολείπεται ἀκόμη νὰ μάθω, καὶ ὅσῳ προχωρῶ εἰς ἡλικίαν τόσῳ πείθομαι ὅτι εἶνε παράτολμον πολὺ νὰ ὁμιλῆ κανεὶς μὲ τὴν αὐθεντίαν, τὴν ὁποίαν ἀγαπῶσι νὰ ἐπιτηδεύωνταί τινες τῶν παρ’ ἡμῖν κριτικῶν.
Γρ. Δ. Ξ.
Ο ἐλεύθερον νεοελληνικὸν Κράτος δύναται νὰ διαιρεθῇ γενικῶς εἰς δύο ἀνόμοια τμήματα· ἓν μεγαλήτερον, διαπεράσαν πρό τινων δεκαετηρίδων ἐκ τῆς βαρβαρότητος εἰς τὸν πολιτισμόν, ἂν τοιοῦτον ὑπονοῇ πᾶσα Ἀνεξαρτησία — καὶ ἓν ἄλλο μικρότερον, διελθὸν ὀλίγῳ βραδύτερον ἐκ τοῦ πολιτισμοῦ εἰς τὴν βαρβαρότητα — οἵαν προκαλεῖ ἡ μετάπτωσις εἰς κακοδιοίκησιν. Ἀλλ’ οὔτε τὸ πρῶτον ὀρθοποδεῖ, οὔτε τὸ δεύτερον. Ἡ θεὰ Ἐλευθερία, ὁ ἔρως τῶν λαῶν, τῆς ὁποίας ἡ ξιφηφόρος χεὶρ ἐκρίθη πάντοτε ἀνίκανος διὰ τὸ κακόν, ἐπετέλεσεν ἐδῶ τὸ παράδοξον τοῦτο θαῦμα. Καὶ ἐν ᾧ ἀφ’ ἑνὸς μὲν εἰς τὸ πρῶτον τμῆμα, ὅπου μετὰ λάμψεως ἀποθαμβούσης ἐπιφανεῖσα, ἐξήγειρε λαὸν κοιμηθέντα ὑπὸ τὸν ζυγὸν τῆς τουρκικῆς δυναστείας ἐπὶ αἰῶνας, οὕτως ἐπεχύθη περισσὴ καὶ ἀκράτητος, ὥστε βλάβην πολλὴν ἀντὶ ὠφελείας νὰ προξενήσῃ καὶ ἐκ τῆς τοιαύτης καταχρήσεως παρὰ λαῷ τέως δούλῳ, ἀμαθεῖ καὶ ἀσυνειθίστῳ νὰ δημιουργήσῃ καθεστώς, πᾶσαν ἀμφιβολίαν περὶ μελλούσης προκοπῆς δυνάμενον σήμερον νὰ αἰτιολογήσῃ· εἰς τὸ δεύτερον ἀφ’ ἑτέρου, τὸ ἐκπολιτισθὲν ὑπὸ τὴν μακραίωνα ἀφομοιωτικὴν διοίκησιν καὶ προστασίαν ξένων μεγάλων κρατῶν, ἐπῆλθεν ἡ Ἐλευθερία αὕτη, ὡς ἰδέα ἐθνικῆς ἀποκαταστάσεως, νὰ ρίψῃ λαὸν αὐτονομηθέντα, σχεδὸν εὐρωπαϊκόν, ὑπὸ τὴν καταθλιπτικὴν κηδεμονίαν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι οὐδ’ ἑαυτοὺς ἐγνώρισαν νὰ διοικήσωσι! Τῆς τοιαύτης μοιραίας φορᾶς τὸ ἀποτέλεσμα δὲν ἐδύνατο νὰ ᾖνε παρὰ ἡ κοινὴ εἰς ὅλον τὸ ἐλεύθερον Κράτος δυσπραγία. Ἀλλὰ περιοριζόμενοι σήμερον εἰς μόνην τὴν Ἑπτάνησον, τῆς ὁποίας θὰ σκιαγραφήσωμεν ἕνα ποιητήν, καὶ ἀποβάλλοντες γενναίως πᾶσαν ἰδέαν καὶ πρόληψιν ἀναρμόστου φιλοπατρίας, φιλοτιμίας ἢ ἐγωισμοῦ ἐθνικοῦ, δίδομεν εὐθὺς κατωτέρω εἰκόνα τινὰ ταχυτάτην ἐκ τοῦ ἐκεῖ καθεστῶτος, τὴν ὁποίαν, ὅσῳ δυσάρεστος καὶ ἂν φανῇ εἰς πολλούς, ἡμεῖς δὲν ἔχομεν κανένα λόγον νὰ παραποιήσωμεν.
Ἀγὼν πεισματώδης ἐστέφθη ὑπὸ ἐπιτυχίας. Ἐπὶ τῶν ἐνετικῶν, τῶν καλοκτίστων φρουρίων τοῦ Ἰονίου ἐκυμάτισεν ἡ κυανόλευκος. Μίαν περίπτυξιν γλυκεῖαν καὶ ἓν φίλημα παρατεταμένον ἐξεπροσώπει ἡ ἀναπέτασις ἐκείνη… Ἀλλ’ ἀντὶ τούτου πόσα κακὰ καὶ ὁποῖαι ἀπογοητεύσεις! Ἡ Ἑπτάννησος ἐξέπεσεν ἔκτοτε τῆς πάλαι περιωπῆς. Ὁ ὑπὸ τῶν Ἑνετῶν καὶ τῶν Ἄγγλων κυβερνηθεὶς λαός, ὁ πολιτισμένος, ὑπέκυψεν ὑπὸ τὰς κυβερνήσεις τῶν φατριῶν· ἡ δὲ Κέρκυρα, τὸ ἀπόσπασμα τῆς Εὐρώπης, ἀνεγνώρισε μητρόπολιν τὰς νέας Ἀθήνας, βαρβάρους ἀκόμη ἕως σήμερον. Δὲν ὑπάρχει μείζων ἀτυχία ἢ λαοῦ μεταπίπτοντος τοιουτοτρόπως. Ἡ πρόοδος τοῦ ἑπτανησίου ἀνεκόπη· ἐθνικῶς, κοινωνικῶς, πολιτικῶς ἐστράφη κατὰ πολλὰ ἔτη ὀπίσω· ἡ διαφθορὰ καὶ ἡ παραλυσία προσέβαλον ὅλον του τὸν ὀργανισμόν· ἡ πνευματικὴ ζωὴ ἐσταμάτησε· τὸ δὲ ἠθικὸν ἐκεῖνο συναίσθημα, τὸ γνώρισμα λαοῦ ἐθνικῶς ἀνεπτυγμένου, ἤρξατο βαθμηδὸν ἐκλῖπον ἐν τῷ ἐπιβλαβεῖ διὰ τὴν ἀφομοίωσιν συγχρωτισμῷ μετὰ διοικητικῶν ὑπαλλήλων ὡςεπιτοπλεῖστον ἄνευ συνειδήσεως, στρατοῦ αὐθαιρέτου καὶ σκαιοῦ, δικαστῶν πωλουμένων ἀναφανδὸν καὶ ἐν γένει ἀνθρώπων ἀπολιτίστων, μεστῶν πονηρίας καὶ ἐγωισμοῦ, θεωρούντων ὥς τι βάρος τὴν προςάρτησιν ἐστερημένων δὲ πάσης ἐθνικῆς ἀρετῆς καὶ περὶ μέλλοντος ἐλπίδος.[1] Ἴσως ὅλα ταῦτα νὰ ᾗνε ὑπερβολικαὶ μεμψιμοιρίαι· ἀλλ’ ὁπωςδήποτε ἡ ὑπὸ τοὺς νεοέλληνας δυσπραγία τῆς Ἑπτανήσου ἔν τινι βαθμῷ εἶνε δυσαμφισθητητος· αὕτη δὲ εἶνε καὶ ἡ αἰτία δι’ ἣν σήμερον πολλὰ ἑπτανησιακὰ στήθη βαρύνει ἡ τύψις καὶ ἡ μετάνοια. Ὁ ἐνθουσιασμὸς ὁ ὀνειρευθεὶς καὶ πραγματοποιήσας τὴν Ἕνωσιν κατὰ μέγα μέρος ἐξητμίσθη. Μεταξὺ δὲ τῶν παλαιῶν ἑπτανησίων, ἀνησύχων διὰ τὴν τύχην τῶν τέκνων των, ὑποβλεπόντων δὲ ἀπὸ τῶν νήσων των τοὺς κατοίκους τῆς στερεᾶς, ὅπως περίπου καὶ οἱ παλαιοί των κυρίαρχοι ὑποβλέπουσι τοὺς ἐκ τῆς ἠπειρωτικῆς Εὐρώπης of the Continent, — ὀλίγιστοι εἶνε οἱ μὴ ἀναγνωρίζοντες ὅτι ἔσπευσαν πολὺ εἰς τὴν ἐκτέλεσιν χιμαιρικοῦ σχεδίου, οἱ μὴ ἐψευσμένοι ἐντελῶς τὰς ἐλπίδας, ἀπογοητευμένοι σκληρῶς καὶ μὴ θεωροῦντες περιττὴν τόρα πλέον καὶ τοῦ πρῴην καθεστῶτος τὴν ἐπάνοδον.
Ἐν τῷ μέσῳ τῆς σχεδὸν γενικῆς ταύτης δυσαρεσκείας ὑπάρχουσιν ἐν τούτοις ἀκόμη ἄνθρωποι τινὲς καλοί, ἁγνοὶ πατριῶται, ὑποθάλποντες εἰς τὰ στήθη των τὸν ἐθνικὴν ἐλπίδα, χάριν αὐτῆς ὑφιστάμενοι γενναίως καὶ ἀγογγύστως τὴν σημερινὴν ἀθλιότητα, ὀνειρευόμενοι μεγάλην Ἑλλάδα καὶ νομίζοντες ὄχι τόσῳ κακὸν τὸ ὅτι ὀπισθοχώρησαν ὀλίγον, διὰ νὰ προοδεύσωσιν εἰς τὸ μέλλον. Πολλοὶ ἐξ αὐτῶν ἰσχυρίζονται μάλιστα ὅτι ὑπὸ τοὺς Ἑνετοὺς καὶ τοὺς Ἄγγλους ὁ ἑπτανήσιος ἦτο χαμένος, δοῦλος αὐτόχρημα καὶ ὅτι ἐκτὸς μιᾶς τάξεως ἀριστοκρατικῆς, της ὁποίας ἡ ζωὴ ἦτο κἄπως ὑποφερτή, ὁ λαὸς ἐκάθητο εἰς τὸ σκότος, μέχρι τῆς ἡμέρας καθ’ ἣν εἶδε φῶς μέγα.... Δὲν ἀπόκειται εἰς ἡμᾶς νὰ δικαιολογήσωμεν αὐτοὺς ἢ νὰ ὀνειδίσωμεν τοὺς πρώτους. Ἐκθέτομεν τὰ γεγονότα ἄνευ κρίσεως ἀτομικῆς. Τὸν πατριωτισμὸν καὶ τὴν κοινωνικὴν κατάστασιν ἕκαστος ἀντιλαμβάνεται διαφοροτρόπως, ἀναλόγως τῆς θέσεώς του καὶ τῆς πνευματικῆς του ἀναπτύξεως, οὐδ’ ἐννοοῦμεν ἡμεῖς νὰ ἐπέμβωμεν διαιτηταί. Ἔπειτα ποῖος εἶνε ὁ σκληρὸς ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος, διὰ ψυχρῶν ὑπολογισμῶν τολμᾷ νὰ καταστρέψῃ ποιητικὰ ἰνδάλματα; Διότι μεταξὺ τῶν δευτέρων, τῶν ὀνειροπόλων καὶ ὑπομονητικῶν, καταλέγονται καὶ οἱ ἑπτανήσιοι ποιηταί, οἱ ἀγαπήσαντες ὡς μητέρα πράγματι τὴν Ἑλλάδα, οἱ κλαύσαντες μὲ πύρινα δάκρυα εἰς τὰ μαρτύριά της, οἱ ἐγκολάψαντες ᾠσεὶ διὰ σιδήρου στίχους ἀτιμωτικοὺς ἐπὶ τοῦ μετώπου τῶν δημίων της καὶ τῶν ἐχθρῶν, οἱ ἀπηγχήσαντες τῶν πολέμων της τὴν δόξαν, οἱ ζωγραφίσαντες τοῦ μέλλοντός της τὴν φαεινὴν εἰκόνα καὶ διὰ τῆς λύρας των, ἧς ὁ ἔρως καὶ ἡ πατρὶς ὑπῆρξαν σχεδὸν πάντοτε αἱ ἀποκλειστικαὶ χορδαί, συνενώσαντες ἐν κοινῷ παλμῷ καὶ αὐτοὶ κρατοῦντες μέχρι σήμερον ἀκόμη συνηνωμένους λαοὺς ἀδελφοὺς ἴσως — ποῖος εἰξεύρει! — πλὴν χωρισθέντας ἐπὶ μακρὸν καὶ ἀποξενωθέντας ὡς ἐκ τῶν περιπετειῶν τῆς κοινῆς μητρός. Εἰς τὴν φάλαγγα τῶν γενναίων τούτων, μικρῶν ἢ μεγάλων, γνωστῶν εἰς τὸ κοινὸν ἢ ἀγνώστων, τὴν πρωτίστην σήμερον θέσιν κατέχει ἀναμφιβόλως, ὡς διάδοχος τοῦ μεγάλου ζακυνθίου, ὁ κερκυραῖος ποιητὴς Γεράσιμος Μαρκορᾶς.
Ὅταν ἐπιστεύετο ἀκόμη ὅτι ὁ Δημιουργὸς ἐμφυσᾷ τὴν ψυχήν, μικρὰν ἢ μεγάλην κατὰ τὸ δοκοῦν, εἰς τῶν θνητῶν τὰ πρόσωπα, καὶ ὅτι ἐδύνατο οὕτω νἀναφανῇ πάντοτε καὶ παντοῦ μεγαλοφυΐα ἢ εὐφυΐα, θεόθεν ἔχουσα τὸν σπινθῆρα, ἀνεξαρτήτως τῶν κύκλῳ περιστάσεων, ἀβέβαιον ἦτο τὸ ἔργον τῆς κριτικῆς καὶ αἱ μέθοδοι ἄλλαι. Σήμερον ὅμως ὅτε ἡ μὲν οἱουδήποτε ὑπερφυσικὴ καὶ αὐθαίρετος ἐπέμβασις διῆλθε μεταξὺ τῶν προλήψεων τῆς θεοκρατικῆς ἐποχῆς, ὅλων δὲ τῶν τάξεων τὰ φαινόμενα ὑπήχθησαν εἰς νόμους φυσικούς, δηλαδὴ ἀπαραβάτους, ἡ δὲ ψυχὴ θεωρεῖται ἀναγκαῖον ἑκάστοτε ἀπαύγασμα ὀργανισμοῦ, βαθμηδὸν προαγομένου διὰ τῆς ἐξελίξεως καὶ τῆς κληρονομικότητος ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεάν, σήμερον καὶ ἡ κριτικὴ οὐσιωδῶς εἶνε ἄλλη. Οὐδ’ ἦτο δυνατὸν νὰ μείνῃ πλέον ἀνεπηρέαστος ἐν τῇ πάλαι μεταφυσικῇ αὐτῆς σφαίρᾳ, ἀφ’ οὗ ἡ κοινωνιολογία, ὡς θετικὴ ἐπιστήμη, καὶ τὸν μέγαν ἄνδρα θεωροῦσα ἁπλούστατα ὡς ἓν φαινόμενον κοινωνικόν, ζητεῖ νὰ τὸν ἐπεξηγήσῃ φυσικῶς ὡς αἰτιατόν, ὡς ἀποτέλεσμα, ὡς ἀναγκαίαν συνεπείαν ὅρων τινῶν προϋπαρξάντων, ὡς ἀπαύγασμα ἐπὶ τέλους τῆς κοινωνίας, ἥτις τὸν ἐγέννησε. Πρὸς μείζονα λοιπὸν κατανόησιν τοῦ μεγάλου ἀνδρὸς ἐν γένει, καθίσταται ἀναγκαία ἡ ἐξέτασις τῆς κοινωνίας, ἐν ᾗ ἀνεφάνη καὶ ἔζησεν. Ἡ μέθοδος αὕτη τῶν νεωτέρων κριτικῶν εἶνε ἡ δυσκολωτέρα μὲν ἀλλ’ ἡ ἀσφαλεστέρα, ἵνα δ’ ἐκτιμηθῇ, ἄνευ κόπου μεγάλου, ἀρκεῖ νὰ ἐνθυμηθῶμεν τὰ σαφῆ καὶ ἀναμφισβήτητα, τὰ ὁποῖα ὁ Ἑρβέρτος Σπένσερ ἔγραψεν ἐν τῇ θαυμασίᾳ εἰσαγωγῇ εἰς τὴν Κοινωνιολογίαν του. Κατὰ τὸν ἄγγλον φιλόσοφον ἡ καταγωγὴ τοῦ μεγάλου ἀνδρὸς πρέπει νὰ θεωρηθῇ ἢ ὡς φυσικὴ ἢ ὡς ὑπερφυσική. Ἐν τῇ πρώτῃ περιπτώσει, τῆς ἐμφυσήσεως, ὁ μέγας ἀνὴρ εἶνε ἀπεσταλμένος παρὰ Θεοῦ, ὅτε καὶ περιπίπτομεν εἰς τὸ θεοκρατικὸν δόγμα, ἀναγκαζόμενοι νὰ παραδεχθῶμεν μετὰ τοῦ Σόμβεργ ὅτι ἡ ἀπόφασις τῆς εἰς Βρεττανίαν εἰσβολῆς, ἐπὶ παραδείγματι, ἐνεπνεύσθη θεόθεν εἰς τὸν Καίσαρα καὶ ὅτι ἔκτοτε μέχρι τοῦ μεγάλου καὶ ἀγαθοῦ Γεωργίου τοῦ Γ′. οἱ ἀλλεπάλληλοι τῆς Ἀγγλίας βασιλεῖς ἐξελέγοντο ὅπως ἐκτελῶσι τἀλλεπάλληλα σχέδια τοῦ Θεοῦ. Ἀλλ’ ἂν ἡ τοιαύτη ἐξήγησις ᾖνε πλέον ἐντελῶς ἀπαράδεκτος, ἡ καταγωγὴ τότε τοῦ μεγάλου ἀνδρὸς εἶνε πάντως φυσική· καὶ τούτου τεθέντος, ὀφείλομεν νὰ κατατάξωμεν αὐτὸν ἀδιστάκτως μεταξὺ πάντων τῶν λοιπῶν φαινομένων τῆς κοινωνίας, ὡς προϊὸν καὶ αὐτὸν τῶν προγενεστέρων τῆς κοινωνίας ταύτης καταστάσεων. Καθ’ ὃν τρόπον καὶ ὅλη ἡ τῆς ὁποίας ἀποτελεῖ ἐλάχιστον μέρος γενεά, καθ’ ὃν τρόπον τὸ πολίτευμα, ἡ γλῶσσα, ἡ ἐπιστήμη, τὰ ἤθη καὶ αἱ τέχναι ἐξεταζόμενος καὶ ὁ μέγας ἀνὴρ δὲν εἶνε ἢ τὸ ἀποτέλεσμα μεγάλου ἀθροίσματος δυνάμεων, συνεργασθεισῶν ἐπὶ αἰῶνας. Ἔχετε βέβαια τὸ δικαίωμα, ἂν σας ἀρέσκῃ, νἀρνηθῆτε ὅ,τι καὶ ἡ κοινοτέρα παρατήρησις διδάσκει καὶ ὅτι ἡ φυσιολογία ἐπιβεβαιοῖ καὶ νὰ παραδεχθῆτε ὅτι ἐξ Εὐρωπαίων γονέων δύναται νὰ γεννηθῇ, αἰθίοψ ἢ ὅτι δύο Παποῦοι οὐλότριχες εἶνε ἱκανοὶ νὰ παραγάγωσιν ὡραῖον τέκνον καυκασίας φυλῆς μὲ λείας τὰς τρίχας, — ὅπως ἔχετε ἐπίσης τὸ δικαίωμα νὰ παραδεχθῆτε ὅτι ὁ μέγας ἀνὴρ εἶνε δυνατὸν νὰ γεννᾶται παντοῦ καὶ πάντοτε καὶ ὑφ’ οἱανδήποτε περίστασιν. Διότι μόνον ἐάν, μὴ ἀξιοῦντες προσοχῆς τὰ ἐκ τῆς πείρας καὶ τῆς ἐπιστήμης πορίσματα, πιστεύετε ὅτι εἷς Νεύτων εἰμπορεῖ νὰ γεννηθῇ ἐξ οἰκογενείας τινὸς Ὀττεντότων, ὅτι εἷς Μίλτων εἰμπορεῖ νἀναφανῇ μεταξὺ Ἀνδαμάνων καὶ ὅτι εἷς Νόβαρδ ἢ εἷς Κλάρξον εἰμπορεῖ νὰ ἔχη Φιγίους γονεῖς, τότε μόνον βέβαια δὲν θὰ δυσκολευθῆτε νἀποδείξετε καὶ τὴν κοινωνικὴν πρόοδον, ὡς ἀπορρέουσαν ἐκ τῆς ἐνεργείας ἑνὸς μεγάλου ἀνδρός.[2] Ἀλλ’ ἐὰν ἡ βιολογία ὁλόκληρος, ἐρχομένη πρὸς κύρωσιν τῆς κοινῆς πεποιθήσεως, σᾶς πείσῃ ἐπὶ τέλους ὅτι ἀδύνατον ὁ Ἀριστοτέλης νὰ κατάγηται ἐκ γονέων ὧν ἡ προσωπικὴ γωνία ἦτο 50 μοιρῶν καὶ ὅτι οὐδ’ ἡ ἐλαχίστη ὑπάρχει ἐλπὶς νἀναφανῇ εἰς Βετχόβεν ἐν φυλῇ τινι ἀνθρωποφάγων, ὧν ὁ χορὸς ἐν συμποσίῳ ἐξ ἀνθρωπίνου κρέατος ὁμοιάζει πρὸς ἔρρυθμον μυκηθμόν, ἐξ ἀνάγκης τότε θὰ παραδεχθῆτε μεθ’ ἡμῶν ὅτι ἡ γέννησις τοῦ μεγάλου ἀνδρὸς ἐξαρτᾶται ἐκ μακρᾶς σειρᾶς συνθέτων ἐπιδράσεων, αἵτινες προήγαγον βραδέως φυλήν τινα μέχρι κοινωνικῆς καταστάσεως ἱκανῆς νὰ παραγάγῃ τοὺς μεγάλους της ἄνδρας.[3]
Μεταξὺ πολλῶν ἄλλων προχείρων προετιμήσαμεν τὸ ἀνωτέρω χωρίον, παραθέσαντες μάλιστα αὐτὸ παρὰ τὴν συνήθειάν μας μακρὸν καὶ σχεδὸν κατὰ λέξιν, ὡς ὑπενθυμίζον τὴν περὶ γεννήσεως καὶ ἀναπτύξεως τοῦ ποιητοῦ συζήτησιν μεταξὺ τῶν κυρίων Ροΐδου καὶ Βλάχου, τὴν μόνην ἥτις ἐπὶ τοιούτων ζητημάτων γενομένη ἐν Ἀθήναις, ἐπέδρασεν ὄχι ὀλίγον τὰς παρ’ ἡμῖν περὶ ποιητῶν καὶ ποιήσεως γνώμας. Πράγματι ὁ κ. Ροΐδης ἐπεκαλέσθη τότε ὑπὲρ αὐτοῦ καὶ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Σπένσερ, οὗτινος καὶ παρέθεσε βραχεῖαν ἐκ τῶν ἀνωτέρων περικοπήν· μὲ τὴν διαφορὰν ὅμως τὴν οὐσιώδη ὅτι αὕτη, καθὼς καὶ οἱαδήποτε ἄλλη τῆς Κοινωνιολογίας, μακρὰν τοῦ νὰ συμβάλλῃ κατά τι εἰς ὑποστήριξιν τῆς περὶ ποιήσεως περιφήμου θεωρίας τοῦ κ. Ροΐδου, (ἀξιοῦντος ὅτι μία ἐποχὴ καὶ μία κοινωνία τις εἰμπορεῖ νὰ γεννήσῃ ἕνα ποιητὴν μεγάλον, δὲν εἰμπορεῖ καὶ νά τον ἀναδείξῃ ὅταν στερῆται Ἰδανικοῦ,) μᾶς λέγει μόνον ἁπλούστατα καὶ σαφέστατα ὅτι ὁ ποιητής, ὁ Καλλιτέχνης, κοινωνικὸν φαινόμενον καὶ αὐτὸς ὅπως οἱονδήποτε ἄλλο προϋποθέτον αἴτια ὡρισμένα, εἶνε φυσικῶς ἀδύνατον νὰ γεννηθῇ — νὰ γεννηθῇ, μάλιστα — ἐν μέσῳ κοινωνίας ἀνικάνου νά τον γεννήσῃ ἀδιάφορον ἐὰν κατόπιν αἱ ἀτομικαὶ καὶ μεταβαλλόμεναι περιστάσεις, αἱ βιογραφικαὶ λεγόμεναι, θὰ φανῶσι πρόσφοροι μᾶλλον ἢ ἧττον καὶ οὕτως ἢ ἄλλως νἀναπτύξουν τὸ ἐκ γενετῆς ἐνυπάρχον αὐτῷ τάλαντον, τὸ ὁποῖον δὲν εἶνε ἄλλο ἢ ὁ κατάλληλος αὐτοῦ ὀργανισμός, ἔργον ἀποκλειστικῶς τῆς γενεᾶς του, τῶν προγόνων του. Αὕτη εἶνε ἡ μόνη ἀληθὴς τοῦ ζητήματος θέσις. Ὅ,τι μᾶς ἐνδιαφέρει κυρίως εἶνε ἡ γέννησις· διότι ἡ ἀνάπτυξις, καὶ ἡ εὐδοκίμησις ἑνὸς ποιητοῦ, ὅσον καὶ ἂν ἐπηρεάζεται, καὶ ἐπηρεάζεται βεβαίως, ὑπὸ τῶν περιστάσεων, ἔχει τὴν ἀρχικήν της αἰτίαν εἰς τὴν γέννησιν. Ποῦ, πότε καὶ ὑπὸ τίνων ἐγεννήθη ὁ ποιητής; Ἰδοὺ ἡ θετικὴ ἔρευνα. Εἰμπορεῖ κανείς, ὅπως ἐπιστεύετο ἄλλοτε, νὰ γεννηθῇ θείᾳ ἐπινεύσει πολιτισμένος ἐξ ἀγρίων ἢ ἄγριος ἐκ πολιτισμένων; Ἐκ γενεᾶς βλακῶν εἰμπορεῖ νὰ προκύψῃ ὃν ἀνωτέρας φύσεως πνευματικῆς καὶ ἐκ τῶν σπλάγχνων κοινωνίας ἀμούσου, δουλικῆς, ὀπισθοδρομημένης, νὰ γεννηθῇ ἀνὴρ μὲ τάσεις εὐγενεστέρας, φιλοπρόοδος, φιλελεύθερος καλλιτέχνης, Ἐκ κρανίων στενῶν καὶ ἐγκεφάλων μικρῶν καὶ λείων ἐν ἄλλαις λέξεσιν εἶνε δυνατὸν νὰ παραχθοῦν ἀμέσως κρανία εὐρέα καὶ ἐγκέφαλοι ἄφθονοι ηὐλακωμένοι βαθέως καὶ ἀνωμάλως ὑπὸ τῶν γύρων τῆς εὐφυΐας; — Οἱοςδήποτε τῶν ἀναγνωστῶν μας ἠξεύρει ν’ ἀπαντήση ἓν ὄχι πλῆρες πεποιθήσεως ἐπιστημονικῆς εἰς ὅλα τὰ προτεθέντα ἐρωτήματα, αὐτὸς μόνον θὰ δυνηθῇ νὰ παρακολουθήσῃ ἀκόπως καὶ νὰ ἐκτιμήσῃ καλῶς τὴν σκέψιν μας ἐν τῇ συντόμῳ ταύτῃ ἐρεύνῃ περὶ τῶν αἰτίων τῆς ποιητικῆς εὐδοκιμήσεως τοῦ κ. Μαρκορᾶ.
Ἡ Ἑπτάνησος, καὶ μάλιστα αἱ μεγαλήτεραι αὐτῆς νῆσοι, ὑπῆρξεν ἀναντιρρήτως τὸ μᾶλλον πολιτισμένον μέρος τῆς νέας Ἑλλάδος, ἄρα τὸ μᾶλλον πρὸς ἀνάδειξιν μεγάλων ἀνδρῶν πρόσφορον. Πρὸς τοῦτο δὲν συνέτεινε μόνον ἡ γεωγραφικὴ θέσις καὶ ἡ πρὸς τὴν Εὐρώπην γειτνίασις τῆς μητροπόλεως, οὔτε τὸ μαλακὸν ἔδαφος καὶ τὸ γλυκὺ κλῖμα, τὸ ἀποτρίβον ὀλίγον κατ’ ὀλίγον τῶν κατοίκων τὴν τραχύτητα· ἀλλὰ πρὸ παντὸς οἱ μακροὶ χρόνοι τῆς ἐκπολιτιστικῆς κυριαρχίας καὶ τὸ καθ’ ἡμᾶς κυριώτερον. Ἡ διασταύρωσις τῶν κατοίκων, δι’ ἐπιμιξιῶν πολλῶν καὶ μακρῶν μετ’ εὐρωπαίων. Κατ’ ἀρχὰς μὲν ὑπὸ τοὺς Ἑνετούς, οἵτινες εἰς τὰς πλεῖστας τῶν νήσων κυριαρχήσαντες ἄνω τῶν τετρακοσίων ἐτῶν ἐν ὅλῃ των τῇ δόξῃ καὶ τῇ ἀκμῇ, ἤρχισαν ἐκεῖ καὶ ἀπεπεράτωσαν τὸ ἔργον τῆς ἐκπολιτίσεως· κατόπι δὲ ὑπὸ τοὺς ᾿Ἄγγλους, οἵτινες μεθ’ ὅλα των τὰ κακά, παρέσχον εἰς τοὺς ὑποτελεῖς διδάγματα ἀκριβείας καὶ χρηστότητος, ἄγνωστα ἀκόμη εἰς τοὺς λοιποὺς ὁμοεθνεῖς, ἡ Ἑπτάνησος καὶ μάλιστα ἡ Κέρκυρα, ἔζησε βίον αὐτόχρημα εὐρωπαϊκόν. Ἐκτὸς τῆς θρησκείας καὶ τῆς γλώσσης, τὰς ὁποίας συμμιγεῖς μὲν κάπως ἀλλὰ κατὰ τὴν οὐσίαν καὶ τὴν βάσιν διετήρησαν[4], μετέβαλον οἱ ἑπτανήσιοι καὶ ἤθη καὶ ἔθιμα καὶ ἐν γένει κοινωνικὴν καὶ πνευματικὴν ζωήν, καθ’ ὃν χρόνον ἡ ἀχρικῶς Ἑλλάς, καλύβαι καὶ ἐρείπια, διετέλει στάσιμος καὶ κύπτουσα ὑπὸ τὸν ζυγὸν τῶν Ὀθωμανῶν. Μετανάσται δὲ παμπληθεῖς, κατερχόμενοι ὁλοὲν ἐκ τῆς ἑσπερίας, ἐν οἷς καὶ πολλοὶ διαπρεπεῖς ἐπὶ γένει καὶ πλούτῳ καὶ ἀναπτύξει, ἐγκαθιδρύοντο ὁριστικῶς ἐν ταῖς νήσοις, γενάρχαι οἰκογενειῶν διατηρουμένων ἐκεῖ μέχρι σήμερον, ὡς ἡ τῶν Μαρκορᾶ. Καὶ θᾶττον ἢ βράδιον ἐπιμιγέντες μετὰ τῶν ἰθαγενῶν, αὐτοὶ διωχέτευσαν εἰς τὰς ἑλληνικὰς φλέβας τὸ πολύτιμον τῆς δύσεως αἷμα — πολύτιμον, ἀφ’ οὗ ἡ ἀρχαία παροιμία πᾶς μὴ Ἕλλην βάρβαρος εἶχε πρὸ πολλοῦ ἀντιστραφῇ — ἐν ᾧ κατὰ μέγα μέρος οἱ λοιποὶ τῶν νεοελλήνων εἶχον διασταυρωθῇ μετὰ φύλων βαρβάρων καὶ ἀγενῶν, γεγονὸς δυνάμενον νὰ αἰτιολογήσῃ πᾶσαν μεταξὺ αὐτῶν καὶ ἐκείνων διαφοράν. Διὰ τοῦτο οὐδεὶς τῶν ἀναλογιζομένων τὰ αἴτια ταῦτα, τῶν μετὰ ψυχρότητος φυλλομετρούντων τὴν Ἱστορίαν, εἶνε δυνατὸν νὰ ἐκπλαγῇ ἢ νὰ δυσφορήσῃ ἂν ὁ Ἑπτανήσιος, τέλειος σχεδὸν εὐρωπαῖος, ὑπερέχῃ πρὸ πολλῶν ἐτῶν κατὰ τὸν ὀργανισμὸν καὶ τὴν ἀνάπτυξιν, αὐτὸς ἐξ ὅλων πρωταγωνιστήσας ἐν τῇ πνευματικῇ ἐν γένει δράσει καὶ εἰς ὅλα τὰ στάδια αὐτῆς καὶ τοὺς κλάδους ἀναδειχθεὶς ἀπαράμιλλος. Ἐπ’ ἐσχάτων δὲ μάλιστα ἐκ τῆς Ἑπτανήσου ἐπεχύθη ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα, ἀνανήφουσαν ἀκόμη ἐκ τῆς καταθλιπτικῆς δουλείας, ζωηρότατον φῶς· οἱ δὲ διαπρεπεῖς ἐκείνης ἄνδρες, οἱ μέγιστοι καθεαυτὸ τῶν νεοελλήνων, ἐσελάγισαν ὡς ἀστέρες πρώτης τάξεως ἐπὶ τοῦ πνευματικοῦ τοῦ ἔθνους στερεώματος. Ἀδιάφορον ἂν τῆς Μητρὸς ἡ πνευματικὴ κατάστασις δὲν εἶνε ἀκόμη εἰς θέσιν νὰ ἐκτιμήσῃ τὴν ἀτίμητον ὑπηρεσίαν καὶ νὰ σφίγξῃ εἰς τὰς ἀγκάλας της μετὰ μεγαλητέρας στοργῆς θυγατέρα μάρτυρα, χάριν αὐτῆς σήμερον φθίνουσαν καὶ κινδυνεύουσαν νὰ χάσῃ ὅτι ἂν ἔχῃ!…
Ὁ Γεράσιμος Μαρκορᾶς, ὁ κράτιστος τῶν ζώντων ποιητῶν μας, εἶνε καὶ αὐτὸς τέκνον τῆς Ἑπτανήσου. Τὸ φῶς τῆς ἡμέρας εἶδε τὸ πρῶτον ἐν Κεφαλληνίᾳ, ἐξ οἰκογενείας ἀρχαίας καὶ εὐγενοῦς κερκυραϊκῆς, παρεπιδήμου τότε ἐκεῖ. Ὁ πατήρ του Γεώργιος, ἀνώτερος δικαστικὸς λειτουργός, ὑπῆρξεν ἀνὴρ διαπρεπὴς ἐπὶ παιδείᾳ. Καὶ αὐτὸς ἔγραψε στίχους ἰταλικοὺς ἐπιτυχεστάτους. Ἡ ἐπισυσσώρευσις λοιπὸν διανοητικῶν χαρισμάτων φαίνεται αὔξουσα κληρονομικῶς μέχρι τοῦ Γερασίμου, ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ ὁποίου ἡ ἀνάπτυξις ἔφθασεν εἰς τὸ λαμπρότερον σημεῖον. Πράγματι ὁ τελευταῖος, ὁ τελειότερος Μαρκορᾶς, ἐγεννήθη φέρων ὡς πολύτιμον προῖκα τὸν ὀργανισμὸν γνησίου καὶ εὐσθενοῦς καλλιτέχνου. Ἀνατραφεὶς παιδιόθεν ἐν Κερκύρᾳ καὶ τελειοποιηθείς, ὡς οἱ πλεῖστοι ἑπτανήσιοι, ἐν Ἰταλίᾳ καὶ πάλιν ἐπιστρέψας μετὰ τὸν θάνατον τοῦ ἀδελφοῦ του εἰς τὴν πατρίδα, ἔζησεν ἐδῶ ὁριστικῶς, τοῦτο ἔχων εὐσυνείδητον μέλημα, πῶς νὰ ἐκδηλώσῃ περιφανέστερον τὸ τάλαντον, οὗτινος τὸν ἐβασάνιζε τὸ σφρῖγος, πῶς νὰ ἐκχύσῃ τὴν ζωήν, τὴν ὁποίαν ᾐσθάνετο πλημμυροῦσαν ἐντός του. Πρὸς τοῦτο δὲν τῷ ἀπέλειψαν αἱ τύχαι καὶ αἱ περιστάσεις. Πλούσιος καὶ ἀνεξάρτητος, ἐν οἰκογενείᾳ πλήρει φιλολογικῶν παραδόσεων, ἐν μέσῳ πλουσίας βιβλιοθήκης, ἐν χώρᾳ πλήρει φυσικῶν θελγήτρων, τὰ ὁποῖα ἐκτρέφουσι καὶ ἀναδεικνύουσι τὴν καλλιτεχνικὴν ψυχήν, ἔζησε καὶ ἐν ἐποχῇ ἰδανικοῦ πράγματι ἐπιζήλου πρὸς ἐθνικωτέραν ἐκδήλωσιν. Ἡ ἕνωσις τῆς Ἑπτανήσου, ὁ κρητικὸς ἀγών, ἡ καταστροφὴ τῶν κερκυραϊκῶν φρουρίων, ἡ ἔλευσις τοῦ βασιλέως Γεωργίου μέχρι τοῦ προσφάτου ἀποκλεισμοῦ, ἦσαν διὰ τὸν Ἰόνιον καὶ διὰ τὸν Ἕλληνα περιστάσεις παλμῶν καὶ συγκινήσεως, καθ’ ἃς αὐτόματοι ὡς εἰπεῖν τοῦ καλλιτέχνου οἱ δάκτυλοι ἔθιξαν τὰς χορδὰς τῆς λύρας καὶ ἀνεδόθη τὸ τεχνικὸν ᾆσμα μεστὸν θέρμης καὶ ἀρρήτου γλυκύτητος. Ἡ παραγωγὴ αὕτη ἡ ποιητικὴ ἀποτελεῖ τὸ κύριον ἔργον καὶ τὴν μόνην ἐν τῷ βίῳ δρᾶσιν τοῦ κ. Μαρκορᾶ. Κατὰ τἆλλα ἡ βιογραφία του εἶνε σύντομος καὶ ἀδιάφορος. Ἰδιώτης ἔζησεν, ἰδιώτης ζῇ. Θέσεις καὶ ἀξιώματα δὲν ἐζήτησε, δὲν ἐδέχθη. Εἰς τὸν πολὺν κόσμον δὲν ἐγνώσθη. Νομικὸν βιβλίον ἀφ’ οὗ ἔλαβε τὸ δίπλωμά του δὲν ἤνοιξε πλέον, οὔτε τὸ ἐπάγγελμά του ἐξήσκησε ποτέ. Ἐνυμφεύθη καὶ ἐχήρευσε. Τὸ στῆθός του δὲν ἐβεβήλωσε παράσημον· δὲν ἐτιμήθη δῆθεν διὰ τῆς ψήφου τῶν συμπολιτῶν του. Δὲν ἠγάπησε τὸν θόρυβον καὶ τὸν κόσμον. Ἔζησε καὶ ζῇ ὡς καλλιτέχνης.[5] Καὶ σήμερον ἀκόμη, γέρων ἀκμαῖος, στιχουργεῖ πάντοτε καὶ διὰ τῶν ὀψιγενῶν ἀλλ’ ὄχι ὀλιγώτερον θερμῶν αὐτοῦ ἔργων τιμᾷ τὰ ἑλληνικὰ περιοδικά, πρὸ πάντων ἀφ’ ὅτου κατὰ τὸ παρελθὸν ἔτος ἐξέδωκεν ἐν Κερκύρᾳ, τύποις Ναχαμούλη, τὰ πολύκροτα Ποιηματικὰ Ἔργα.
Συσχετίζοντες ἤδη τὰς προεκτεθείσας ἀρχὰς μὲ τὰς περὶ τοῦ ποιητοῦ βιογραφικὰς πληροφορίας, δυνάμεθα νὰ ἴδωμεν πράγματι πόσον εὐνοϊκαὶ περιστάσεις συνέτρεξαν κατὰ την γέννησίν του. Συγκεφαλαιοῦντες τὸν εὑρίσκομεν γόνον οἰκογενείας καταγομένης ἐκ τῆς δύσεως, τῆς μᾶλλον πολιτισμένης. Ἡ οἰκογένεια αὕτη ὑπῆρξεν ἀνέκαθεν ἀριστοκρατική· ἐν ᾧ δὲ γνωρίζομεν ἀφ’ ἑνὸς ὅτι ἡ πνευματικὴ ἀνάπτυξις καὶ αἱ καλλιτεχνικαὶ ἐνασχολήσεις ἦσαν εἰς παλαιοτέρας ἐποχὰς προνόμιον σχεδὸν ἀποκλειστικῶς τῶν ἀριστοκρατικῶν, ἔχομεν ἀφ’ ἑτέρου τὸν πατέρα Γεώργιον, εὐφυέστατον ἄνδρα καὶ πεπαιδευμένον, εὐδοκιμήσαντα δὲ ἰδιαιτέρως περὶ τὴν ποίηση, ἵνα μαρτυρήσῃ ὅτι ἀνέκαθεν οἱ πρόγονοί του εἶχον τάσιν πρὸς τὰ γράμματα καὶ πρὸς τὴν καλλιτεχνίαν, κορυφωθεῖσαν ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ υἱοῦ. Τέλος ἐγεννήθη ἐν τῇ μητροπόλει Κερκύρᾳ τῇ ὡραίᾳ καὶ τόσον εὐάνδρῳ νήσῳ, καὶ ἐγεννήθη ἐν τῇ ἐποχῇ τῆς ἄκρας ἀκμῆς καὶ τελευταίας δόξης τοῦ μικροῦ Ἰονίου κράτους, ἐκ τῆς γενεᾶς καὶ τῆς ἐποχῆς ἥτις ἴσχυσε νὰ παραγάγῃ ἕνα Σολωμόν, ἕνα Καποδίστριαν, ἕνα Βράϊλαν, ἕνα Μάντζαρον, ἕνα Μουστοξύδην, ἕνα Βαλαωρίτην, ἕνα Ζαμπέλιον, ἕνα Κάλβον, ἕνα Τυπάλδον, καὶ πρὶν ἢ ἐπέλθῃ ἀκόμη ἡ κατάλυσις τοῦ Κράτους καὶ ἡ συγχώνευσις μετὰ τῆς Ἑλλάδος, ἡ ἐπιφέρουσα βαθμηδὸν τὴν παρακμὴν καὶ τὴν βαρβαρότητα καὶ τὴν εἰς βάρος τῶν ἐπιγόνων ἐκφύλισιν τῶν μεγάλων αὐτῶν ἑπτανησιακῶν οἰκογενειῶν. Εἶνε πολὺ πιθανὸν ὅτι ὁ διάδοχος τοῦ Μαρκορᾶ δὲν θὰ ἔχῃ γεννηθῇ ἐν Ἑπτανήσῳ.
Πρὶν ἢ ἀνοίξωμεν τὸν στιβαρὸν τετρακοσιοσέλιδον τόμον, τὸν ἐμπεριέχοντα τὰ ἐκλεκτὰ Ἅπαντα τοῦ κερκυραίου, ἄς μας ἐπιτραπῇ νὰ προφέρωμεν μικράν τινα παρατήρησιν ἀναγκαίαν, ἀφορῶσαν εἰς τὴν ποίησιν καὶ εἰς τὴν κριτικήν. Περὶ της πρώτης δὲν ἔχομεν τὴν ἰδέαν, τὴν ὁποίαν φαίνεται ἔχον τὸ κοινὸν καὶ οἱ παρ’ ἡμῖν ὀλιγοπληθεῖς λειτουργοὶ τῆς δευτέρας. Τὴν Ποίησιν τὴν θεωροῦμεν Τέχνην ἀνεξάρτητον, ὅπως πᾶσαν ἄλλην, νομίζομεν δὲ ὅτι καὶ ἐν αὐτῇ ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον πρέπει κυρίως νὰ ἐπιζητῆται καὶ νὰ κρίνεται, δὲν εἶνε ἡ ἰδέα, ἀλλ’ ὁ τρόπος τῆς αἰσθητοποιησεώς της. Παρατηροῦμεν ὅμως ὅτι ἐν γένει εἰς τὴν κοινὴν ἐκτίμησιν τῶν ποιητῶν καὶ εἰς τὴν περὶ αὐτῶν κρίσιν, κρατεῖ ἐναντία τις μέθοδος· οἱ περισσότεροι, ἑκόντες ἢ ἄκοντες, θυσιάζουν ἀναλγήτως εἰς τὴν ἔννοιαν τὴν ἀπεικόνισιν καὶ ὡς ἐὰν οἱ ποιηταὶ ἦσαν ἐπιστήμονες ἢ φιλόσοφοι, κρίνουσι τὰς ἰδέας των, τὴν διδασκαλίαν των, τὰ αἰσθήματά των, ἀνεξαρτήτως πολλάκις καὶ ὑπεράνω τοῦ τρόπου τῆς ἐκφράσεως. Ἵνα καταδείξωμεν σαφέστερον τὴν διαπραττομένην ἀδικίαν — τὸ μὲν ἐξ ἀνεπαρκοῦς τῆς Τέχνης ἀντιλήψεως, τὸ δὲ ἐκ κακῶν ξένων παραδειγμάτων — θὰ κάμωμεν μίαν συντομωτάτην καὶ ὅσῳ τὸ δυνατὸν ἁπλῆν ἀνάπτυξιν, συγκεφαλαίωσιν ἐξ ἐκτενεστέρας ἡμῶν ἐπὶ τοῦ θέματος μελέτης.
Ἕκαστον ποιητικὸν καλλιτέχνημα δύναται νἀναλυθῇ εἰς τρία στοιχεῖα: α′. εἰς τὴν ἰδέαν β′. εἰς τὴν μορφὴν καὶ γ′. εἰς τὴν φράσιν. Καὶ τὸ μὲν α′. τοὐτέστιν ἡ σύλληψις, τὸ πρῶτον ἐσωτερικὸν διανόημα, τὸ ὁποῖον πρόκειται νὰ ἐξωτερικευθῇ ὡς εἰκὼν ἢ ὡς συλλογισμός, συγκεκριμμένως ἢ ἀφηρημένως, ἀναλόγως τοῦ τρόπου τῆς ἀντιλήψεως, ὑπάρχει κοινὸν καὶ ἀναγκαῖον εἰς ὅλα τὰ εἴδη τοῦ λόγου· ἐν ᾧ τὸ γ′. — ὁ ὅρος φράσις δὲν το ἐκφράζει καλά, ἀλλ’ ἂς θεωρηθῇ συνθηματικῶς — ἡ ἐξωτάτη τοὐτέστι καλλιτεχνικὴ ἐπεξεργασία, τὸ κάλλος τῆς γλώσσης, ἡ ἁρμονία τοῦ ὕφους, τὸ μέτρον καὶ ἡ ὁμοιοκαταληξία, εἶνε στοιχεῖον ἐνδεχόμενον δι’ ὅλα ἐπίσης τὰ εἴδη τοῦ λόγου, χωρὶς βέβαια τὸν κατ’ οὐσίαν πεζὸν νά τον μεταβάλλῃ εἰς ποίημα, ὅπως καὶ ἑνὸς ποιήματος τοὐναντίον εἰμπορεῖ νὰ λυθῇ ὁ στίχος, χωρὶς αὐτὸ νὰ χάσῃ τίποτε ἐκ τῆς τεχνικῆς του ἀξίας. Διότι ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον συνιστᾷ καὶ διακρίνει μόνην τὴν ποίησιν, ὅ,τι ἀποτελεῖ τὴν οὐσίαν της καθεαυτὸ ὡς Τέχνης εἶνε τὸ β′. ἡ μορφή, ὁ ἰδιαίτερος τρόπος τῆς ἐκφράσεως, ἡ ἀπεικόνισις τῆς ἰδέας, αἰσθητοποίησις, στοιχεῖον τὸ ὁποῖον πρὸς οὐδὲν ἄλλο εἶδος τοῦ πεζοῦ λόγου — τοῦ κατ’ οὐσίαν πεζοῦ, ὁ ὁποῖος εἰμπορεῖ ὡς εἴδομεν νὰ ᾖνε καὶ ἔμμετρος — ἔχει ὁ ποιητικὸς κοινόν.[6] Ἐκ τούτων ἕπεται ἀναγκαίως ὅτι τὸ κύριον τοῦ καλλιτέχνου προσὸν δὲν εἶνε οὔτε αἱ ἰδέαι του αἱ νέαι καὶ πρωτότυποι, οὔτε αἱ γνώσεις του αἱ βαθεῖαι καὶ παντοειδεῖς, οὔτε τὰ αἰσθήματά του τὰ εὐγενῆ καὶ μεγάλα, ἀλλ’ ἡ δύναμις ἐκείνη ἡ δημιουργική, ἡ μεταβάλλουσα διὰ τῆς καταλλήλου ἀπεικονίσεως οἱανδήποτε ἰδίαν εἰς ποίημα, εἰς καλλιτέχνημα. Ἡ δύναμις τῆς καλλιτεχνικῆς ἐκφράσεως εἶνε ἡ προκαλοῦσα τὴν αἰσθητικὴν λεγομένην συγκίνησιν, διαφέρουσαν ἀπὸ τῆς κοινῆς, ἣν μεταδίδει ὁ πεζὸς λόγος, ὅσον ἡ ἐπίδρασις τοῦ καλοῦ ἀπὸ τὴν ἐπίδρασιν τοῦ λυπηροῦ ἢ τοῦ χαρμοσύνου· αὕτη δὲ ἡ συγκίνησις, ἣν χαρακτηρίζουσιν ὡς αὔξησιν μὲν ζωτικότητος οἱ θετικοὶ πτέρωσιν δὲ τῆς ψυχῆς καὶ πρὸς ἰδανικοὺς κόσμους ἀνύψωσιν οἱ πνευματισταί, συνιστᾷ πᾶσαν τὴν ἠθικὴν ἐπίδρασιν καὶ τὴν ἀξίαν τῆς Τέχνης, εἴτε τὸν λόγον, εἴτε τὸ χρῶμα. εἴτε τὸ μάρμαρον ἔχη ὡς ὄργανον. Ἅμα τὸ στοιχεῖον τοῦτο λείπῃ ἢ ᾖνε πολὺ ἀσθενές, ὅσον ὑψηλὴ καὶ μεγάλη, ἠθικὴ καὶ πρωτότυπος ᾖνε ἡ ἰδέα τοῦ ἀξιοῦντος δόξαν ποιητοῦ, ὅσον ἀψόγως καλλιτεχνικὴ καὶ ἂν ἀντηχῇ ἡ φράσις του — ἡ γλῶσσα, τὸ μέτρον καὶ ἡ ὁμοιοκαταληξία — τὸ ἔργον του ὅμως δὲν εἶνε καλλιτέχνημα, οὐδ’ ὁ ἐργάτης δικαιοῦται νἀποκληθῇ ποιητής. Ἀντ’ αὐτοῦ πιθανὸν νὰ ᾖνε φιλόσοφος, καὶ πολλάκις μέγας φιλόσοφος, ψυχολόγος ἢ ἱστορικός, κοινωνιολόγος ἢ φυσιοδίφης, φιλόπατρις ἢ φιλογύνης, εὐφυολόγος ἢ διαλεκτικὸς καὶ ἐπὶ τέλους κοινὸς φλήναφος, ὅπως δὰ οἱ περισσότεροι στιχουργοί, ἀλλ’ οὐχὶ βεβαίως καὶ ζωγράφος διὰ τοῦ λόγου, ἀποδίδων μορφάς, ὡς πᾶς καλλιτέχνης. Ἂν δὲ τοῦτο ᾖνε ἀναμφισβήτητον, τότε καὶ τὸ ἔργον τῆς κριτικῆς. προκειμένου περὶ καλλιτεχνίας ἐν γένει ἄρα καὶ περὶ ποιήσεως, δὲν εἶνε ποσῶς ἡ ἐξέτασις τῆς ἰδέας τοῦ ποιητοῦ, ἀλλ’ ἡ ἐκτίμησις τοῦ βαθμοῦ τῆς μεταξὺ συλλήψεως καὶ ἐκτελέσεως ἰσορροπίας, τῆς συνιστώσης τὸ ἀριστοτέχνημα. Ἐδῶ ἐπιζητοῦμεν σχέσεις μόνον καλοῦ, μορφάς, καὶ ἀφίνομεν διὰ τοὺς φιλοσόφους τὰς σχέσεις τοῦ ἀληθοῦς, τὰς ἰδέας. Ὅπως δ’ ἑνὸς φιλοσόφου παρέργως μόνον θὰ ἐπῃνοῦμεν ὥς τι ἐπουσιῶδες τὸ τυχὸν γλαφυρὸν αὐτοῦ ὕφος καὶ τὰς εἰκόνας οὕτω νομ΄σζομεν δίκαιον, παρέργως καὶ ὡς ἐκ περισσοῦ πρέπει νὰ κρίνωμεν τὸν ποιητὴν κατὰ τὰς ἰδέας του — κρίσις μὴ ἐπηρεάζουσα οὐδαμῶς τὴν καλλιτεχνικήν του ἀξίαν.
Τὰ παραδείγματα, τὰ ὁποῖα θὰ ἐδυνάμεθα νὰ φέρωμεν πρὸς μεγαλητέραν κατανόησιν τῶν ἀνωτέρω, εἶνε ἄπειρα. Ἀλλ’ ἐάν, μὴ χρονοτριβοῦντες περισσότερον, διεξέλθωμεν τὰ πρὸ ἡμῶν Ποιητικὰ Ἔργα καὶ ζητήσωμεν εἶτα κατὰ τὴν κοινὴν συνήθειαν, νὰ κρίνωμεν τὸν ποιητὴν ὡς πρὸς τὰς ἰδέας του, τίποτε ἔκτακτον δὲν θὰ εὕρωμεν οὐδὲ θὰ δυνηθῶμεν δι’ αὐτοῦ τοῦ τρόπου νἀναπαραστήσωμεν ἀληθῆ τὴν φιλολογικήν του φυσιογνωμίαν. Πράγματι. Ὁ κ. Μαρκορᾶς θά μας φανῇ ἀγαπῶν τὴν πατρίδα του καὶ μισῶν θανασίμως τοὺς Τούρκους· λατρεύων τὴν Ἐλευθερίαν καὶ ὀνειρευόμενος Ἑλλάδα μεγάλην καὶ ἀνεξάρτητον· τιμῶν τὴν Ἀρετὴν καὶ βδελυσσόμενος τὴν Κακίαν, πλὴν πολὺ συχνότερον ἐνθουσιῶν καὶ ψάλλων την πρώτην ἢ γελῶν καὶ καυτηριάζων τὴν δευτέραν· θά μας φανῇ διατηρῶν εὐγνώμονα καὶ λατρευτὴν τὴν μνήμην τοῦ πατρός του καὶ τῆς συζύγου του, εὐλαβής, φιλόστοργος, φιλεύσπλαχνος· θά μας φανῇ ὑμνῶν καὶ ἐκθειάζων Ἔρωτα ἁγνὸν καὶ ὑπερνέφελον, γονυπετῶν πρὸ τῆς ὡραίας καὶ καλῆς γυναικὸς καὶ ὁσάκις μὲ τὸ εὔγραμμον σῶμα ἀγαπῶν καὶ την ἐνάρετον ψυχήν· πιστεύων εἰς τὸν Θεόν, παραδεχόμενος την κρίσιν καὶ τὴν ἀνταπόδοσιν καὶ διαβλέπων διὰ τῶν ψυχικῶν ὀμμάτων πέραν τοῦ γλαυκοῦ στερεώματος παραδείσους φωτὸς ἀνεσπέρου καὶ ἀγγέλους λευκοὺς καὶ παρθένους ἁγνὰς ὡς οἱ ἄγγελοι, καὶ ἄνδρας ἀσπίλους ὡς αἱ παρθένοι. Πλήρη ἐλπίδος ἀκόμη καὶ ἰδανικοῦ ἕλληνος συγχρόνως καὶ χριστιανοῦ, θά τον ἴδωμεν ὑπομένοντα ἀγογγύστως τὰς περιπετείας τῆς ζωῆς αὐτῆς, δοξάζοντα εἰλικρινῶς ἐν παντὶ τὸν ὑπέρτατον Κυβερνήτην τοῦ κόσμου, αἴροντα πρὸς αὐτὸν ταπεινὴν τὴν εὐχήν του ἀλλ’ ἥσυχον πάντοτε περὶ τῆς τελικῆς κατισχύσεως τοῦ ἀγαθοῦ, περὶ τῆς ἐκβάσεως τοῦ ἀγῶνος ὑπὲρ τοῦ δικαίου, περὶ τῆς ἀπολυτρώσεως καὶ τῆς μελλούσης μακαρίας ζωῆς. Οὕτω δ’ ἐξ ἑνὸς ἑκάστου τῶν ποιημάτων του ἀφαιροῦντες τὴν πρώτην, τὴν ἐσωτάτην ἰδέαν, θὰ δυνηθῶμεν νὰ ἐκτιμήσωμεν τὰ αἰσθήματα, τὴν διδασκαλίαν, τὰς δοξασίας καὶ τὰς γνώσεις τοῦ κερκυραίου ποιητοῦ, ἰχνογραφοῦντες μίαν εἰκόνα ἠθικοῦ ἀνθρώπου διὰ τῶν γενικωτέρων γραμμῶν ἢ καὶ ἐὰν ἔχωμεν ὀλίγην ὑπομονὴν καὶ ἐπιδεξιότητα, μέχρι τῶν ἐλαχίστων λεπτομερειῶν. — Πλὴν ἡ τοιαύτη ἐργασία, κατὰ τὶ θά μας διεφώτιζεν ἆρά γε ὡς πρὸς τὴν ἐκτίμησιν τῆς ἀξίας τοῦ ποιητοῦ καὶ πόσον θὰ ἐδυνάμεθα ἐπ’ αὐτῆς νὰ βασισθῶμεν; Γνωρίζοντες τὰς ἰδέας ἑνὸς ἀνθρώπου, τί μανθάνομεν περὶ της δημιουργικῆς του δυνάμεως; Δὲν νομίζετε ἄλλως τε καὶ σεῖς ὅτι ὁ κ. Μαρκορᾶς θὰ ἦτο ἐπίσης ἰδιοφυὴς καλλιτέχνης, ἐπίσης δόκιμος ποιητής, ἐὰν ἄλλης φύσεως καὶ τάξεως καὶ μορφώσεως ἄνθρωπος, ἠλέγχετο ἀπεναντίας, ὅπως καὶ ἄλλοι ποιηταὶ μέγιστοι, ὑλόφρων, µισόπατρις, μισογύνης, ἄθεος, ἀντεθνικός, ἄπελπις, ἀπαισιόδοξος, ψάλλων τὴν ἡδονὴν καὶ τὴν ἀκρασίαν ὡς τὴν μόνην ἐφικτὴν μακαριότητα, εὑρίσκων φυσικὴν καὶ ἀναγκαίαν πᾶσαν πίεσιν καὶ ἀδικίαν ἐν τῷ σκληρῷ ἀγῶνι περὶ ὑπάρξεως, ἀναγνωρίζων τοῦ ἰσχυροτέρου τὸ δίκαιον, καταρώµενος καὶ βλασφημῶν, ἄπιστος πρὸς πᾶσαν ἁγνότητα καὶ ἀρετὴν καὶ εἰς τὴν φρίκην τοῦ αἰωνίου μηδενὸς ὅσον τὸ δυνατὸν βραδύτερον ὀνειρευόμενος νὰ ἐπιστρέψῃ; Ἢ μὴ θὰ ἦτο ἐξ ἄλλου δίκαιον νὰ θελήσωμεν ἡμεῖς τόρα νὰ ὑποβιβάσωμεν τὴν ἀξίαν τοῦ ποιητοῦ, σταθμίζοντες ἀντικειμενικῶς ὥς τινος φιλοσόφου τὰς ἰδέας τοῦ ἀνθρώπου, εὑρίσκοντες δ’ αὐτὸν οὕτω κατὰ πολὺ ὑπολειπόμενον τῆς προόδου τοῦ αἰῶνος, μὴ ἀρθέντα μέχρι τοῦ ἐντελοῦς κοσμοπολιτισμοῦ, μέχρι τῆς παγκοσμίου ἀγάπης καὶ ἀδελφότητος, ἀκόμη μισαλλόδοξον καὶ μισογείτονα, ἀκόμη τρέφοντα καὶ ὑποθάλποντα ἰδέας ἐθνικὰς πρὸς τὴν ἐξέλιξιν τῆς ἀνθρωπότητος ἀντιμαχομένας καὶ προκαλούσας ἀντιζηλίας, πολέμους καὶ αἵματα· ἀρνούμενον δ’ ἐπὶ τέλους τῆς ἐπιστήμης τὰς προόδους καὶ τῆς φιλοσοφίας, ἥτις ἀποδείξασα μαθηματικῶς τὴν ἀνεπάρκειαν τῶν ἀνθρωπίνων δυνάμεων πρὸς λύσιν θετικὴν ζητημάτων μεταφυσικῶν καὶ τὴν ὑποκειμενικὴν μόνον ὑπόστασιν πάσης ὑπερκοσμίου συλλήψεως, περιέκοψε βαθέως τῆς φαντασίας τὰ πτερά, ἀπήλλαξε τὸν κόσμον φανταστικῆς κηδεμονίας, ἀνέγραψε τὸν φυσικὸν νόμον ἀπαράβατον, κατέρριψε τὰς παλαιὰς ἀπολύτους πίστεις, ἐγύμνωσε τοὺς ναοὺς καὶ τοὺς παραδείσους τῶν διαφόρων θρησκειῶν τῶν ἀΰλων αὐτῶν κατοίκων καὶ τρέψασα τὴν ἀνθρωπότητα ἐπὶ νέα πραγματικώτερα καὶ βεβαιότερα ἰδανικά, ἴσχυσε νὰ δώσῃ ἄλλην καὶ πρὸς τὴν ποίησιν ἀκόμη ὄψιν καινήν. Πλὴν ἡ τοιαύτη πρὸς τὰ πρῶτα προςήλωσις κατ’ οὐδὲν παραβλάπτει τὴν ἀξίαν τοῦ κ. Μαρκορᾶ ὡς ποιητοῦ, ὅπως πάλιν οὐδόλως πρὸ τῶν ὀμμάτων μας θά την ἀνύψου ἡ πρὸς τὰ νεώτερα κλίσις του. Αὐτὸ διὰ τὴν Τέχνην εἷνε ὅλως ἀδιάφορον. Ἡ φιλοσοφία κυμαίνεται καὶ μεταβάλλεται· ἡ Τέχνη μένει πάντοτε αἰωνία καὶ ἀμετάβλητος. Ὁ κριτικὲς θὰ ἐξετάσῃ λοιπὸν μόνον τὸν τρόπον καθ’ ὃν δύναταί τις νὰ διατυπώσῃ τὰ οἱαδήποτε αὐτοῦ αἰσθήματα καὶ τὰς ἰδέας· ἂν ὁ τρόπος αὐτὸς ἐκπληροῖ ὄρους τινὰς γενικῶς παραδεδεγμένοις διὰ τὴν ποίησιν, οὗτος μόνος ἀρκεῖ νἀναδείξῃ τινὰ ποιητήν. Ἄνευ δὲ τούτου εἰς μάτην θὰ ἠξίου ὁ ποιητὴς τῶν Στόνων, τῶν Χελιδόνων, τῶν Πατριωτικῶν Βελῶν, τῶν Κρητικῶν (ἀλκαϊκῶν ᾨδῶν) καὶ οἱοςδήποτε ἄλλος τῶν φιλοπατρίδων καὶ φιλερώτων καὶ φλυάρων στιχουργῶν, οὗτινος τὰ αἰσθήματα καὶ αἱ δοξασίαι τυγχάνουσιν ὅμοιαι καὶ διὰ πολλοὺς ἀνώτεραι τῶν τοῦ κ. Μαρκορᾶ, νὰ ὑπερβάλῃ κατὰ τὴν ἀξίαν ὡς ἐθνικὸς τάχα καὶ φιλόσοφος, τὸν ποιητὴν τοῦ Ὅρκου, τῆς Ῥεγγίνας Σκάρπα, τοῦ Παραπόνου Πεθαμένης, τῶν Θησαυρῶν τοῦ Ἀλήπασα, τῆς Ἄνοιξης, τοῦ Καλοκαιριοῦ καὶ τόσων ἄλλων ποιημάτων, κοινῶν ἴσως ἰδεῶν πλὴν σπανίας ἐκτελέσεως, μικρῶν τοὐτέστιν ὑπὸ φιλοσοφικὴν ἀλλὰ μεγάλων ὑπὸ καλλιτεχνικὴν ἔποψιν.
Ἐγράψαμεν καὶ ἄλλοτε ὅτι παρ ἡμῖν, ὅπου τὸ σκότος πυκνόν, ἀρκεῖ νὰ ᾖνε τις ἐθνικὸς διὰ νὰ χρισθῇ καὶ ποιητής· ἐν ᾧ ἀπεναντίας ἀρκεῖ νὰ ᾖνε κανεὶς ποιητὴς διὰ νὰ κληθῇ, καὶ ἐθνικός. Ἕως οὗ ἐννοηθῇ καλῶς ἡ οὐσιώδης αὕτη διαφορὰ εἰξεύρω ὅτι θὰ χρειασθῇ, πολὺς ἀκόμη καιρός. Ἐφ’ ὅσον δὲ οἱ ποιηταί, λησμονουμένου τοῦ θεμελιώδους χαρακτῆρος τῆς ποιήσεως, κρίνονται κατὰ τὰς ἰδέας των καὶ ἐφ’ ὅσον ἡ ἐντελὴς ἐπίγνωσις Τέχνης ἁγνῆς καὶ ἀνεξαρτήτου, εἶνε ὀλιγίστων μόνον ἀνεπτυγμένων τὸ προνόμιον,[7] εὑρισκόμεθα εἰς τὴν διάκρισιν του πρώτου τυχόντος αἰσθηματίου ἢ δημαγωγοῦ, κατορθοῦντος εὐκόλως νὰ ἐπιβληθῇ, εἰς τὴν κοινὴν συνείδησιν δι’ ἐμμέτρων φωνασκιῶν καὶ ἀμαθῶν δημοσιογράφων. Ἀλλ’ ἡμεῖς λατρεύομεν τὴν Τέχνην δι’ αὐτὴν ταύτην τὴν Τέχνην, ἀνεξάρτητου, πάσης διδασκαλίας καὶ σκοποῦ ξένου ἀμιγῆ, ἀνυποδούλωτον εἰς τὰς κρατούσας κοινωνικὰς ἢ θρησκευτικὰς ἰδέας, ἀμέτοχον τῶν φιλοσοφικῶν ἐρίδων, ψυχρὰν καὶ ἀπαθῆ, βασιλίδα αἰωνίαν ὑπεράνω χρόνου καὶ τόπου, ἔχουσαν τὸν λόγον τῆς ὑπάρξεώς της ἐν ἑαυτῇ, μορφὰς μόνον γνωρίζουσαν νἀντανατέλλῃ, μορφὰς ὅμως ἀκτινοβόλους ἐκ τοῦ κάλλους της καὶ ἀποθαμβούσας. Οὕτω παντὸς ῥύπου καὶ προλήψεως καθαρισθεῖσα, τείνει κατὰ τοὺς τελευταίους τούτους χρόνους, τοὺς χρόνους τοῦ καταμερισμοῦ, νἀναβιβασθῇ, εἰς κοινὸν προσκύνημα ἐπὶ ὑψηλοῦ στυλοβάτου. Καὶ ἐλπίζομεν εἰς τὸ μέλλον. Ἡ ἱστορία τῆς Τέχνης ἀπ’ ἀρχῆς μᾶς πείθει ὅτι ἡ ἐξέλιξις τὴν φέρει ἀκατασχέτως εἰς χειραφέτησιν τόσου ἐντελῆ, ὅσον ἴσως ἡμεῖς εἴμεθα ἀκόμη ἀνίκανοι καὶ νὰ φαντασθῶμεν. Πράγματι ἀπὸ τῆς ἀριστοτελείου καθάρσεως μέχρι τοῦ σημερινοῦ ľ art pour ľ art τὸ διάστημα εἶνε μέγα καὶ ἡ πρόοδος ἐπαισθητή, πᾶσαν ἐλπίδα περὶ τοῦ μέλλοντος δικαιολογοῦσα.
Ὅ τι κυρίως διακρίνει τὴν τέχνην τοῦ κ. Μαρκορᾶ, εἶνε ὁ αὐστηρὸς καὶ λελογισμένος χαλινός, ὑφ’ ὃν συγκρατεῖ τὴν ἄφθονον καὶ πολλάκις δυςήνιον αὐτοῦ φαντασίαν. Ἐάν που ἴδητε ποίημα ἀληθῶς ἐμπνευσμένον πλὴν σεμνόν, μὲ μίαν μόνον μεταφοράν, διήκουσαν ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι τέλους, ἐν τῷ ὁποίῳ αἱ ἔννοιαι διαδέχονται ἀλλήλας συνεπτυγμέναι μὲν ὡς ἐὰν ἐπεκάθητο ἡ μία τῆς ἄλλης ἀλλὰ κατὰ τάξιν φυσικὴν καὶ ἀναγκαίαν· ποίημα τοῦ ὁποίου ἡ ἔκφρασις, μὴ ὑπερβαίνουσα ποτὲ προκεχαραγμένον τι ὅριον εὐπρεπές, οὐδ’ ἐκπίπτουσα εἰς κοινοτοπίας καὶ πλατειασμοὺς συνιστᾷ τὴν δυσκόλως ὁριζομένην ἐκείνην ἀριστοκρατίαν τοῦ ὕφους, ἡ δὲ γλῶσσα, καθαρὰ ὡς κρυσταλλίνη, μελετημένη, πλουσία διὰ τῆς ἐσκεμμένης ἀντλήσεως ἐξ ὅλων τῶν ρηματικῶν πηγῶν, εἶνε κατά τε τοὺς τόπους καὶ τὰς φράσεις νεοελληνικὴ — δύνασθε νὰ ἦσθε βέβαιοι ὅτι τὸ ποίημα αὐτὸ φέρει τὴν ὑπογραφὴν τοῦ κερκυραίου ἀριστοτέχνου.
Ἡ λιτότης αὕτη καὶ ἡ συμμετρία, ἡ ὅσῳ τὸ δυνατὸν ἐντελὴς τοῦ ἀσυνειδήτου εἰς τὸ ἐνσυνείδητον καθυπόταξις, — ἀνεξαρτήτως καὶ τοῦ ἠρμοσμένου ἑκάστοτε μέτρου καὶ τῆς ἀψόγου ὁμοιοκαταληξίας καὶ τῆς ἐκλογῆς τῆς λέξεως καὶ τῆς ἐν γένει καλαισθήτου φράσεως, — σπανίως ἀπαντῶσα εἰς βαθμὸν τόσης τελειότητος εἰς ἄλλον ἐκ τῶν παρ’ ἡμῖν ποιητῶν, εἶνε διὰ τοῦτο, ἐκτὸς οἱουδήποτε ἄλλου προσόντος, κοινοῦ εἰς πολλούς, ἡ χαρακτηρίζουσα ἰδίᾳ τὸν κ. Μαρκορᾶν. Ἐπισκοποῦντες τὰς κορυφὰς τῆς ἡμετέρας φιλολογίας εὑρίσκομεν τὸν μὲν Σολωμόν, τὸν μεγαλοφυέστερον τῶν ποιητῶν μας, διανύσαντα ζωὴν ἄτακτον καὶ περιπετειώδη ἐν διηνεκεῖ ἀγῶνι πρὸς τελειοτέραν διατύπωσιν τῶν μεγάλων του συλλήψεων, ἀγῶνα σπανιώτατα ἀπολήξαντα εἰς ἀποτελέσματα ἐντελῶς ἱκανοποιητικά· τὸν δὲ Βαλαωρίτην, τὸν κατὰ πολὺ μὲν ὑποδεέστερον τοῦ πρώτου πλὴν ὑπὸ τῆς κοινῆς γνώμης θεωρούμενον ὡς τὸν κορυφαῖον ἐπὶ τοῦ νεοελληνικοῦ Παρνασσοῦ, εὑρίσκομεν ἀχαλίνωτον ἐντελῶς καὶ ἀτίθασσον, παρασυρθέντα πάντοτε ὑπὸ τῆς ἰδίας ὁρμῆς ἐκεῖθεν τῶν ὑπὸ τῆς Τέχνης ὁριζομένων φραγμῶν, παλλίλογον, ἀκόλαστον, ὑπερβολικόν. Ἐρευνῶντες καὶ εἰς βαθμίδας ἀσυγκρίτως κατωτέρας, ἀπαντῶμεν τὸν μὲν ἀριστοτέχνην τῆς φράσεως Ζαλοκώσταν ἀνίσχυρον μέχρι τέλους νἀπαλλαγῇ καθολοκληρίαν τῆς περὶ τὴν μορφὴν ἰδιαζούσης ἐκείνης ἀδεξιότητος, τις ἀφίνουσα χάσματα συχνὰ.jpg)
Γεράσιμος Μαρκορᾶς
Ἀλλ’ ἐκτὸς τῶν τριῶν τελευταίων καὶ τῆς νέας ἐν γένει ποιητικῆς γενεᾶς, τὴν ὁποίαν θωπεύει ἀκόμη γλυκυτάτη ἐλπὶς καὶ περὶ ἧς ἄδικος θὰ ἦτο πᾶσα τελειωτικὴ, κρίσις. ὁ κ. Μαρκορᾶς ὑπερβάλλει ὅλους. Τὰ πλημμελήματα εἰς τὰ ἔργα του εἶνε σπανιώταται ἐξαιρέσεις· ἀφ’ ὅλων δὲ προκύπτει καταφανὴς ἢ αὐτὴ καλλιτεχνικὴ ἰσχύς, ἡ ἔχουσα συναίσθησιν ἑαυτῆς καὶ χαρακτηρίζουσα ἐργάτην φύσει καὶ μορφώσει δεξιόν, ὅστις, ἵνα κατὰ Σοφοκλέα εἴπωμεν, καὶ ἃ δεῖ ποιεῖ καὶ εἰδώς γε ποιεῖ. Ἀφεύκτως δὲ θὰ ἦτο ὁ πρῶτος τῆς νέας Ἑλλάδος ποιητὴς ἂν εἶχε τὴν βαθύτητα καὶ τὴν δύναμιν τοῦ Σολωμοῦ, ὅστις εἰς τὰ ἐντελῆ του ἔργα εἶνε ἀπαράμιλλος· ἐν ᾧ τόρα πρέπει νὰ ταχθῇ εὐθὺς μετ’ αὐτὸν καὶ πρὸ τοῦ Βαλαωρίτου, οὗτινος πάλιν δὲν ἔχει τὴν ἀκάθεκτον πλήμμυραν τοῦ αἰσθήματος, τὸν πλοῦτον τῶν εἰκόνων καὶ τὴν ἀνδρικὴν ζωηρότητα τῆς ἐκφράσεως.
Μέχρι τοῦδε ὡμιλήσαμεν περὶ στοιχείου διακριτικοῦ, ὑποπίπτοντος εἰς τὴν ἔρευναν καὶ ὑποκειμένου εἰς κανόνας. Πλὴν ὑπάρχει καὶ ἕτερόν τι ἐν τῇ ποιήσει ἐπίσης διακριτικόν, μὴ ὑποκείμενον ὅμως εἰς παρομοίαν ἔρευναν, οὐδὲ δυνάμενον νὰ κριθῇ θετικῶς καὶ νἀποδειχθῇ μὲ res et non verba. Πρόκειται περὶ τῆς ψυχῆς τοῦ ποιήματος, ἡ ὁποία φαίνεται οἱονεὶ ἀπόσπασμα τῆς ψυχῆς τοῦ ποιητοῦ. Ἡ οὐσία αὐτῆς εἶνε καὶ ἔσεται διὰ τὸν θνητὸν ζήτημα ἄλυτον· διὰ τοῦτο μεταξὺ τῶν φιλοσόφων καὶ τῶν κριτικῶν καὶ ὡς πρὸς τὸ πρᾶγμα καὶ ὡς πρὸς τὴν λέξιν, ἐπικρατεῖ ἡ μεγαλητέρα σύγχυσις καὶ ἀσάφεια. Πρέπει ἆρά γε νὰ θεωρηθῇ ὡς τὸ ἀποτέλεσμα τῆς τάξεως καὶ τῆς ἁρμονίας τῶν διαφόρων μερῶν τοῦ ποιήματος, ἢ ὥς τις θεία πνοὴ ἐμφυσωμένη εἰς τὰ ἄψυχα ἔργα μόνον ὑπὸ τῆς προνομιούχου μεγαλοφυΐας; Τί εἶνε λοιπὸν τὸ μυστηριῶδες ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἐπιβάλλεται καὶ συγκινεῖ εἰς τὴν Τέχνην, ἀφ’ οὗ ποιήματα μὲ μορφὴν εἰς ἣν δυςκόλως ἡ κριτικὴ θὰ εὕρισκε ψεγάδια, ὡς ἡ τοῦ κ. Προβελεγίου, δὲν συγκινοῦσι ψυχρὰ ὡσεὶ νεκρά, ἐν ᾧ ἄλλα, συντρίμματα καὶ ἐρείπια ὡς τὰ τοῦ Σολωμοῦ, πάλλουαιν ἐκ ζωῆς; Ἀγνοοῦμεν. Ἀλλ’ ὅτι εἰξεύρομεν καλῶς εἶνε ὅτι ὁ κ. Μαρκορᾶς εἶνε ἐξ ἐκείνων οἵτινες ἔχουσιν ἐντός των τὴν ζωήν καὶ δύνανται νά την μετοχετεύωσιν εἰς τὰ ἔργα των. Ἡ φωνή του ἐπιβάλλεται, σὲ παρασύρει καὶ πρέπει νά την ἀκούσης ἑκὼν ἄκων. Ὁ τόνος καὶ ὁ τόπος, ἀπὸ τοῦ ὁποίου σοῦ ὁμιλεῖ εἶνε ὑψηλὸς καὶ πρέπει νὰ ἐγείρῃς ἀκούων τοὺς ὀφθαλμούς. Ἀδύνατον δὲ εἶνε νὰ μή σου δακρύσουν, νὰ μὴ διατρέξῃ τὸ σῶμά σου ῥίγος καὶ νὰ μὴ φέρῃς την χεῖρα εἰς τὸ στῆθος διὰ νὰ συγκρατήσῃς͵ τοὺς παλμούς σου. Εἴπομεν ὅτι τὸ καλὸν ἐπιδρᾷ διὰ τῆς συγκινήσεως ταύτης. Ὁ κ. Μαρκορᾶς ὁ ὁποῖος ἠξεύρει διὰ τῶν στίχων του νά την προκαλῇ εἶνε γνήσιος καλλιτέχνης. Ὁ δὲ ἀνίκανος νὰ αἰσθανθῇ τὴν πρώτην,
μόνος αὐτὸς θἀρνηθῇ, τὸ δεύτερον, χωρὶς ἡμεῖς νὰ ἔχωμεν νά τῳ ἀπαντήσωμεν καὶ νά τῳ ἀποδείξωμεν τίποτε. Ἡ κριτικὴ χειραγωγεῖ μὲν τοὺς εὑρισκομένους εἰς τὸν καλὸν δρόμον, ἀλλὰ δὲν ἰσχύει νὰ εἰςαγάγῃ κανένα εἰς αὐτόν…
Δὲν θἀναλύσωμεν ἐδῶ λεπτομερῶς ὅλα τὰ ποιητικὰ ἔργα τοῦ κ. Μαρκορᾶ. Πρὸς τὴν τοιαύτην μακρὰν καὶ εἰδικὴν ἐργασίαν τὰ ὅρια τοῦ παρόντος ἄρθρου εἶνε στενά. Ἄλλως τε ὁ σκοπός μας δὲν εἶνε ἢ ἡ διὰ γενικῶν γραμμῶν ἀποτύπωσις μιᾶς φιλολογικῆς φυσιογνωμίας, εἰς τὴν καθαρότητα, τῆς ὁποίας ὀλίγον θὰ συνέβαλλον σχόλια ἐκτεταμένα εἰς τὸν Ὅρκον ἢ εἰς τἄλλα ἔμμετρα Διηγήματα, εἰς τὰ Λυρικά, τὰ Πρῶτα Λιανοτράγουδα ἢ τὰ τελευταῖα Μέτωρα καὶ Παραξενειές. Τὰ κατωτέρω ὅθεν ὀλίγιστα δύνανται νὰ θεωρηθῶσιν ὡς παραδείγματα μόνον τῆς περὶ τὴν ἔκφρασιν δυνάμεως, πρὸς κύρωσιν τοῦ δοθέντος ἀνωτέρω χαρακτηρισμοῦ.
Ὁ Ὅρκος ἐξεδόθη τὸ πρῶτον ἐν Κερκύρᾳ τῷ 1875. Εἶνε διήγημα ἐκ στίχων χιλίων καὶ ὀκτακοσίων, εἰς δύο μέρη διῃρημένον καὶ θέμα ἔχον τὴν κρητικὴν ἐπανάστασιν τοῦ 1866 — 69. Τὸ αἱματηρὸν τοῦτο δρᾶμα ἀνείλιξε τὰς μεγαλοπρεπεῖς του σκηνὰς πρὸ τοῦ ἐκθάμβου κόσμου, ὅταν ὁ ποιητὴς εὑρίσκετο ἀκόμη ἐν ὅλῳ τῷ σφρίγει τοῦ ὡρίμου ἀνδρὸς καὶ τῇ ἀκμῇ. Καιροσκόπος δ’ ὡς πάντοτε ἥρπασε τὴν περίστασιν, τὴν ὁποίαν ᾐσθάνθη πολύ, καὶ ἐπ’ αὐτῆς ἐθεμελίωσε, βραδέως ἐπεξεργασθὲν, τὸ ὡραιότερον ἔπος τῆς φιλολογίας μας. Ἀλλ’ οὔτε εἰς τοῦ θέματος τὸ πατριωτικόν, οὔτε εἰς τὸ πρόσφατον ὀφείλει βεβαίως τὴν ἐπιτυχίαν του. Ἡ ἔκρηξις τοῦ Ἀρκαδίου καὶ πλησιέστερον ἀκόμη τῇ Κερκύρᾳ ἂν ἀντήχει, ἀδύνατον θὰ ἦτο νὰ συγκινήσῃ οὕτω ψυχὴν μὴ καλλιτεχνικήν· οὐδὲ δυνάμεθα νὰ ὑποθέσωμεν ὅτι τὸ γεγονὸς δὲν θὰ ἐξήναπτεν ὁμοίως τὸν εὐαίσθητον καὶ εὐφάνταστον ἐὰν — ὅπερ δι’ ἡμᾶς εἶν᾽ ἐντελῶς ἀδιάφορον! — ἐλάμβανε χώραν εἰς τὰς Καναρίους ἢ εἰς τὰς Ἀντίλας. Ὡς πρὸς τὸ πρόσφατον, ὁ Μαρκορᾶς φαίνεται πράγματι καιροσκόπος. Τὰ σύγχρονα γεγονότα, τὰ πρὸ τῶν ὀμμάτων του διαδραματιζόμενα, προκαλοῦν τὸν οἶστρον του καὶ ψάλλει μὲ νωπὰς ἐντυπώσεις τόσῳ καλῶς, ὅσον ἄλλοι μὲ μακρυσµένας ἀναμνήσεις. Τὸ ἐκτενέστερον τῶν Διηγημάτων του, τὰ Μνημόσυνά του ὅλα, τὰ Κάστρα, ὁ Ἐρχομὸς τοῦ Γεωργίου Α′ ’ς τὴν Κέρκυρα, Ἡ 25 Μαρτίου 1866, ἕνας Ἥρωας καὶ τέλος τὰ περισσότερα ἰδικά του τὸ ἀποδεικνύουν. Ἀλλὰ δι’ ἡμᾶς οὐδεμίαν ἔχει τοῦτο ἐπιρροήν, ὡς πρὸς τὴν ἀξίαν τοῦ ποιήματος. Καὶ ὁ οἰστρηλατούμενος ἐκ τῶν καθημερινῶν περιστάσεων καὶ ὁ παθαινόµενος ἐν τῇ ἀναπαραστάσει τοῦ παρελθόντος ἔχουσι βεβαίως τὴν αὐτὴν ἀξίαν, ὅταν τὰ θέματά των κατορθώσωσι ν’ ἀποδώσουν καὶ οἱ δύο τόσῳ ζωηρῶς, ὅσῳ τὰ ᾐσθάνθησαν. Δὲν θὰ ἐπεξηγοῦμεν διὰ τοῦτο τὴν ἐπιτυχίαν τοῦ Ὅρκου, ὅπως ἄλλοι, ἐπικαλούμενοι τὴν ἀγάπην πρὸς τὴν πατρίδα καὶ τὴν συγκίνησιν τοῦ συγχρόνου. Συνέτεινεν ἴσως καὶ τοῦτο, ἀλλὰ δὲν εἶνε ὅλον.
Ἡ ὑπόθεσις τοῦ διηγήματος εἶνε πολὺ ἁπλῆ. Ἐκ τῶν παρθένων τῆς Κρήτης κατὰ τὰς φοβερὰς τῆς ἐπαναστάσεως ἡμέρας, ἄλλαι μὲν ἔπεσαν σκοτωμένες, ἄλλαι δὲ ἐτήχτηκαν ἀπὸ τὸν πόνο. Εἰς τὰς τελευταίας ταύτας ἀνήκει ἡ Εὐδοκιά, ἡ ᾑρωῖς περὶ τὰς τύχας τῆς ὁποίας πλέκεται ἡ διήγησις ὅλη. Μετὰ τὴν βιαίαν καταστολὴν τοῦ κινήματος καὶ τὴν ἐπάνοδον εἰς τὴν εἰρηνικὴν σκλαβιάν, ἡ Εὐδοκιὰ παλινοστεῖ μετὰ τῶν ἄλλων γυναικοπαίδων, μεθ’ ὧν ἐστέναξε πρόσφυξ ἐπὶ ἔτη ὁλόκληρα. Ἀλλ’ εἰς τὴν πατρίδα τὸ πένθος καὶ ἡ ἐρήμωσις τὴν περιμένει. Ὁ πατήρ της εἶχεν ἀποθάνει, ἡ μήτηρ της τὴν εἶχεν ἀκολουθήσει, ὁ δὲ Μάνθος, ὁ ἀγαπητός της ἀρραβωνιαστικός, ἡ μόνη της ἐν τῷ κόσμῳ ἐλπίς, ἀνετινάχθη καὶ αὐτὸς κατά τὴν ἔκρηξιν τοῦ Ἀρκαδίου. Μόλις βεβαιοῦται ἐκεῖ ἡ παρθένος καὶ ἀποθνῄσκει ἐκ τοῦ πόνου. Ἰδοὺ τὸ πᾶν. Ἀλλὰ πῶς ἐξειργάσθη τὸ κοινὸν τοῦτο θέμα ὁ ποιητής; Πῶς ἐσχεδίασε τὸ ὅλον καὶ μὲ ποία χρώματα ἐζωγράφισε τὰς λεπτομερείας; Πῶς κατώρθωσε νἀναπαραστήσῃ τὰς φοβερὰς σκηνὰς τοῦ δράματος τοῦ Ἀρκαδίου, ὅλην τὴν παρελθοῦσαν ἱστορίαν καὶ νὰ ὑποτυπώσῃ τὴν χρυσῆν περὶ τοῦ κρητικοῦ μέλλοντος ἐλπίδα, μὲ τὴν ἐπιστροφὴν αὐτὴν τῆς κόρης καὶ μὲ τὸν θάνατον; — Ὄνειρα ἐπὶ ὀνείροις, δράματα, ἄγγελοι, ἀκτινωτά, προσευχαί, φαντάσματα, ὅλα τὸν ἐβοήθησαν. Ὁ κ. Μαρκορᾶς ἀνήκει μᾶλλον εἰς τὴν παλαιὰν σχολὴν· πλὴν μικρολογία θὰ ἦτο πᾶσα περὶ σχολῆς συζήτησις, ἐνώπιον τοιούτου ταλάντου. Τὰ πλεῖστα τῶν ποιημάτων του ἄλλως τε εἶνε ἐξ ἐκείνων τὰ ὁποῖα νομίζετε ὅτι δὲν ἐγράφησαν ὑπὸ ποιητοῦ ὡρισμένου τόπου καὶ χρόνου ἀλλ’ ὅτι ἐχαράχθησαν ἐπὶ μαρμάρου κατὰ τὴν φράσιν τοῦ κ. Παλαμᾶ, ὑπ’ αὐτῆς τῆς αἰωνίας ποιήσεως. Μετὰ τὴν παρένθεσιν ταύτην ἐπιστρέφοντες εἰς τὸν Ὅρκον παρατηροῦμεν ὅτι θαυμαστοτέρα πολὺ τῆς κυκεωνώδους, αὐτοῦ πλοκῆς, τὴν ὁποίαν μετὰ κόπου παρακολουθεῖ ὁ ἀναγνώστης, εἶνε βεβαίως ἡ ἐνάργεια τῆς εἰκόνος, ἡ ἀκρίβεια τῆς ἐκφράσεως, ἡ περιεκτικὴ συντομία, ἡ ψυχολογικὴ μελέτη, ἀρεταὶ διαλάμπουσαι εἰς ἑκάστην λεπτομέρειαν καὶ ἀποκαθιστῶσαι αὐτοτελὲς καὶ ἄρτιον ἀριστοτέχνημα τὸ σύνολον ὅπως καὶ ἕκαστον τοῦ ποιήματος μέρος.
Διὰ τὸν ἀγνοοῦντα τὸ ὄνομα καὶ τὴν ἀξίαν τοῦ κ. Μαρκορᾶ ποίημα ἐκ δεκαπεντασυλλάβων σχεδὸν διςχιλίων, πατριωτικὸν καὶ μάλιστα κρητικὸν θὰ ἦτο τι ἐκ πρώτης, ὄψεως ἐμποιοῦν φόβον καὶ ἀπαιτοῦν θάρρος ἔκτακτον διὰ νά το ἀναγνώσῃ. Καὶ ὅμως ποῖος θὰ ἴσχυε νὰ μή το ροφήσῃ μέχρι τέλους μετὰ τὸ πρῶτον διαβατικὸν βλέμμα εἰς τοὺς στίχους τῆς ἀρχῆς:
Μές τὸ γοργὸ πλεούμενο ποῦ τὰ νερά σου τρέχει,
Τόρα ποῦ ἡ ξάστερη νυχτιὰ καμμιὰ πνοὴ δὲν ἔχει.
Νἄξερες, θάλασσα καλή, μὲ πόση τρικυμία
Χτυπάει ψυχὲς ἀδύνατες νύχτα τυφλὴ καὶ κρύα!
Ὁποία τῷ ὄντι ἀποστροφή, γαληνιαία, ὡς ἡ θάλασσα τὴν ὁποίαν διέσχιζε τὸ ἀτμόπλοιον, τὸ ἐπαναφέρον τὰ κρητικὰ γυναικόπαιδα, λυπηρὰ μέχρι σπαραγμοῦ ὡς ἡ ἱστορία ἡ μέλλουσα νὰ ἐκτυλιχθῇ, καὶ ὑπενθυμίζουσα τὴν εἰσαγωγὴν τοῦ δαιμονίου ἐκείνου Κοιμητηρίου:
Τόρα ποῦ ἡ ξάστερη |
Τώρα ποῦ ἀνοίγεται |
Ἡ διήγησις προβαίνει μετὰ τῆς αὐτῆς δυνάμεως καὶ ἐντελείας, ἐκτὸς δ’ ἐλαχίστων ἀδιοράτων παρεκτροπῶν, ἡ μορφὴ εἶνε πανταχοῦ οὕτως ἀνάλογος πρὸς τὴν ἔννοιαν καὶ ὁ τρόπος τοῦ ποιητοῦ φαίνεται ὁ μόνος, ὑφ’ ὃν θὰ ἐδύνατο αὕτη νὰ ἐνσωματωθῇ. Ἡ ἀποστροφὴ πρὸς τὴν Ἐλπίδα, ὁ ὅρκος τοῦ Μάνθου ἐφ’ οὗ ἐστηρίχθη τὸ σύνολον, τὸ ὄνειρον τῆς Εὐδοκιᾶς, ἡ περιγραφὴ, τοῦ γάμου, ἡ ἀφύπνισις, ἡ πρώτη ἐμφάνισις της Κρήτης, ἡ προσέγγισις, ἡ χαρὰ τῆς ἐπανόδου ἡ γλυκύπικρος, εἶνε τόσαι εἰκόνες ἐκπάγλου κάλλους, παρελαύνουσαι μετὰ ταχύτητος ἐν τῷ Α′ μέρει πρὸ τῶν ἐκθάμβων ὀφθαλμῶν τοῦ ἀναγνώστου.: Δὲν ἐθαυμάσατε τὴν χεῖρα τοῦ ζωγράφου ἐν τῇ περιγραφῇ τῆς βαθμηδὸν εὐκρινιζομένης σκηνογραφίας της Κρήτης, ὡς ἐξειλίσσετο πρὸ τῶν ἐν τῷ πλοίῳ, προχωροῦντι ὁλοέν:
Ἐμπρός! Ἡ γῆ ποῦ ξέμακρα πολὺ δὲν εἶνε ἀκόμα,
Ὀλίγο-λίγο ἀπόσβυνε τὸ ἀγέρικό της χρῶμα.
Φαίνεται ἡ χλόη καὶ μὲ τὸ φῶς τοῦ ἴσκιου τὸ σκοτάδι
Βουνὸ χωρίζει ἀπὸ βουνὸ καὶ ράχη ἀπὸ λαγκάδι.
Δὲν εἶν’ ἀπάτη! ξάστερα ’ς αὐτὸ τὸ πλάγι κάτου
Ἀσπρολογάει τὸ Ρέθυμνο καὶ γύρω τὰ χωριά του.
Ἡ δὲν ἐδακρύσατε εἰς τὴν προτροπήν, τὴν ἐξερχομένην ἐκ τῶν μυχιαιτάτων τοῦ ποιητοῦ διὰ νἀντηχήσῃ εἰς τὰ μυχιαίτατα τοῦ ἀναγνώστου, τὴν ἀποστροφὴν αὐτὴν πρὸς τὰς κρήσσας πεσούσας κατὰ γῆς καὶ ζητούσας τοὺς προσφιλεῖς νεκρούς:
Φιλῆστε ναί! χίλιαις φορὲς φιλήσετε τὸ χῶμα
Ποῦ ὁλοῦθε ἀπὸ τὸ αἷμά τους εἶνε βαμμένο ἀκόμα!
Μή σας πικραίνῃ ὁλότελα πῶς κάθε παλληκάρι
Δὲν ἔχει χώρια ἕνα σταυρὸ κ’ ἕνα στενὸ λιθάρι!
Γιὰ τέτοια ἐλεύθερα κορμιὰ ποῦ ἐσώριασε τὸ βόλι
Εἶν’ ἄξιο μνῆμα μεταβιᾶς ἡ γῇ τῆς Κρήτης ὅλη!
Κ’ ὅσῳ αὐτοῦ μέσα δὲν θἀκοῦν παρ’ ἄλυσαις καὶ θρήνους
Ἂχ τῆς πατρίδας ὁ σταυρὸς θἆνε σταυρὸς γιὰ ἐκείνους!
Σύγνεφο μέγα φοβερὸ καὶ ἀπὸ βροντὴ γιομάτο
Σ’ ἀνοιγοσφάλισμα ὀφθαλμοῦ μᾶς ἅρπαξε ἀπὸ κάτω
Κ’ ἐδῶ γοργὰ ξανάπεσε κάθε ζεστὸ λιθάρι
Ὁποῦ μ’ ἐμᾶς τὸ σκάσιμο τοῦ λαγουμιοῦ εἶχε πάρει.
Ἀλλὰ βαθειά, πολὺ βαθειά, μὲ τὴν ὁρμὴ τὴν ἴδια
Μαῦρες τῶν Τούρκων τῆς ψυχὲς ὡσὰν τ’ ἀποκαΐδια
Σ’ ἄγριο σκοτάδι ἀκούσαμε νὰ βυθισθοῦν καὶ ἀκόμα
θυμοῦ βλαστήμιες εἴχανε ’ς τὸ κολασμένο στόμα.
Σὰν ἡ φωτιὰ ποῦ μέσα της μᾶς εἶχε ξάφνου ἁρπάξει
Γύρω ἐλαγάρισε ἀπ’ αὐτοὺς τοῦ ψήλου ἐπῆε νἀράξῃ
Κ’ ἐκεῖ κατὰ πῶς ἄνοιξαν ὅλα τὰ οὐράνια βάθη,
Μὲ βιὰ στὴ µάνα τοῦ φωτὸς μᾶς ἔρριξε κ’ ἐχάθη.[9]
Ὁ Ὅρκος ἀποπερατοῦται διὰ τοῦ ὕμνου τῶν κρησσῶν παρθένων αἵτινες κατέρχονται τὴν ὑστάτην στιγμὴν ἐκ τοῦ παραδείσου νὰ παραλάβουν τὴν ἀδελφὴν Εὐδοκιάν. Τὴν παρηγοροῦν καί τῃ παραγγέλλουν νὰ μὴ κλαίῃ, διότι εἰς τὴν χώραν των τὰ δάχρυα εἶνε ξένα· ἀλλ’ ἀντὶ τούτου τῇ ὑπισχνοῦνται ὅτι ὅλοι μίαν ἡμέραν θὰ ἐπιστρέψουν εἰς τὴν Κρήτην, παιδιά, γυναῖκες, γέροντες, ἀγώρια καὶ μετ’ αὐτῶν ἐκεῖναι «νὰ ποῦν τραγούδια ἐλεύθερα καὶ νέο χορὸ νὰ στήσουν» εἰς τὴν ἑορτὴν τῆς Κρητικῆς Ἀνεξαρτησίας:
Ναί! τοῦ βουνοῦ σου ὁλόχαρη θὰ καταιβῇς τὸ πλάϊ
Σὰ νύφη ὡραία ποῦ στὲς ὀχτὼ στὰ γονικά της πάει,
Μόλις χυθῇ, διαβαίνοντας αἱματηρὸ ποτάμι,
Στὴν Κρήτη τὰ πιστρόφια της κ’ ἡ Ἐλευθεριὰ νὰ κάμῃ.
Ἔχουσι βεβαίως κατὰ μέγα μέρος τὰς ἄλλας ἀρετάς, ἀλλὰ δὲν ἔχουσι τὴν ἐπιβολὴν τοῦ Ὅρκου τὰ ἑπόμενα συντομώτερα διηγήματα. Ὁ Ἀρίονας τοῦ ὁποίου ἡ ὑπόθεσις ἐκ τοῦ τίτλου καθίσταται φανερά, διακρίνεται περισσότερον τῶν ἄλλων διὰ τὴν σκοτεινήν του ἔκφρασιν, τὸ ὡραῖον ἐλάττωμα τοῦ κ. Μαρκορᾶ, διὰ τὰ ἐνδεκασύλλαβα ὀκτάστιχά του, τὸ δύςκολον αὐτὸ καὶ σπανίως ἐπιτυχὲς μέτρον, καὶ διὰ τὸ ὡραῖον ἐκεῖνο τραγοῦδι τοῦ Ἀρίονος:
Ὁ Μάρτης εἶνε ἰδιόρρυθμον παραμύθι, στιχουργημένον πολὺ πρωτοτύπως εἰς ἐπτάστιχα γοργὰ καὶ χαρίεντα ὅσον ἡ γνωστὴ δημοτικὴ ὑπόθεσις περὶ τῶν δύο ἀδελφῶν γυναικῶν, ἡ μία τῶν ὁποίων, ἡ πτωχή, ἐπαινέσασα μὲ ὅλην της τὴν καρδιὰν τὸν Μάρτην ἐπλήσθη ὑπ’ αὐτοῦ δώρων πολυτίμων: ἡ δὲ ἄλλη ἡ πλουσία, φθονήσασα τὴν ἀδελφήν της καὶ κακίσασα τὴν ἀπατηλὴν ἀστάθειαν τοῦ Μηνός, ἐφονεύθη ὑπὸ τῶν μυρίων ὄφεων τὰ ὁποῖα ἐκεῖνος ἐνέκλεισεν εἰς τὸν σάκκον της:
Καὶ πέρα, σὰν ἄψυχη
Τὴν εἶχαν ἀφήκει,
Ἔφυγαν, σφυρίζοντας
Γιὰ τέτοια τους νίκη. –
Μαρτιοῦ χελιδόνια
Τὴν ἄλλη χαιρέτισαν
Γιὰ χρόνια καὶ χρόνια.
Ἡ Μητρικὴ Ἀγάπη παριστάνει πολὺ ζωηρῶς καὶ διὰ παθητικῶν δεκαπεντασυλλάβων τὸ ὑπερφυὲς τῆς μητρὸς αἴσθημα καὶ ἐκ τοῦ τάφου της ἀκόμη ἀγαπώσης τὸ ὀρφανὸν τέκνον της, τὸ βασανιζόμενον ὑπὸ ἀσπλάγχνου μητρυιᾶς, καὶ ἀγρυπνούσης ἐπ αὐτῷ" ἡ δὲ Ἀληθινὴ Εὐτυχία, ὅμοιον πρὸς ἀρχαῖον ἀνάγλυφον, ἐξιστορεῖ τὰ τῆς ἱερείας Κυδίππης ἥτις παρακαλέσασα τὴν Ἥραν νὰ ἐπιδαψιλεύσῃ
Τὴν καλλίτερη εὐτυχία
Ὁποῦ βρίσκεται ’ς τὴ γῆ
εἰς τὰ τέκνα τῆς, ζευχθέντα, ὡς γνωστόν, εἰς τὸ ἇρμα τῆς μητρὸς καὶ σύραντα αὐτὴν μέχρι τοῦ ναοῦ, ἀντὶ τῶν βραδυνάντων βοῶν,
Ἔκαμ’ ἔπειτα νὰ φύγη
Καί, γυρνῶντας ταπεινά,
Τὰ δυὸ τέκνα της ξανοίγει
Χάμου ἀκίνητα, νεκρά!
Μέχρι τοῦδε ἐγνωρίζαμεν μετὰ τῶν πολλῶν ὅτι ἡ ἰδέα τῆς θεᾶς, οὕτω σκληρῶς ἐνεργούσης, ἦτο νά τα παραλάβῃ ἐκ τοῦ κακοῦ καὶ κινδυνώδους αὐτοῦ κόσμου ἐν τῇ στιγμῇ ἐκείνῃ ἀμέσως, πρὶν ἤθελον ἀμαυρώσει τὴν μεγάλην αὐτῶν πρᾶξιν, δι’ ἧς εὐηρέστησαν τοῖς θεοῖς, μὲ ἄλλην τινὰ ταπεινήν. Ἀλλ’ ὁμολογοῦμεν ὅτι μᾶς ἤρεσε καλλίτερα ἡ ἐξήγησις τοῦ κ. Μητσάκη[10] ὅστις ἀγνοῶν ἴσως τὴν πρώτην, ἐδυνήθη νὰ διΐδῃ ἐν τῷ δωρήματι τῆς θεᾶς τὴν ἀληθινὴν πράγματι εὐτυχίαν, ὅλα τὰ θέλγητρα τοῦ μηδενὸς καὶ τῆς ἀνυπαρξίας τὴν ὑπερτάτην ἡδονήν.
Τὸ ὡραιότερον ἐξ ὅλων αὐτῶν τῶν μικρῶν εἶνε οἱ Θησαυροὶ τοῦ Ἀλήπασσα, αἶνος μὲ ἔξοχον ἀλληγορικὴν τέχνην γεγραμμένος πρὸς τὴν Ἐλευθερίαν, ἧς ἡ ὄψις μόνη ἀρκεῖ νἀναδείξῃ ὅλα τἀγαθά, τὰ ὁποῖα θάπτει καὶ μαραίνει εἰς ἕνα τόπον ἡ σκλαβιά. Ἀκούσατε τὸ τέλος τῆς ὁμιλίας τοῦ γέροντος, ἀποτρέποντος τὰ παιδιὰ ἀπὸ μάταιον κόπον, διότι δὲν ἦταν ἐκεῖ ποῦ ἔσκαπταν τὴν νύκτα, ἐκλαμβάνοντα τὸν θρύλλον κυριολεκτικῶς, οἱ θησαυροὶ τ’ Ἀλήπασσα κρυμμένοι. Καὶ ὅμως, καθὼς τὸν εἶχε βεβαιώσει τὸν γέροντα αὐτόν, ὅταν ἦτο νέος, ἕνας καλόγερος ἅγιος καὶ σοφός,
Μῦθος δὲν εἶνε! Ὁ Τύραννος ἀμέτρητο λογάρι
Ἔθαψε κάπου, τρέμοντας μήπως ἐχθρὸς τὸ πάρει.
Μόν’ ἡ κατάρα τοῦ θεοῦ τὸ ἀστροπελέκι ἀνάφτει
Καὶ τὰ κρυμμένα πλούτη του λαβρίζει καὶ ξεθάφτει.
Μὲ μιᾶς παντοῦ στὴν Ἤπειρο σὰ φύλλα μαραμένα
Σφοδρὸς ἀνεμοστρόφιλος πατάει τ’ ἀσβολωμένα.
Ἆχ, δὲ θὰ πάρουν τὴ μορφὴ καὶ τὸ λαμπρό τους χρῶμα
Ὅσῳ τρεμάμενος ραγιᾶς θά τα μολύνῃ ἀκόμα.
Ἀλλ’ ὡς βροντήσῃ ἀπάνω τους ἐλεύθερο ποδάρι,
Ἐδῶ θὰ γίνουν μάλαμα κ’ ἐκεῖ μαργαριτάρι.
Τὰ Λυρικὰ εἶνε τὸ ὑπὸ τῶν πολλῶν εὐχαριστότερον ἀναγινωσκόμενον μέρος τοῦ βιβλίου. Εἰς τὰ μνημόσυνα καὶ εἰς τοὺς ὕμνους, οἵτινες τ’ ἀπαρτίζουσι σχεδὸν ἐξ ὁλοκλήρου, ὁ ποιητὴς ἀναλαμβάνει τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ πανηγυρικὸν ὕφος τὸ τόσον εἰς αὐτὸν οἰκεῖον, ἡ δὲ φωνή του ἀντηχοῦσα εἰς τόνον ὑψηλόν, κηλεῖ, ἐκπλήσσει καὶ παρασύρει, ἐμπνευσμένη ὅσον καὶ τεχνική. Ἐκ τῶν μνημοσύνων τὸ πρὸς τὴν Ρεγγίναν Σκάρπα εἶνε τὸ λαμπρότερον. Τὸ ὄνομα τῆς κόρης αὐτῆς, τὴν ὁποίαν ἐθώπευσε συγχρόνως ἡ μελανὴ τοῦ θανάτου καὶ τῆς τέχνης ἡ πάλλευκος πτέρυξ, θὰ ζήσῃ εἰς ἀπώτατον μέλλον, λάμπουσα ὑπὸ κάλλους καὶ ἀρετῆς, ἀφ’ οὗ ὅπως λέγει ὁ ἴδιος κ. Μαρκορᾶς ἀλλοῦ, μόνος ὁ ποιητὴς
…ἀνοίγονται τὰ πυρωμένα χείλη
Ξυπνάει τοὺς ἤχους κ’ ἠμπορεῖ
Σὲ µακρυσμένην ἐποχὴ
Φήμη θνητοῦ νὰ στείλη.
Τίς πράγματι ἀκούων ἅπαξ θὰ λησμονήσῃ τοὺς θαυμασίως πλαστικοὺς αὐτοὺς στίχους, τοὺς ἀναπαριστῶντας ὁλοζώντανην τὴν νεκρὰν κόρην, τοὺς διαχύνοντας ἐπ’ αὐτῆς θέλγητρον αἰώνιον ὡς ἡ τέχνη καὶ ἀναρτῶντας στέφανον ἐξ ἀμαράντων εἰς τὴν ἐπιμνημόσυνον αὐτῆς στήλην:
Ξενιτεμένος ἄγγελος
Εἶσαι ἀκριβὴ παρθένα,
Τοῦ κάκου μὲ ταπείνωση,
Τ’ ἄσπρα φτερὰ κλεισμένα,
Ὅλο τὸ φῶς σου ἀπέκρυψες
Μέσ’ τὴν ὡραία ψυχή.
Ποῦθε κρατεῖς ἀμίλητα
Σ’ ἐμᾶς τὸ φανερόνει
Ὁ ἥλιος ποῦ σε χαίρεται
Τ’ ἀέρι ποῦ σε ζώνει
Ὅσα λουλούδια βγαίνουνε
Στὸ δρόμο ποῦ διαβῇς.
Πλὴν τοῦτο, καθὼς καὶ τὰ λοιπὰ ὅλα ὑπερβαίνει τὸ Παράπονο Πεθαμένης, τὸ τελειότερον βεβαίως καλλιτέχνημα, τὸ ἐξελθὸν ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ Κερκυραίου. Ἔχει ἁπλῆν, καθεαυτὸ ποιητικὴν ὑπόθεσιν, διαπερῶσαν τὴν ψυχήν. Κόρη δεκατεσσάρων ἐτῶν, ἐν τῇ κρισίμῳ ἡλικίᾳ καθ’ ἣν ἡ φύσις; ἀποσύρουσα βαθμηδὸν τοὺς πέπλους της, ἤρχιζε νά τῃ ὁμιλῇ διὰ μυρίων στομάτων, ἀποθνήσκει πρὶν ἢ γνωρίσει τὸ ἀόριστον αἴσθημα, τὸ ὁποῖον μόλις εἶχεν εἰςδύσει εἰς τὴν καρδίαν της. Ἀλλ’ ὁποία συγχρόνως ἐκτέλεσις! Φαίνεται κατ’ οὐσίαν ὥς τι τῶν ἑλληνικῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν, ἀνυψωμένον εἰς τὴν προςήκουσαν τεχνικὴν περιωπήν. Πόσον περιπαθῆ διαδέχονται ἄλληλα τὰ λιτὰ τετράστιχα, τὰ ἐξερχόμενα ἐκ τῶν μαραμένων, τῶν ζωὴν διψώντων χειλέων τῆς πεθαμένης! μὲ πόσην λεπτότητα καὶ ἀκρίβειαν ἰχνογραφεῖται ὁ πρῶτος ἁγνὸς καὶ ἀόριστος ἔρως τῆς παρθένου καὶ πόσον εἶνε ἡ εὐχή, τὴν ὁποίαν προφέρει εἰς τὸ τέλος θερμή, ὡς λαῦρα ποῦ ἐγκλείει εἰς τὴν καρδίαν της διὰ τὸν ὡραῖον κόσμον, αἰσθανομένη ἀπὸ ἐκεῖ κάτω τὴν αὖραν τοῦ Ἀπριλίου του!… Ἡ φλογερὰ αὐτὴ πρὸς τὴν ζωὴν ἀγάπη ἀποστροφὴ πρὸς τὸν ἀραχνιασμένον ᾍδην, ἡ συγκοινωνία μετὰ τοῦ ἐπάνω κόσμου, ἡ μετὰ θάνατον αἴσθησις τοῦ ἀνθρώπου ὥς τινος ἐγκλείστου εἰς μαύρην φυλακήν, εἶνε ταῦτα χαρακτῆρες ἀκραιφνεῖς νεοελληνικοί· τὸ δὲ ἀπέριττον ποίημα φέρει πρὸς ἐπίμετρον τὴν ἐθνικὴν αὐτὴν χροιάν, λεπτήν, ἀληθῆ καὶ ἀνεπιτήδευτον, τὴν μόνην εἰς καλλιτέχνημα ἐπιτρεπομένην. Οὕτως ἐννοοῦμεν ἡμεῖς τὴν ἐθνικὴν φιλολογίαν καὶ τοιαύτην μόνον θαυμάζομεν τὴν μίμησιν — ἂν πρέπει νὰ ὀνομασθῇ μίμησις — τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν.
Καὶ δύο λέξεις διὰ τὸ ἀθάνατο Κανάρι, πρὸς τὸ ὁποῖον ἀκουσία φέρεται ἡ ἰδική μας προτίμησις. Πτηνὸν ᾄδον ἐντὸς κλωβίου καὶ ἀναπαριστῶν τὴν ψυχὴν φυλακισμένην ἐντὸς τοῦ σώματος, εἶνε σύμβολον οὕτω κοινόν, ὥστε βέβαια ἡ ἐκτέλεσις ἄλλου τινὸς θὰ προςέκρουε κατὰ τοῦ τετριμμένου. Ἀλλ’ ἡ πρωτοτυπία καὶ ἡ δεξιότης τοῦ ἀληθοῦς καλλιτέχνου ἐδῶ ἴσα-ἴσα εὑρίσκει πεδίον ν’ ἀναδειχθῇ· τὸ δὲ Κανάρι τοῦ κ. Μαρκορᾶ, τὸ σύντομον καὶ ὡραῖον ποιηματάκι μὲ τὴν πληθὺν τῶν συνεσφιγμένων του ἐννοιῶν — καὶ εἴδομεν τίνι τρόπῳ ἀγαπᾶ ὁ ποιητὴς νά τας συσφίγγῃ — μὲ τὴν ἄψογον ἐπεξεργασίαν τῆς παρομοιώσεως, δύναται μετὰ τῶν μνημοσύνων του νὰ προβληθῇ, ὡς παράδειγμα νέας διατυπώσεως τῶν παλαιῶν καὶ γνωστῶν. Ἀκούσατε: Βεβαίως πρέπει νὰ εὐρίσκῃς μεγάλην εὐχαρίστησιν εἰς τὸ ἴδιόν σου ᾆσμα, μικρόν μου κανάρι, διὰ νὰ τραγῳδῆς οὕτω, χωρὶς νὰ ἔχουν δι’ ἐσὲ θέλγητρον κανὲν τὰ ἐπίζηλα βραβεῖα τοῦ κόσμου! Διὰ τὸν ἄνθρωπον ὅμως ἡ κρυφία καὶ ἐσωτερικὴ αὐτὴ ἀγαλλίασις δὲν ἐπαρκεῖ ὡς ἀμοιβὴ τῶν κόπων του, καὶ ἄλλην αἰωνίως ἐπιζητῶν, οὐδέποτε ὁ δυςτυχὴς χαίρεται χαρὰν μεγάλην καὶ ἁγνὴν ὡς τὴν ἰδικήν σου.... Ἀλλὰ μήπως ψάλλεις οὕτως ἄπονον καὶ ἄλυπον, διότι λησμονεῖς ἐν τῷ κλωβίῳ ὅπου ἐφυλακίσθης καὶ τὸν κόσμον καὶ τὰς πτέρυγας καὶ τοὺς συγγενεῖς καὶ τοὺς ὡραίους τόπους καὶ τὰ ἄνθη καὶ τὰ νερά; Ἆ, ἄν σου συμβαίνῃ αὐτό, τότε βέβαια ψυχὴ ἀνθρώπου εὐαίσθητος δὲν τολμᾷ νὰ σὲ φθονήσῃ, ἀθῶον κανάρι! Καὶ προτιμᾷ τὴν τύχην τὴν ἰδικήν της ὡς ἡ τοῦ ποιητοῦ, τις ἔγκλειστος εἰς τὸ ἄχαρον σῶμα, κλαίει μόνον τόρα καὶ βρέχει μὲ δάκρυα τὸ χῶμα, ποῦ καλύπτει τοὺς προαπελθόντας προσφιλεῖς, τὰ τέκνα του, τοὺς γονεῖς του, τὴν σύζυγόν του, ἕως οὗ θελήσῃ ἡ Μοῖρα νὰ ἐλευθερώσῃ καὶ τὸ ἰδικόν του πνεῦμα ἐκ τῆς φυλακῆς. Διότι,
Ἐκεῖνο ξέρει |
Μ’ αὐτὰ ἑνωμένο |
Τὰ Πρῶτα Λιανοτράγουδα μᾶς παριστάνουν τὸν ποιητὴν ὑπὸ νέαν ὅλως ὄψιν. Νέος, ἄφροντις, ἐρωτευμένος, φαιδρός, κομψὸς καὶ χαριτολόγος μᾶλλον ἢ ὑψηλὸς καὶ σοβαρός. Τὰ πλεῖστα τῶν μικρῶν αὐτῶν ἐρωτικῶν κομψοτεχνημάτων, οἵα επιτηδεύονται αὐτὰ καὶ οἱ νεώτεροι, εἰμποροῦν νά μας πείσουν πόσην καὶ ἡ ἁπλουστέρα, ἡ μικροτέρα ἰδέα λαμβάνει ἀξίαν διὰ τῆς ἀναλόγου τεχνικῆς μορφῆς. Τὸ Τραγοῦδι τῆς Αὐγῆς, τὸ Θυμητικό, τὸ Ἀνθόνερο, ἡ Δέηση, τὰ Τραγουδάκια καὶ σχεδὸν ὅλα τοῦ τρυφεροῦ αὐτοῦ μέρους ὁμοιάζουν μὲ τὰ ρωπικά τοῦ κ. Μάϊφαρτ ἢ τοῦ κ. Χουτοπούλου, μὲ τὰ ἔργα ἐκεῖνα τῆς τέχνης τὰ λεπτεπίλεπτα, τὰ ὁποῖα ἂν καὶ ἐξ εὐτελοῦς ὕλης κατεσκευασμένα ἐκπροσωποῦντα ὅμως χάριν, πνεῦμα, ἰδέαν, ὑπερβαίνουσι καὶ πρέπει νὰ ὑπερβαίνωσι κατὰ τὴν ἀξίαν τὸν χρυσὸν καὶ τοὺς ἀδάμαντας. Ἡ ἐξέλιξις ἐν τῷ κόσμῳ μας παρουσιάζει καὶ τοῦτο τὸ φαινόμενον. Ἐφ’ ὅσον προβαίνει ὁ πολιτισμός, τὴν πολύτιμον ὕλην, τὰ μέταλλα καὶ τοὺς λίθους, εἰς τοὺς ὁποίους ἡ παλαιὰ βαρβαρότης καὶ ἡ σπάνις ἔδωκεν ἀξίαν συνθηματικήν, διαδέχεται ἐν τῇ ἐκτιμήσει τῶν ἀνεπτυγμένων ἡ καλλιτεχνικὴ κατεργασία, ἡ πᾶσαν ὕλην ἱκανὴ νἀνυψώσῃ. Οὕτως ἐκ παραλλήλου, ἐννοουμένης βαθμηδὸν περισσότερον τῆς οὐσίας τῆς καλλιτεχνίας καὶ τῆς ποιήσεως, δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι εἰς τὸ μέλλον θὰ προτιμᾶται κοινῶς τῶν ὑψηλῶν τάχα καὶ μεγαλοπρεπῶν θεμάτων, ἡ λεπτὴ παριτέχνησις, ἡ πᾶν θέμα ἱκανὴ νἀνυψώσῃ.
Ἡ δ’ ἐρωμένη τοῦ κ. Μαρκορᾶ, ἡ Μαρία ἐκείνη τὴν ὁποίαν ψάλλει εἰς τὰ Λιανοτράγουδα, ἀναλάμπει ἐκ τῶν στίχων αὐτῶν ὁμοία κατά τι πρὸς τοὺς ἥρωας τοῦ Ὅρκου. Πατεῖ ἐπὶ νεφέλης ρομαντικῆς καὶ φέρει εἰς τοὺς ὤμους πτέρυγας μένει ὅμως κατ’ οὐσίαν ἡ γυνὴ ἡ πραγματική. ἕτοιμος εἰς τὴν πρώτην περίστασιν νά τας περιμαζεύσῃ καὶ νὰ πέσῃ εἰς τὰς ἀγκάλας τοῦ ποιητοῦ, ποθήσαντος νά την φιλῇ καθημέραν (Λαμπρὴ) καὶ νὰ ᾗνε μαζί της μερόνυχτα, ὅπως τὸ ζηλευτὸ ἀσπρόμμαλο σκυλλάκι της (Ἐπιθυμιά).
Ἀπὸ τὰ τελευταῖα Μέτωρα καὶ Παραξενειαίς, τὰς ἐλαφρὰς αὐτὰς πνευματώδεις συνθέσεις, τὰς ὁποίας διακρίνει το μέθυ καὶ ἡ φαιδρότης ἀλλὰ καὶ ἡ εἰρωνεία καὶ ἡ σάτυρα, γωρὶς νὰ ἐμμείνωμεν εἰς τὸ Ὄνειρο τῆς Μαρίκας, τὸ Μυρολόϊ τοῦ Χάρου, καὶ τὸ δηκτικώτατον ἐκεῖνο καὶ δυνατὸν ’Σ ἕναν ἥρωα, σπεύδομεν πρὸς τὴν σάτυραν τὴν ἐπιγραφομένην Ἁπλῆ καὶ καθαρεύουσα, ἥτις ἀποτελεῖ καὶ τὸν ἐπίλογον τοῦ βιβλίου. Εἰρωνικὸν ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι τέλους, μὲ χάριν καὶ λεπτότητα ἔκτακτον γεγραμμένον, εἶνε τὸ μόνον ποίημα, τὸ ὁποῖον πρέπει νὰ ἐκτιμηθῇ καλῶς καὶ ὡς πρὸς τὴν ἰδέαν. Ἂν τὴν ἰδέαν αὐτὴν δὲν εἶχε ἢ δὲν ἐφήρμοζεν ὁ κ. Μαρκορᾶς, δὲν θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ ᾗνε καλλιτέχνης. Βλέπετε λοιπὸν πόσον εἶνε οὐσιώδης. Πρόκειται περὶ τοῦ γλωσσικοῦ ζητήματος, τοῦ ἐν Ἑλλάδι αἰωνίου αὐτοῦ ζητήματος, τὸ ὁποῖον κακῇ μοῖρᾳ κρατεῖ χωρισμένους ὄχι μόνον τοὺς λογίους ἀλλὰ καὶ τῷ ἔθνος ὁλόκληρον. Ἃς μας ἐπιτραπῇ νὰ μὴ ἐπαναλάβωμεν ὅσα εἴπομεν ἐν τῇ προηγουμένῃ ἡμῶν μελέτη[11] καὶ ἀλλαχοῦ πολλάκις καὶ νὰ θεωρήσωμεν καλῶς λελυμένον τὸ ζήτημα ὑπὲρ τῆς δημοτικῆς. Της ἁπλῆς ταύτης γλώσσης ὑπέρμαχος κηρύσσεται, ὡς ἦτο ἐπόμενον, καὶ ὁ κ. Μαρκορᾶς, τὴν προτίμησίν του δὲ ταύτην ἀναδεικνύει ἐσκεμμένην καὶ μελετημένην ὅσον ὑπ’ ὀλίγων αὐτὴ αὕτη ἡ γλῶσσα, δι’ ἃς ἔχει γράψει τὰ ποιητικά του ἔργα. Ἀντλοῦσα τοὺς θησαυρούς της ἐκ τοῦ στόματος τοῦ λαοῦ καὶ ἐκ τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν, γνησία καὶ εἰς τύπους καὶ εἰς σχήματα, ὁμοιόμορφος μετ’ αὐστηρότητος ἀγνώστου ἀκόμη εἰς τοὺς ποιητάς μας καὶ εἰς τοὺς πεζογράφους μας [12] ἀλλ’ ἀναλαβοῦσα πλέον ὅλην τὴν ἔξαρσιν καὶ τὴν εὐστροφίαν τῶν νεωτέρων γλωσσῶν, εἶνε γλῶσσα ἁπλῆ συγχρόνως καὶ ὑψηλή, πλουσία καὶ ἁρμονική, ἱκανὴ νὰ παρακολουθήσῃ τὴν σκέψιν διανοίας ἀριστοκρατικῆς καὶ ἀποβαίνουσα εἰς τὰς δημιουργικὰς χεῖρας τοῦ κ. Μαρκορᾶ ὄργανον ἐκφράσεως καλλιτεχνικῆς σχεδὸν τέλειον. Ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ σπανίᾳ πεζογραφίᾳ του τὴν ἰδίαν γλῶσσαν μεταχειρίζεται μετ’ ἀγάπης. Ἀποστρεφόμενος πάντα διχασμὸν τύπων καὶ μὴ ἀνεχόμενος τοὺς νεκροὺς τύπους τῆς καθαρευούσης, εἶνε ἐκ τῶν φρονούντων μετὰ παντὸς ὅ,τι ἔχει ἡ φιλολογία μας ὑγιέστερον, ὅτι δὲν εἶνε διόλου αἶσχος νὰ καταγώμεθα μόνον ἐκ τῶν ἀρχαίων χωρὶς νὰ εἴμεθα καὶ οἱ ἴδιοι ἢ νὰ παράγεται ἡ νεοελληνική μας ἐκ τῆς ἑλληνικῆς ὅπως ἐκ τῆς λατινικῆς αἱ νεολατινικαὶ γλῶσσαι, καὶ ὅτι ἂν τὸ ἀτυχὲς αὐτὸ Ἔθνος ᾗνε τῷ ὄντι προωρισμένον νὰ ζήσῃ, οἱ δημοτικοὶ ζῶντες τύποι θἀντικαταστήσωσι μίαν ἡμέραν ἐν παντὶ τοὺς ἀρχαίους. Ὁ δικηγόρος κ. Κ. Ν. Ράδος, αὐτεπάγγελτος συνήγορος τοῦ Κόντου καὶ τοῦ Θερειανοῦ καὶ ἔχων ἐννοεῖται ὅλως ἀντιθέτους ἰδέας, φρονεῖ ὅτι τὸ βιβλίον τοῦ κ. Μαρκορᾶ — Γερασίμου τινὸς Μαρκορᾶ διὰ νὰ μεταχειρισθῶμεν τὴν φράσιν του — ἕνεκα τῆς γλώσσης του κυρίως θέλει μείνει καρφωμένον ἐν ταῖς προθήκαις τῶν βιβλιοπωλείων μέχρι συντελείας τοῦ αἰῶνος. Εἰμποροῦμεν νά το πιστεύσωμεν καὶ ἡμεῖς πρὸς χάριν τοῦ κ. δικηγόρου, ἀλλὰ δι’ ἄλλον τινὰ λόγον, σχεδὸν ἐκ διαμέτρου ἀντίθετον…
Εἴπομεν ὅτι τὴν γλῶσσαν τοῦ κ. Μαρκορᾷ ἐπέδρασε κυρίως ἡ μελέτη τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν. Εὐτυχῶς ὅμως, ὡς εἴδομεν, μόνον τὴν γλῶσσαν ἐκτὸς ὀλιγίστων τινῶν ἐκφράσεων πλαστικῶν καὶ τρόπων τοὺς ὁποίους ἐδῶ κ’ ἐκεῖ δανείζεται ἐκ τῶν δημοτικῶν, ὁ κ. Μαρκορᾶς ἐτράπη ἐπ’ ἄλλα πρότυπα τέχνης. Ἐγκαίρως κατενόησε — δυςτυχῶς ὄχι ὅπως ἄλλοι τῆς δημοτικῆς μούσης δουλικοὶ μιμηταὶ — ὅτι ἐν ᾧ ἀφ’ ἑνὸς τὰ φυσικὰ ἄνθη ἀνθίστανται ἀμίμητα καὶ πρὸ τῆς τεχνικωτέρας μιμήσεως, ἡ τέχνη ἀφ’ ἑτέρου τοῦ ποιητοῦ, ὑπὸ πνευμάτων ὑπερόχων ἀναβιβασθεῖσα εἰς σφαῖρας ὑψηλάς, θὰ ἠδικεῖτο ἀποβλέπουσα ὡς πρὸς μόνον ἰδανικὸν τελειότητος πρὸς τὴν πρωτογενῆ καὶ πτωχὴν ὑφὴν τῶν δημοτικῶν. Διὰ τοῦτο τὰ πρότυπά του ἦσαν ἄλλα. Ἐκ τῶν ἰδικῶν μας ὁ μέγας διδάσκαλος Σολωμὸς καὶ ἐκ τῶν ξένων οἱ μεγάλοι ποιηταὶ τῆς Ἰταλίας. Ἡ ἐπίδρασις πρὸ πάντων τῆς κλασικῆς αὐτῆς φιλολογίας φαίνεται εὐκρινεστάτη εἰς τὴν παραγωγὴν τοῦ κ. Μαρκορᾶ. Τοῦτο ὅμως, φρονοῦμεν, κατ’ οὐδὲν εἰμπορεῖ νὰ μειώσῃ τὴν ἀξίαν του. Πρὸ πολλοῦ τὸ βιβλίον εἶνε ἐκ τῶν ἀπαραιτήτων ἐφοδίων τῶν καλλιτεχνῶν, δυνάμεθα δὲ καὶ μεταξὺ τῶν μεγίστων νὰ διακρίνωμεν τὰς προτιμωμένας των ἀναγνώσεις. Ἡ ἐπίδρασις μάλιστα δὲν περιορίζεται πολλάκις εἰς τὸν τύπον ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν οὐσίαν. Καταντᾷ νὰ βλέπῃ τις τὸν κόσμον ἐξ ἡμισείας διὰ τῶν ὀμμάτων του καὶ ἐξ ἡμισείας διὰ τῶν βιβλίων· οὐχὶ δὲ σπανίως ἡ ἀνάγνωσις βιβλίου χρησιμεύει ὡς παρακέντησις πρὸς ἔργον, τὸ ὁποῖον πρὸ αὐτῆς δὲν ἐσκόπευέ τις νὰ γράψῃ. Διὰ τοῦτο νομίζομεν ὅτι εἶνε ἀρκετὰ πρωτότυπον ἓν βιβλίον ὅταν καὶ ἐξ ἡμισείας ᾗνε πρωτότυπο, ἀφ’ οὗ ἡ μίμησις, ἀκουσία καὶ ἀναγκαία, οὐδόλως ἰσχύει νὰ παραβλάψῃ τὴν ἀξίαν ἀνδρὸς φύσει πρωτοτύπου, αἰσθανομένου ἐν ἑαυτῷ ἐγὼ αὐτεξούσιον καὶ ἀτίθασσον, ἱκανοῦ νὰ ἐπιθέτῃ ἐπὶ παντὸς τὴν ἀτομικήν του σφραγίδα. Οὕτω καὶ ὁ κ. Μαρκορᾶς μένει καὶ θὰ μείνῃ πάντοτε Μαρκορᾶς, πρότυπον καὶ αὐτὸς πρὸς μίμησιν παρ’ ἄλλοις, μ’ ὅλον ὁποῦ συχνὰ ἐνθυμεῖσαι ἀναγινώσκων αὐτόν, καὶ τὸν θάνατον Γιβελῖνον τὸν περιγράψαντα διὰ τέχνης ὑπερφυοῦς τοὺς μυστηριώδεις τόπους τοῦ σκότους καὶ τοῦ φωτός, καὶ τὸν ψάλτην τῆς Ἠλευθερωμένης Ἱερουσαλήμ, τοῦ ὁποίου οἱ στῖχοι ἐπηχοῦσιν ὡς σάλπιγγος ἦχοι καὶ κλαγγαὶ ξιφῶν, καὶ τὸν ποιητὴν τῆς Ἡμέρας τοῦ ὁποίου ἡ σάτυρα πλαταγεῖ ὡς μαστίγιον ἐπὶ τοῦ καλλιμύρου προσώπου τοῦ εὐγενοῦς μεδιολανοῦ, καὶ τὸν κλαύσαντα ἐπὶ τοῦ τάφου τούτου ζακύνθιον τὸν λαξεύσαντα στίχους ὡς ἀρχαῖα ἀνάγλυφα, καὶ τὸν ἐραστὴν τῆς Λαύρας, τὸν ἀνυψώσαντα διὰ τῆς ἐνθέου λατρείας του καὶ τῶν σοννέτων του ἐπὶ ἀθανάτου βάσεως τὴν γυναῖκα μετέωρον καὶ ἀγγελικήν, καὶ ἐπὶ τέλους τὸν εὐσεβῆ καὶ μεγαλόστομον ποιητὴν τῆς 5ης Μαΐου τὸν κατ’ ἐξοχὴν ἀναπολούμενον εἰς τὰ Λυρικὰ τοῦ Μαρκορᾶ, ὅπως εἰς τὰ τοῦ Σολωμοῦ καὶ τοῦ Τυπάλδου. Ὁμοίως καὶ εἰς τοὺς στίχους ἄλλων δοκίμων ποιητῶν καὶ μάλιστα ἐκ τῶν νεωτέρων, πρὸς τοὺς ὁποίους ἡ ἰταλικὴ φιλολογία εἶνε ὀλιγώτερον προσιτή, ἡ ἐπίδρασις τῆς γαλλικῆς τέχνης εἶνε μᾶλλον κατάδηλος. Ἐκτὸς τοῦ Χάϊνε, τοῦ μάγου τεύτονος, τοῦ ἐπιδράσαντος σχεδὸν πάντα καὶ πανταχοῦ μετ’ αὐτὸν γράψαντα στίχους, ὁ Κοππέ, ὁ Σουλλὺ Προυδώμ, ὁ Μπαμβίλ, ὁ Δελὶλ καὶ ἐν μέρει ὁ Οὐγὼ εἶνε πράγματι οἱ περισσότερον ἀναφαινόμενοι εἰς τοὺς ἀθηναϊκοὺς στίχους. Ἀλλὰ δὲν εὑρίσκομεν διὰ τοῦτο εὔλογον λόγον νὰ κατηγορήσωμεν κανένα τῶν ἐχόντων ἤδη τὸ ἐγὼ τοῦ Καλλιτέχνου ἐπαρκὲς — διότι περὶ τῶν λοιπῶν οὔτε λόγος! — οὐδὲ νὰ τὸν προτρέψωμεν ἐκ τῆς ἐξόχου ἐπιτυχίας τοῦ Μαρκορᾶ πρὸς μιμήσεις ἰταλικάς.
Περὶ τὸ ὄνομα τοῦ κ. Γερασίμου Μαρκορᾶ ἐσχάτως μόνον ἐγένετο θόρυβος. Πρὸ τῆς ἐκδόσεως τῶν Ποιητικῶν Ἔργων (1890) μὴ δημοσιεύων ὁ κερκυραῖος ποιητής εἰς τὰ περιοδικὰ οὐδ’ ἀναμιγνυόμενος εἰς τὴν φιλολογικὴν ἐν γένει δρᾶσιν, ἦτο εἰς πολὺ στενὸν κύκλον λογίων καὶ μάλιστα ἑπτανησίων γνωστός, καὶ εἰς πολλοὺς ἐξ ὀνόματος μόνον. Καὶ ἐδύνατό τις μὲν ἀληθῶς νὰ συναντήσῃ τὄνομα του ὡς ποιητοῦ τοῦ Ὅρκου εἰς τὴν τερατώδη ἐκείνην νεοελληνικὴν φιλολογίαν τοῦ κ. Ῥαγκαβῇ, — ὅστις μόνον ὡς πρὸς τὴν γλῶσσαν διαφωνῶν δὲν φείδεται ἐπαίνου διὰ τὴν ποιητικὴν ἀξίαν τοῦ κ. Μαρκορᾶ — καὶ εἰς τοῦ Θωμασαίου τὸ Αἰσθητικὸν λεξικόν, καὶ εἰς τὸ τοῦ Δεγουβερνάτη, καὶ εἰς τῆς Κυρίας Ἀδὰμ τὴν γνωστὴν περὶ τῶν ποιητῶν μας μελέτην, ἢ νἀναγνώσῃ εἰς καμμίαν παλαιὰν Ὥραν ἐπαινετικὴν περὶ αὐτοῦ βιβλιοκρισίαν τοῦ Βράϊλα· πλὴν εἰς τὸ πολὺ κοινὸν καὶ μάλιστα εἰς τὴν νεολαίαν ὁ Μαρκορᾶς ἦτο ἄγνωστος. Μόνον μετὰ τὴν δημοσίευσιν τοῦ τόμου ἐκείνου ἡ ποιητική του φυσιογνωμία ἀνέλαμψεν αἰφνιδίως καὶ ἐξεθάμβωσε. Τὶ κεκρυμμένος, εἶπον μιᾷ φωνῇ, θησαυρός! Τὰ περιοδικὰ ἐφιλοτιμήθησαν ποῖον πρῶτον νὰ καταχωρήσῃ στίχους του· ἐγράφησαν ἐκτενεῖς βιβλιοκρισίαι[13] καὶ ἐπὶ ἡμέρας ἡ ἐμφάνισις τοῦ κερκυραίου ἦτο τὸ φιλολογικὸν γεγονός. Σήμερον ἡ φήμη του ἐστερεώθη. Ἡ ὑπόληψίς του ὡς τοῦ πρώτου τῶν ζώντων ποιητῶν ἤρξατο κρατυνομένη ἐν τῇ κοινῇ συνειδήσει ἡ δὲ ἀγάπη τοῦ κόσμου — γενικωτέρα καὶ περιφανεστέρα βέβαια ἂν ὁ κόσμος μας ἦτο ἄλλο καὶ λησμονῶν ὀλίγον τὴν ἀμέθεκτον δόξαν ἀμφιβόλων προγόνων, ἐστρέφετο πρὸς τοὺς ὀλίγους συγχρόνους, τοὺς ἀληθῶς τιμῶντας τὸ νεώτερον Ἔθνος — ἡ ἀγάπη τὸν περιβάλλει ἤδη καὶ τὸν παρακολουθεῖ, ἰδιώτην μονήρη, μέχρι τοῦ ἡσύχου του ἐρημητηρίου. Πλὴν ὁ ὡραῖος πρεσβύτης εἶνε σήμερον ἑξήκοντα καὶ πενταετὴς — μὲ τὸ γαλήνιον πρόσωπον, τὴν λευκὴν γενειάδα καὶ τοὺς συμπαθεῖς καστανοὺς ὀφθαλμούς, τοὺς σκιαζοµένους ὑπὸ ὀφρύων πυκνῶν, μὲ τοὺς ἀφελεῖς τρόπους καὶ τὴν ἀνεπιτήδευτον περιβολήν, ἀλλὰ τοῦ ὁποίου τὸ μέτωπον περικοσμεῖ ἤδη τῆς δόξης ἡ αἴγλη, ὀλίγον φαίνεται φροντίζων δι’ αὐτήν. Μόνην δὲ τοῦ ἔργου του ἀνταξίαν ἀμοιβὴν θεωρεῖ ὅπως τὸ κανάρι του την ἀγαλλίασιν, ἥτις πλημμυρεῖ τὴν καρδίαν τοῦ ποιητοῦ, τὴν πάλλουσαν μετὰ νεανικοῦ ἀκόμη σφρίγους εἰς τὰ εὐρέα στήθη — ἀγαλλίασιν τὴν ὁποίαν μόνος ἐκεῖνος δύναται νὰ αἰσθανθῇ καὶ νὰ ἐκτιμήσῃ,
Ποῦ ὡραῖο νὰ δώκῃ εὐτύχησε στὰ ὀνείρατά του σῶμα,
Μὲ στίχο ἢ μὲ μάρμαρο, μ’ ἦχο ἁρμονίας ἢ χρῶμα!
- Ἰούλιος 1891.
Γρηγοριοσ Ξενοπουλοσ
- ↑ Διὰ τοὺς τυχὸν ἀγνοοῦντας ἢ λησμονοῦντας τὴν Ἱστορίαν, ἀρκούμεθα νὰ ὑπενθυμίσωμεν μόνον τὰς ἐν Ἑπτανήσῳ ἐκλογὰς ὑπὸ την Ἀγγλικὴν προστασίαν. Μ’ ὅλον τὸ συμφέρον τὸ ὁποῖον ἡ Κυβέρνησις εἶχε πρὸς ἀποτυχίαν τῶν Ῥιζοσπαστῶν — διὰ τὴν ὁποίαν καὶ μετήρχετο τὰ ἐπιτετραμμένα μέσα — ἐν τῷ τόπῳ ὅμως τῆς ἐκλογῆς τὰς κάλπας ἐφύλασσον τὴν νύκτα μόνοι οἱ ἄγγλοι στρατιῶται· πόσῳ δὲ τιμίως τὸ ἔκαμνον μαρτυρεῖ ἡ πάντοτε παρὰ τὰς εὐχὰς τῆς Κυβερνήσεως ἔκβασις τῶν ἐκλογῶν. Ὑπὸ τοιαῦτα παραδείγματα χρηστότητος καὶ νομιμοφροσύνης, τὰ ὁποῖα εἶνε ἀνίκανοι κἂν νὰ ἐννοήσωσιν οἱ σήμερον κυρίαρχοι, διεπαιδαγωγήθη ὁ Ἰόνιος, εἰς τὴν πατρίδα τοῦ ὁποίου ἐπέπρωτο βραδύτερον νὰ διαπράττωνται ὑπὸ τῶν Ἀρχῶν τὰ τερατωδέστερα ἐκλογικὰ ὄργια.
- ↑ Διὰ τούτου ἐννοεῖ ὁ Σπένσερ ὅτι ὁ μέγας ἀνὴρ εἶνε προϊὸν γενομένης προόδου περισσότερον παρὰ ὄργανον μελλούσης.
- ↑ Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Κοινωνικὴν Ἐπιστήμην. Κεφάλαιον Β′.
- ↑ Ἀντιθέτως πρὸς τὴν θρησκείαν ἐν ᾗ προσέλαβον μερικοὺς τύπους ἱεροτελεστικούς, διατηρήσαντες οὕτως εἰπεῖν τὴν ρίζαν, ἐν τῇ γλώσσῃ προσέλαβον πολλὰς ρίζας, διατηρήσαντες τοὺς τύπους. Ἀλλ’ ἦτο ἀκριβῶς ὅ,τι ἐχρειάζετο διὰ νὰ μείνῃ παρὰ πᾶσαν ἀνάμιξιν ἡ πρώτη ὀρθόδοξος καὶ ἡ δευτέρα νεοελληνική.
- ↑ Αἱ ἑπόμεναι ὀλίγαι λέξεις, ἀποσπασθεῖσαι ἐξ ἐπιστολῆς τοῦ κ. Μαρκορᾷ, εἶνε ἱκαναὶ νά μας δώσωσιν ἰδέαν καὶ περὶ τῆς μετριοφροσύνης του καὶ τοῦ ὅλως περιωρισμένον καὶ ἡσύχου του βίου. «Δὲν εὕρηκα στὸν τρόπο τῆς ζωῆς μου — μᾶς ἔγραφε — κανένα ἀξιοπαρατήρητο πρᾶμα. Εἶμαι μικρὸς ἰδιοκτήτης· ἀλλὰ ἡ φροντίδες τῆς ἐξοχικῆς μου περιουσίας μοῦ πέρνουν σχεδὸν ὅλο μου τὸν καιρὸ. Δὲ συχνάζω λέσχαις, χοροὺς καὶ μεγάλαις συναναστροφαίς· διαβάζω κανένα βιβλίο et voila tout. Σᾶς φαίνεται ὅτι ἀξίζει ὁ κόπος νὰ γένη λόγος γιὰ πράματα τόσο κοινά;»
- ↑ Ἰδοὺ ἓν ἁπλοῦν μαθηματικὸν θεώρημα μὲ φράσιν καλλιτεχνικήν:
Τὸ εἰς τὴν ὑποτείνουσαν τετράγωνον, ἓν μόνον,
Ἰσοῦται μὲ τὸ ἄθροισμα τῶν δύο τετραγώνων,
Ἄπερ αἱ δύο ἕτεραι πλευραὶ ἀποτελοῦσι·
Καὶ τοῦτο πυθαγόρειον θεώρημα καλοῦσι.Αὐτὸ βέβαια δὲν εἶνε ποίημα. Ἀλλ’ ὅσην δήποτε ἀκαλλίτεχνον φράσιν καὶ ἂν δώσῃ τις εἰς τὴν κατωτέρω εἰκόνα τῆς περὶ κρίσεως καὶ ἀνταποδόσεως ἰδέας, ἡ ποίησίς της δὲν καταστρέφεται:
Ὁ βίος ἀγὼν οὗ τὸ ἆθλον ἐν οὐρανοῖς - ↑ Ἐν τούτοις ἐκ τῶν παρ’ ἡμῖν καὶ αὐτὸς ὁ κ. Παλαμᾶς, ὁ περισσότερον παντὸς ἄλλον ἐμβαθύνας εἰς τὴν αἰσθητικὴν ἀλήθειαν, πλανᾶται, νομίζομεν, φρονῶν ὅτι μόνον ἐὰν ὁ ποιητής ἔχη κοινὰς καὶ παλαιὰς ἰδέας ἡ διαχώρισις τῆς ὧν ψυχῆς ἀπὸ τῆς μορφῆς ἀποβαίνει ματαία· ἐν ᾧ τὸ κυρίως εἰπεῖν θὰ ἦτο ὅτι πάντοτε ἡ τοιαύτη διαχώρισις προκειμένου περὶ καλλιτέχνου ἀποβαίνει ματαία. Ἐν ᾗ δὲ περιπτώσει ποιητής τις θὰ παρουσίαζε νέαν τοῦ κόσμου καὶ τοῦ βίου ἀντίληψιν, τότε θὰ ἐξητάζετο χωριστὰ καὶ ὡς φιλόσοφος.
- ↑ Σύλληψιν ἐνταῦθα ἐννοοῦμεν τὴν μορφὴν τὴν σχηματισθεῖσαν ἐν τῷ νῷ τοῦ ποιητοῦ, πρὶν ἢ ἀποτυπωθῇ διὰ τοῦ λόγου. Δὲν ἐννοοῦμεν λοιπὸν τὴν ἔννοιαν μόνον τοῦ ποιήματος, διότι εἰς τὴν καλλιτεχνίαν μορφὴ καὶ ἰδέα εἶνε συμφυεῖς καὶ ὄχι ἡ πρώτη ἁπλοῦν τῆς δευτέρας ἔνδυμα.
- ↑ Ὁ διηγούμενος ἐνταῦθα εἶνε τὸ φάντασμα τοῦ Μάνθου, ἐκ τῶν ἀνατιναχθέντων εἰς τὸν ἀέρα ἡρώων τοῦ Ἀρκαδίου.
- ↑ Ἀττικὸν Μουσεῖον, Ἔτος Γ′, φυλλ. 4.
- ↑ Ἐμμανουὴλ Ῥοΐδης ἐν τῇ «Ποικίλῃ Στοᾷ» 1891.
- ↑ Ἀπὸ τὰς τετρακοσίας σελίδας τῶν Ποιητικῶν Ἔργων, μόνον τὴν σόλοικον γενικὴν θαλάσσης καὶ παρακάτω μίαν ἄλλην ἀέρος, μετά τινων ἄλλων ἐλαφροτέρων, θὰ σημειώσῃ ὁ λεπτολόγος ἐπικριτής.
- ↑ Ὀλίγον πρὸ τῆς ἐκδόσεως τῶν Ποιητικῶν Ἔργων ἐδημοσίευσε βιογραφικὴν μελέτην περὶ Μαρκορᾶ, ἀπαγγελθεῖσαν πρῶτον ἐν τῷ Παρνασσῷ, ὁ κ. Θ. Βελλιανίτης. Μετὰ τὴν ἔκδοσιν ἔγραψαν περὶ αὐτῆς ὡραιότατα, ὁ μὲν ἀντικειμενικώτερον ὁ δὲ ὑποκειμενικώτερον, οἱ κύριοι Παλαμᾶς καὶ Μητσάκης.