Εθνικόν Ημερολόγιον του Έτους 1891/Γεώργιος Γεννάδιος
| ←Ἡ Μακρίνα | Ἐθνικὸν Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1891 Γεώργιος Γεννάδιος |
Κακόφατα εὔφημα→ |
.jpg)
Γ. Γενναδιοσ
«Ὃς δ’ ἂν ποιήσῃ καὶ διδάξῃ,
οὗτος μέγας κληθήσεται.»
Γεώργιος Γεννάδιος ἐγεννήθη τῷ 1786 ἐν Σηλυβρίᾳ τῆς Θρᾴκης ἔνθα ὁ ἐκ Δολιανῶν τῆς Ἠπείρου πατὴρ αὐτοῦ Ἀναστάσιος, καταδιωχθεὶς ὑπὸ τῶν ἰσχυρῶν τοὺρκων τῆς πατρίδος του, κατέφυγε καὶ διετέλει ὡς ἱερεύς. Ἀποθανόντος δὲ τούτου τρία ἔτη μετὰ τὴν γέννησιν τοῦ Γεωργίου Γενναδίου, ἡ μήτηρ αὐτοῦ Σωσάννα παραλαβοῦσα τὰ μόνα τέκνα της Γεώργιον καὶ Ἀναστασίαν, ἐπανέκαμψεν εἰς Δολιανὰ παρὰ τοῖς ἐκεῖ συγγενεῦσιν. Ἐνταῦθα ὁ Γεώργιος διδαχθεὶς τὰ κοινὰ λεγόμενα γράμματα, μετέβη ὕστερον εἰς Ἰωάννινα πρὸς σπουδὴν τῶν ἐγκυκλίων. Ἑνδεκαέτης δὲ περίπου ὢν ἐστάλη πρὸς τὸν ἐν Δακίᾳ θεῖόν του Γεννάδιον, ἡγούμενον ἑνὸς τῶν ἐν Βουκσυρεστίῳ ἑλληνικῶν μοναστηρίων. Ἐκεῖ ἐμαθήτευσε παρὰ τῷ κλεινῷ Λάμπρῳ Φωτιάδῃ, ὅστις ἐτήρει παρὰ τὸν Ἴστρον ἀκμαίαν τὴν φλόγα τῆς ἑλληνικῆς παιδείας. Ἀποπερατώσας τὰς σπουδάς του εἰς τὴν σχολὴν τοῦ Λάμπρου Φωτιάδου τῷ 1804, ἔφηβος μόλις ὤν, ἤρχισε διδάσκων καὶ αὐτὸς τὴν ἑλληνικήν. Ζητηθεὶς ὅπως συνοδεύεσῃ ὡς παιδαγωγὸς εἰς Λειψίαν τοὺς υἱοὺς τινὸς τῶν ἐν Δακίᾳ μεγιστάνων καὶ δεχθεὶς ἀπῆλθεν ἐκεῖ τῷ 1809. Ἐνταῦθα ἐδράξατο τῆς εὐκαιρίας ὅπως καὶ αὐτὸς ἐμπλησθεὶς τῆς ἐν Γερμανίᾳ ἀνθούσης ἐπιστήμης καταστῇ χρησιμώτερος τοῖς ὑπὸ τὸν ζυγὸν μοχθοῦσι συμπατριώταις αὐτοῦ. Καὶ τὸ μὲν πρῶτον ἐπεδόθη εἰς τὴν σπουδὴν τῆς ἰατρικῆς. Ἀλλ’ ἐπιληφθεὶς τῆς ἀνατομίας ἐπὶ τοσοῦτον ἀπετροπιάσθη καὶ ἀηδίασεν ὥστε αὐτὸς μὲν ἠσθένησε καὶ τῆς κρεωφαγίας ἐπὶ μακρὸν ἀπέστη, τῆς δὲ ἐπιστήμης ταύτης παραιτηθεὶς ἔστρεψε τὰς σπουδὰς αὐτοῦ πρὸς τὴν φιλολογίαν. Οὕτω ἑαυτὸν καταρτίσας καὶ τοὺς νέους Δᾶκας μορφώσας, ἐπανέκαμψεν εἰς Βσυκσυρέστιον περὶ τὸ 1814.
Τῷ 1815 προσληφθεὶς ὡς καθηγητὴς εἰς τὴν ἐν Βουκουρεστίῳ ἑλληνικὴν σχολὴν συνεδίδαξε μετὰ τοῦ Κλονάρη καὶ τοῦ Ἰωάννου Μακρῆ σχολαρχοῦντσς τοῦ Νεοφύτσυ Δοὺκα. Τῷ 1817 συσταθείσης ἐν Ὀδησσῷ σχολῆς προσεκλήθη ὑπὸ τῆς ἑλληνικῆς κοινότητος ὡς διευθυντὴς συμπαραλαβὼν ὡς συνδιδάσκαλσν καὶ τὸν φίλον αὐτοῦ Μακρῆν. Κατὰ τὴν τριετῆ αὐτοῦ σχολαρχίαν ἡ σχολὴ τῆς Ὀδησσοῦ ἀνεδείχθη ὡς μία τῶν ἀρίστων ἐν τῇ Ἀνατολῇ ἑλληνικῶν σχολῶν. Κατὰ τὸ διάστημα τοῦτο συνέταξε τῇ συνεργασίᾳ τοῦ συνδιδασκάλσυ Γεωργίου Λασσάνη «Στοιχειώδη ἐγκυκλοπαιδείαν τῶν παιδικῶν μαθημάτων» εἰς ἓξ τομίδια (ἐκτυπωθεῖσαν ὑπὸ Σελιβανόφσκη ἐν Μόσχᾳ 1819 — 1821) καὶ μετέφρασεν ἐκ τοῦ Ἰταλικοῦ τὴν περὶ χρεῶν τοῦ ἀνθρώπου στοιχειώδη πραγματείαν τοῦ Φραγκίσκου Σοαβίου, πολλάκις ἔκτοτε μεταφρασθεῖσαν.
Τῷ 1820 ὁ ἡγεμὼν Ἀλέξανδρος Σσῦτσσς θέλων ν’ ἀναδιοργανώσῃ ἐπὶ τὸ τελειότερον τὴν ἐν Βουκουρεστίῳ σχολὴν μετεκαλέσατο ἐξ Ὀδησσοῦ τὸν Γεννάδιον μετ’ ἄλλων ἐνδόξων συναδέλφων, τοῦ Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου, τοῦ Κανέλλου καὶ τοῦ Κλεοβούλου.
Ἡ διδασκαλία τοῦ Γενναδίου δὲν περιωρίζετο εἰς τὴν μετάδσσιν τῶν ξηρῶν τύπων τῆς γραμματικῆς καὶ τοῦ συντακτικοῦ. Ὁ Γεννάδιος ἀείποτε διδάσκων προσεπάθει νὰ ἐμπνέῃ εἰς τοὺς μαθητὰς αὐτοῦ τὸ αἴσθημα τοῦ πατριωτισμοῦ. Ἀλλὰ τὴν προσπάθειαν ταύτην κατέβαλλεν ἰδίως κατὰ τὴν περίστασιν ταύτην, ὅτε κατελθὼν εἰς Βουκουρέστιον μεμυημένος εἰς τὰ τῆς φιλικῆς ἑταιρείας, ἐγνώριζεν ὅτι ὁ χρόνος τοῦ περὶ τῶν ὅλων ἀγῶνος ἦτο ἐγγύς. Ἐν Βουκουρεστίῳ σύμπαντα τὸν χρόνον αὐτοῦ κατέτριβεν ἐξάπτων τὰ αἰσθήματα τῶν ἀκροατῶν αὐτοῦ ὑπὲρ πατρίδος καὶ ἐλευθερίας, καὶ μνημονεὺων τῶν δύο τούτων λέξεων συνεκινεῖτο μέχρι δακρύων. Ἄοκνος λειτουργὸς τοῦ ἀπορρήτου σκοποῦ παρεσκεύαζε τὰ ἀναγκαιότατα τῶν ἐφοδίων πρὸς ἐπιτυχίαν αὐτοῦ, παρεσκεύαζε τὰς καρδίας· «Τὸν ἐνθυμοῦμαι — γράφει εἷς τῶν μαθητῶν αὐτοῦ, ὁ ἐπιφανὴς Ἀλέξανδρος Ῥαγκαβῆς — τὸν ἐνθυμοῦμαι ὅταν ἐν τῷ δημοσίῳ σχολείῳ τοῦ Βουκουρεστίου, ἐν πλήθοντι ἀκροατηρίῳ, ἐν ᾧ παρεκάθηντο καὶ οἱ τοῦ ἡγεμόνος υἱοί, διδάσκων τὸν Ἰσοκράτην πανηγυρίζοντα τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν τὴν λαμπρότητα καὶ τὴν εὔκλειαν, ᾐσθάνθη ἑαυτὸν ὅλον ὑπὸ τῶν μεγάλων ἐκείνων εἰκόνων ἐκβακχευόμενον, καὶ διατάξας νὰ κλεισθῇ ἡ θύρα ἤρξατο ἐν λέξεσι διαπύροις ἐκθέτων οἵα ἦν ἡ Ἑλλάς, διδάσκαλος καὶ κορωνὶς τῶν ἐθνῶν, ὅταν ἔλαμπεν ἐπ’ αὐτῆς ὁ ἥλιος τῆς ἐλευθερίας, καὶ πῶς κατέστη τῶν λαῶν χλεύη καὶ ἐξουθένημα, ἀφ’ ὅτου ὑπέκυψεν εἰς δουλείας ζυγόν· καὶ τοσοῦτον συνεκινήθη περιγράφων τὴν ἔνδοξον ἐλπίδα (ἥτις ἦν τότε ἔγκλημα, καὶ ἣν πολλάκις ἐτιμώρησε θάνατος), ὥστε τὴν φωνήν του διέκοψαν δάκρυα, τῶν δὲ νέων ἀκροατῶν του, κορυφωθεὶς ὁ ἐνθουσιασμός, ἐξερράγη εἰς κεραυνώδεις ἐπευφημίας. Οὕτω προητοίμαζε τὴν ὑποδοχὴν τῆς ἐλευθερίας, οὕτως ἠροτρία τὸ ἔδαφος εἰς ὃ ἔμελλε νὰ κατατεθῇ ὁ φλογερὸς αὐτῆς σπόρος, εἰδὼς πόσον ἄγονος ἀποβαίνει ἢ πικροὺς παράγει καρποὺς ὅταν ῥίπτηται εἰς γῆν ἀκατέργαστον καὶ διεφθαρμένην. Διὰ τοῦτο καὶ ὅταν ἦλθεν ἡ προωρισμένη ἡμέρα καὶ ἤχησε πρῶτον ἐν Δακίᾳ ἡ σάλπιγξ τῆς ἀναστάσεως ἡ νεολαία. εἰς τὰ ὅπλα ὁρμήσασα, ἐτάχθη ὑπὸ τον Γεννάδιον, ὅστις ἀφοῦ τῇ ἐκήρυξε τὸ εὐαγγέλιον τῆς ἐλευθερίας, ὤφειλεν ἤδη νὰ τὴν ὁδηγήσῃ ὑπὸ τὴν σημαίαν αὐτῆς.» Ὅπερ καὶ ἔπραξεν εὐθὺς ὡς ὁ Ὑψηλάντης διέβη τὸν Προῦθον.
Ὁ Ὑψηλάντης τότε ἀπέστειλεν αὐτὸν εἰς Τρανσυλβανίαν πρὸς στρατολογίαν καὶ συλλογὴν ἐφοδίων καὶ συνδρομῶν. Ἀλλ’ εἰς αὐτὸ τὸ μεταξὺ ἐπῆλθεν ἡ καταστροφὴ τοῦ ἱεροῦ λόχου. Θεωρηθέντος δὲ τοῦ ἀγῶνος ἐκπνεύσαντος ὁ Γεννάδιος μετ’ ἄλλων κατέφυγεν εἰς Ῥωσίαν, ἔνθα παραμείνας ἐπὶ μικρὸν καὶ τὴν ἐν Ὀδησσῷ σχολὴν καὶ αὖθις ἐπισκεφθείς, μετέβη εἰς Γοτίγγην τῆς Γερμανίας ἐπὶ σκοπῷ σπουδῆς τῆς θεολογίας.
Ἐκραγείσης ὅμως καὶ διατηρηθείσης τῆς ἐπαναστάσεως ἐν Ἑλλάδι ὁ Γεννάδιος ἐγκατέλιπε τὴν Γερμανίαν τῷ 1824. Ὁδοιπορῶν δὲ διὰ τῆς Ἰταλίας διεπεραιώθη εἰς Ζάκυνθον καὶ ἐκεῖθεν εἰς Κυπαρισσίαν, ἔνθα ἐξενίσθη ὑπὸ τοῦ κατόπιν Γερουσιαστοῦ Γρηγοριάδου ὅστις, τῇ αἰτήσει του, τὸν ἀπέστειλε μετὰ συνοδίας εἰς Τρίπολιν.
Ἐκεῖθεν μεταβὰς εἰς Ναύπλιον καὶ ἀκολούθως εἰς Ἀθήνας συνέδεσε στενὴν φιλίαν μετὰ τοῦ Γούρα ὅστις ἐσκέπτετο νὰ ἱδρύσῃ σχολεῖον ἐν τῇ πόλει ταύτῃ καὶ μετὰ τοῦ Φαβιέρου, ὃν συνδιήλλαξε καὶ ἠδέλφωσε μετὰ τοῦ Κριεζώτου καὶ παρηκολούθησε με τὸ πυροβόλσν ἀνὰ χεῖρας εἰς τὸ ἀτυχὲς τῆς Καρύστου ἐπιχείρημα. Μετὰ τὴν ἀτυχῆ δὲ ταύτην στρατείαν ἐπανέκαμψεν ἐπὶ ψαριανσῦ πλοίου εἰς Σῦρον «ἀνυπόδητος, φθειριῶν καὶ ἡλιόκαυστσς,» ὡς διηγεῖται ὁ συναγωνιστὴς αὐτοῦ Παναγιώτης Σσῦτσος.
Ἀλλ’ οὐδαμοῦ ἔλαμψεν ἀνδρὸς ἀρετὴ ὡς ἡ τοῦ Γενναδίου ἐν Ναυπλίῳ μετὰ τὴν πτῶσιν τοῦ Μεσολογγίου.
Τὸ Μεσολόγγιον πυρποληθὲν ἐφάνη λάμψαν ἐπὶ τῆς Ἑλλάδος ὡς ἐπικήδειος δᾲς τοῦ ἀγῶνος. Ἡ Στερεὰ ᾐσθάνθη τὰς δυνάμεις της ἐξαντληθείσας· ἡ Πελοπόννησος ἐδῃοῦτο ὑπὸ τῶν Αἰγυπτίων· γενικὴ καταστροφὴ ἐπέκειτο ἂν δὲν ἐξεπέμπετο στρατὸς ἀναχαιτίσων τοὺς πολεμίους. Κατηφὴς καὶ περίτρομος συνέρρευσεν ὁ λαὸς τῆς Ναυπλίας εἰς τὴν πλατεῖαν τῆς πόλεως, ἔνθα συνῆλθον καὶ οἱ περισωθέντες ἐκ τῆς καταστροφῆς πειναλέοι στρατιῶται, ἀπειλητικοὶ ἐν τῇ ἀπελπισίᾳ των. Ἀλλ’ οὐδεὶς ἐτόλμα, οὐδεὶς ἤξευρε τί νὰ προτείνῃ. Τότε ὁ Γεννάδιος προκύψας τοῦ ὄχλου ἀνεπήδησεν εἰς τὴν ἐν τῷ κέντρῳ τῆς πλατείας ὑψουμένην πλάτανον καὶ ἐκεῖθεν μετὰ φωνῆς στεντορίας καὶ μετ’ εὐγλωττίας παντοδυνάμου — διότι ἦτο τῆς καρδίας ἡ εὐγλωττία:
«Ἡ πατρίς, ἀνέκραξε, καταστρέφεται, ὁ ἀγὼν ματαιοῦται, ἡ ἐλευθερία ἐκπνέει. Πρέπει οἱ ἀνδρεῖοι οὗτοι, οἵτινες ἔφαγον πυρίτιδα καὶ ἀνέπνευσαν φλόγας, καὶ ἤδη ἀργοὶ καὶ λιμώττοντες μᾶς περιστοιχίζουν, νὰ σπεύσωσιν ὅπου νέος κίνδυνος τοὺς καλεῖ. Πρὸς τοῦτο ἀπαιτοῦνται πόροι, καὶ πόροι ἐλλείπουσιν. Ἀλλ’ ἂν θέλωμεν νὰ ἔχωμεν πατρίδα, ἂν ἤμεθα ἄξιοι νὰ ζῶμεν ἄνδρες ἐλεύθεροι, πόρους εὑρίσκομεν. Ἃς δώσῃ ἕκαστος ὅ,τι ἔχει καὶ δύναται. Ἰδοὺ ἡ πενιχρά μου εἰσφορά. Ἃς μὲ μιμηθῇ ὅστις θέλει!!»
Καὶ ἐπικροτοῦντος τοῦ πλήθους ἐκένωσε κατὰ γῆς τὸ ἰσχνὸν διδασκαλικὸν βαλάντιόν του. «Ἀλλ’ ὄχι, ἐπανέλαβε μετ’ ὀλίγον· ἡ συνεισφορὰ αὕτη εἶνε οὐτιδανή. Ὀβολὸν ἄλλον δὲν ἔχω νὰ δώσω, ἀλλ’ ἔχω ἐμαυτόν, καὶ ἰδοὺ τὸν πωλῶ! Τίς θέλει διδάσκαλον ἐπὶ τέσσαρα ἔτη διὰ τὰ παιδιά του; ἂς καταβάλῃ τὸ τίμημα!!» Οἱ λόγοι οὗτοι τοῦ Γενναδίου ἐξῆψαν ἀκάθεκτον ἐνθουσιασμὸν μεταξὺ μικρῶν καὶ μεγάλων, καὶ πάντες μετὰ δακρύων ἔσπευσαν νὰ προσφέρωσιν οἱ μὲν χρήματα οἱ δέ, οὐδ’ αὐτῶν ἐξαιρουμένων τῶν ὑπὸ πενίας καὶ πείνης κατατρυχωμένων στρατιωτῶν, ὅ,τι ἕκαστος ἢ ὅπλον ἢ κόσμημα εἶχε τίμιον. Ὥστε ἐν μικρῷ συνελέγη ποσότης ἐπαρκὴς πρὸς θεραπείαν τῶν πρώτων καὶ μᾶλλον ἐπειγουσῶν ἀναγκῶν. Ἀπεφασίσθη δὲ νὰ συνέλθωσι καὶ τὴν ἐπαύριον εἰς τὰς ἐκκλησίας ὅπως προσελθοῦσαι καὶ αἱ γυναῖκες προσφέρωσι καὶ αὐταὶ τὴν συνδρομήν των.
Ἀπὸ βαθέος ὄρθρου ὁ Γεννάδιος περιέμενεν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ ἁγίου Γεωργίου· ἀλλ’ ἡ λειτουργία ἀπέλυσε καὶ αἱ γυναῖκες, ἴσως πτοηθεῖσαι τὴν συρροὴν τῶν ξένων στρατιωτῶν, δὲν ἐφάνησαν, ἢ ὀλίγαι μόνον ὑπήκουσαν εἰς τὴν κλῆσιν. Τότε ὁ Γεννάδιος ἀποβλέψας πρὸς τοὺς ἐκεῖ παρισταμένους μαθητὰς τῶν δημοτικῶν σχολείων: «Δυστυχῆ παιδία, ἀνέκραξε, σᾶς ἐγκατέλειψαν αἱ μητέρες σας. Ἠξεύρουσιν ὅτι ὁ Ὀθωμανὸς σφάζει καὶ ἐξανδραποδίζει, ὅτι αὔριον θὰ ἔλθῃ νὰ σύρῃ καὶ σᾶς εἰς αἰχμαλωσίαν, ἀλλ’ ἀδιαφοροῦσι φειδωλευόμεναι ὀλίγου χρυσίου. Ἄλλος προστάτης δὲν σᾶς μένει ἐπὶ τῆς γῆς εἰμὴ ὁ Θεός. Πέσατε εἰς τὰ γόνατα νὰ τὸν παρακαλέσετε!!» Καὶ τὰ παιδία ὑπείκοντα εἰς τὴν ἐπιτακτικὴν ἐκείνην φωνὴν ἐγονάτισαν ὅλα. Ὑψώσας δ’ ἐκεῖνος τοὺς ὀφθαλμοὺς πρὸς τὸν οὐρανὸν ἐδεήθη ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τῶν παίδων καὶ τῆς πατρίδος, μεθ’ ὃ μὴ δυνάμενος νὰ κρατήσῃ τὰ δάκρυα ἐρρίφθη ἔξω τῆς ἐκκλησίας ἀφεὶς τὸν λαὸν δακρυρροοῦντα καὶ καταπεπληγμένον ὑπὸ τῆς δυνάμεως καὶ θέρμης τῆς δεήσεως. Εὐθὺς μετὰ τοῦτο ἐπανελήφθησαν αἱ εἰσφοραὶ ῥαγδαιότεραι ἢ τὴν χθές· καὶ αἱ γυναῖκες ἔπεμπον μετὰ πάσης προθυμίας οὐ μόνον χρημάτων ποσότητας ἀλλὰ αὐτοὺς τοὺς κόσμους τῶν κεφαλῶν των καὶ αὐτοὺς τοὺς νυμφικοὺς δακτυλίους.
Ὅπως ὅμως ἡ παρασκευαζομένη ἐκστρατεία ᾖ πλήρης, ἀνεγνωρίσθη ἡ ἀνάγκη μορφώσεως καὶ ἱππικοῦ. Ὅθεν διὰ κηρύκων συγκληθεὶς συνῆλθεν αὖθις ὁ λαὸς ὑπὸ τὴν πλάτανον, ἐκεῖ δὲ ὁ Γεννάδιος, ἀφοῦ ἐξέθηκε τῶν κοινῶν πραγμάτων τὸν κίνδυνον καὶ τὴν ἀνάγκην τῆς μορφώσεως ἱππικοῦ: «Ἀλλὰ ποῦ, εἶπε, θέλομεν εὕρει ἵππους; Ἐδῶ βλέπω πολλούς, καὶ προύχοντας, καὶ ὑπαρχηγούς, τρέφοντας ἀνὰ δύο καὶ τρεῖς ἵππους καὶ κομπάζοντας ἐπὶ τοῦτο ἐν ταῖς ὁδοῖς. Ὅστις ἔχει ἵππον διὰ τρυφὴν καὶ ἐπίδειξιν καὶ δὲν τὸν προσφέρει εἰς τῆς Πατρίδος τὴν ἀνάγκην εἶνε ἀνάξιος νὰ λέγεται προύχων ἢ νὰ φέρῃ τὸ ξίφος τοῦ ἀρχηγοῦ. Διὰ τῶν ἵππων τούτων δυνάμεθα νὰ μορφώσωμεν ἱππικόν. Τοὺς πέρνομεν; — Τοὺς πέρνομεν, ἀνέκραξε μιᾷ φωνῇ ὁ λαός. — Καὶ ἂν δὲν μᾶς τοὺς δίδουν, τοὺς πέρνεμεν διὰ τῆς βίας; — Διὰ τῆς βίας, ἀπεκρίθησαν χιλιάδες στομάτων. Ἐμπρὸς λοιπόν, διέταξεν ὁ κινῶν τὸν λαὸν ἐκεῖνον ὡς ἡ λαῖλαψ κινεῖ τὰ κύματα.» Ἀλλὰ πρὶν ἢ προφθάσῃ νὰ ἐκτελεσθῇ ἡ δεινὴ ἐντολή, τριακόσίοι πεντήκοντα ἵπποι εἶχον κομισθῆ εἰς τὴν πλατεῖαν ἐκ συνεισφορᾶς ἑκουσίας. Τότε καλέσας ἐκ τοῦ πλήθους ὀνομαστὶ τὸν Χατζῆ Μιχάλην: «Σύ, τῷ εἶπεν ὁ Γεννάδιος, εἶσαι ἄξιος νὰ διευθύνῃς τὸ ἱππικόν. Λάβε τοὺς ἵππους, ὀργάνωσεν αὐτοὺς καὶ ἀναχώρησον ὅσον τάχιον.»
Ἰδοὺ δὲ τί διὰ τῆς ῥητερείας του ταύτης κατώρθωσε: 40,000 δραχμῶν συνεισφοράν· σύστασιν ἱππικοῦ διὰ τῆς διὰ τῆς βίας καὶ τῆς πειθοῦς παραλαβῆς 350 ἵππων παρὰ τῶν ἐν Ναυπλίῳ πολιτευτῶν καὶ φατριαρχῶν· τὴν σύστασιν τῆς φάλαγγος τῶν Θεσσαλῶν καὶ Μακεδόνων· τὴν σύστασιν τοῦ τάγματος τῶν Ἠπειρωτῶν· τὴν σύστασιν τοῦ τάγματος τῶν Ἰονίων. Καὶ οὕτως ἐξῆλθε διὰ τοῦ Καραΐσκου στρατηγοῦντος καὶ τοῦ Γενναδίου ῥητορεύοντος ἡ κατὰ τῶν Ὀθωμανῶν λαῖλαψ ἐκ τοῦ Ναυπλίου εἰς τὴν Χέρσον Ἑλλάδα. (Π. Σοῦτσος ἐν Ἡλίῳ).
Ὅτε συνῆλθεν ἡ ἐν Τροιζῆνι ἐθνικὴ Συνέλευσις ὁ Γεννάδιος ἐστάλη ἐκεῖ ὡς ἀντιπρόσωπος τῶν Ἠπειρωτῶν.
Ὅτε ὁ Κυβερνήτης ἦλθεν εἰς τὴν Ἑλλάδα εὗρε τὸν Γεννάδιον ἐν Αἰγίνῃ καὶ μετά τινας ἐμπιστευτικὰς ἀποστολὰς τῷ ἀνέθηκε τὸν ὀργανισμὸν τοῦ ὀρφανοτροφείου καὶ μετὰ ταῦτα τοῦ κεντρικοῦ σχολείου, τοῦ κατ’ ἐκείνους τοὺς χρόνους ἀνωτάτου τῆς Ἑλλάδος ἐκπαιδευτικοῦ καθιδρύματος, ἔνθα ἵδρυσε τὴν πρώτην ἑλληνικὴν βιβλιοθήκην καὶ τὸ μουσεῖον ἅτινα μετενεχθέντα ἀκολούθως εἰς Ἀθήνας ἐχρησίμευσαν ὡς πυρῆνες τῶν ἤδη ὑπαρχόντων ἐθνικοῦ μουσείου καὶ βιβλιοθήκης. Ὁμοίως τοῦ κεντρικοῦ σχολείου ὁ πυρὴν μετενεχθεὶς εἰς Ἀθήνας ἀκολούθως μετωνομάσθη Γυμνάσιον, ἀποδοὺς πλουσίους καὶ ἀγλαοὺς καρποὺς, καθ’ ἅπασαν τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ἀνατολήν.
Ὁ ἐθνικὸς ποιητὴς Π. Σοῦτσος ὅστις παρηκολούθησεν ὁλόκληρον τὸ στάδιον τοῦ Γενναδίου ἀπὸ τῆς ὑπὸ τὴν πλάτανον τοῦ Ναυπλίου δημηγορίας μέχρι τοῦ τάφου, συνοψίζει ὡς ἑξῆς τὰ τῆς διδασκαλίας τοῦ μεγάλου τοῦ γένους διδασκάλου: «Πορεύθητε σήμερον εἰς τὴν Θεσσαλίαν· ἀπαντήσετε τοὺς πλείονας διδασκάλους μαθητὰς τοῦ Γενναδίου. Πορεύθητε εἰς τὴν Ἤπειρον· ἀπαντήσετε τούς πλείονας προκρίτους μαθητὰς τοῦ Γενναδίου. Πορεύθητε εἰς τὴν Μακεδσνίαν· ἀπαντήσετε τοὺς πλείονας ἰατροὺς μαθητὰς τοῦ Γενναδίου. Πορεύθητε εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, εἰς τὴν Σμύρνην, εἰς τὴν Ἀλεξάνδρειαν, εἰς τὴν Βραΐλαν, εἰς τὸ Γαλάζιον· ἀπαντήσετε τοὺς πλείονας ἐμπόρους μαθητὰς τοῦ Γενναδίου. Ἀλλ’ ὁ Γεννάδιος διδάσκων, οὐχὶ μόνον τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν ἐνεφύσα εἰς τοὺς μαθητὰς αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ τὸν ἔρωτα τῆς ἐλευθερίας ἐνέπνεεν εἰς αὐτούς, καὶ τὸν ἔρωτα τῆς ἀπελευθερώσεως ὅλου τοῦ ἑλληνικοῦ γένους. Καθὼς ὁ ὁμώνυμος αὐτοῦ, ὁ Γεννάδιος Σχολάριος ὑπέκρυψεν εἰς τὰ δίπτυχα τῆς πατριαρχίας του τὸν ἀετὸν τῆς ἑλληνικῆς αὐτοκρατορίας, καὶ ὁ Γεώργιος Γεννάδιος τὸν αὐτὸν ἀετὸν εἰς τὰ στήθη τῶν ἀναριθμήτων αὐτοῦ μαθητῶν ὑπέκρυψε.»
Τοιαύτην ἀσκῶν δύναμιν ἠθικὴν καὶ ὑπὸ τοιούτου ἐμφορούμενος ἔρωτος πρὸς τὸ ἔργον ὅπερ ἐθεώρει ὡς ἱερὰν αὐτοῦ ἀποστολήν, μετὰ δυσκολίας ἐπείσθη νὰ συμμετάσχῃ τῆς ἐνεργείας περὶ ἱδρύσεως πανεπιστημίου, ὅπερ ἐθεώρει δικαίως, ὡς τὰ πράγματα ἐκ τῶν ὑστέρων ἐμαρτύρησαν, πρόωρον καὶ ἐπιζήμιον εἰς τὴν βάσιμον κατωτέραν παίδευσιν. Ἀλλὰ μὴ βουλόμενος νὰ φανῇ ἀντιδρῶν κατὰ τῶν ἀδυναμιῶν ἄλλων, καὶ διὰ τὴν οἰκοδομὴν τοῦ πανεπιστημίου ἓξ μισθοὺς τῆς καθηγεσίας του προσέφερε καὶ τοῦ προσωπικοῦ καταρτισθέντος ἐδέχθη νὰ συμπεριληφθῇ ἐν ἀρχῇ, διορισθεὶς καθηγητὴς τῆς ἱστορίας τῆς φιλολογίας. Ἀκολούθως ὅμως ἀπεσύρθη εἰπὼν ὅτι ἂν ὅλοι εἰσπηδήσωσιν εἰς τὸ πανεπιστήμιον, οὐδεὶς θέλει μένει εἰς τὰ κατώτερα σχολεῖα, ὧν ὁ καταρτισμὸς εἶνε οὐχ ἧττον σπουδαῖος. Οὕτω ἀφήσας τὰς πανεπιστημιακὰς ἕδρας εἰς τοὺς μαθητάς του ἐξηκολούθησε διευθύνων τὸ ἀγαπητόν του γυμνάσιον.
Ἐξ ἐναντίας δὲ ἐδέξατο μετὰ πάσης προθυμίας τὴν καὶ τῇ φρενὶ καὶ τῇ καρδίᾳ του προσφιλεστέραν πρόσκλησιν τοῦ νὰ διδάξῃ ἐν τῇ Ῥιζαρείῳ σχολῇ, ἧς αὐτὸς προυκάλεσε τὴν σύστασιν, φιλοτιμήσας εἰς τοῦτο τοὺς ἀδελφοὺς Ῥιζάρη, καὶ ἣν αὐτὸς ἐθεμελίωσεν, ὠργάνωσε καὶ φιλοστόργως μέχρι τοῦ θανάτου του ἠγάπησεν.
Ἀλλὰ καὶ τῆς φιλεκπαιδευτικῆς ἑταιρείας αὐτὸς ὑπῆρξεν ἐκ τῶν πρώτων καὶ ἐνθερμοτέρων θεμελιωτῶν καὶ ὡς ἀντιπρόεδρος (τῆς ἐπὶ τιμῇ προεδρείας ἀφεθείσης τῷ κλεινῷ Κουντουριώτῃ) ἐπὶ πολλὰ ἔτη καθωδήγησε τὰς προόδους αὐτῆς. Καὶ τῆς ἀρχαιολογικῆς καὶ φιλολογικῆς ἑταιρείας ἦν εἷς τῶν πρώτων ἱδρυτῶν, καὶ τῶν ὀρφανοτροφείων καὶ ἄλλων ἀγαθοεργῶν καθιδρυμάτων ὑπῆρξεν ἡ ψυχὴ καὶ ἡ κινοῦσα δύναμις, ἐπιστέλλων ἀδιακόπως πρὸς τοὺς κατὰ τὰς Ἡγεμονίας καὶ τὴν Ἑσπερίαν ὁμογενεῖς, ἐξάπτων αὐτῶν τὸν ζῆλον, προτρέπων τὴν ἐλευθεριότητα καὶ καθοδηγῶν τὴν ὑπὲρ ἐθνωφελῶν ἔργων οὕτω διεγερθεῖσαν προθυμίαν αὐτῶν.
Τῶν μαθητῶν αὐτοῦ ἦτο προστάτης, ἦτο πατήρ, καθοδηγῶν καὶ βοηθῶν αὐτοὺς καὶ ἠθικῶς καὶ ὑλικῶς. Πάντες οἱ ἐκ τῆς ἐλευθέρας καὶ τῆς δούλης Ἑλλάδος πτωχοὶ μαθηταὶ εἰς τὸν Γεννάδιον προσέτρεχον ὅπως θεραπεύσωσι τὴν ἀνέχειάν των.
Πᾶσαν Κυριακὴν μετὰ τὴν ἐκκλησίαν ὁ ἀβραμιαῖος αὐτοῦ οἶκος ἦν πλήρης μαθητῶν, χηρῶν καὶ ὀρφανῶν. Πάντες προσήρχοντο ὡς πρὸς φιλόστοργον πατέρα. Ὁ δὲ Γεννάδιος δεχόμενος αὐτοὺς μετὰ τῆς ἀπαραμίλλου του ἐκείνης φαιδρότητος καὶ εὐπροσηγορίας εἶχε δι’ ἕκαστον λόγον καλὸν καὶ μαλακτικόν, παραίνεσιν ἢ παρηγορίαν, ἐνθάρρυνσιν ἢ ἀστειότητα.
Ὁ Γεννάδιος ἦτο μετρίου ἀναστήματος καί πως εὔρωστος, ἀλλὰ σύμμετρος τὸ δέμας. Κατὰ τὰ τελευταῖα ἔτη ἐχώλαινε τὸν ἕτερον πόδα, παθὼν ἐκ ῥευματισμοῦ, ἀποτελέσματος τῶν κατὰ τὸν Ἀγῶνα κακουχιῶν. Εἶχε τὸ παράστημα μεγαλοπρεπὲς καὶ ἐπιβλητικόν, τὴν ὄψιν φαιδρὰν καὶ τοὺς τρόπους ἀνδρικοὺς καὶ εὐθεῖς, ἄνευ τοῦ ἐλαχίστου προμεμελετημένου ἐπιτηδεύματος.
Ἡ ἰδέα τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ ἐν τῷ ἔθνει καὶ ἐν τῇ πολιτείᾳ καὶ ἐν τοῖς γράμμασι καὶ ἐν τοῖς ἤθεσι καὶ ἐν τῇ κοινωνίᾳ κατεῖχεν αὐτὸν ὅλον, καὶ ὑπ’ αὐτῆς μόνης ἤγετο. Ὥστε ἀπεστρέφετο τοὺς φραγκισμοὺς καὶ ἰδίως τὰ μιξοβάρβαρα ἔθη καὶ αὐτὰ τὰ βαρβαρόφωνα ὀνόματα, οἷα τὰ Ἀμπάσογλους Καραγιάννης, κτλ. Ὅθεν ἀνεβάπτισε δι’ ἑλληνικῶν ὀνομάτων πολλοὺς τῶν μαθητῶν αὐτοῦ καὶ δὴ καὶ τοὺς φίλους αὐτοῦ Βενθύλον καὶ Τισαμενὸν οὕτως αὐτοὺς μετονομάσας. Τίς δὲ τῶν μαθητῶν του δὲν ἐνθυμεῖται τὴν ἀποτροπίασιν ἣν ᾐσθάνετο καὶ τὰς δριμείας ἐπιπλήξεις ἃς ἀπέτεινε πρὸς τοὺς μαθητὰς τοὺς φέροντας χειρίδας καὶ δίοπτρα ἄνευ λὀγου;
Ἐν Αἰγίνῃ διατελῶν ὁ ἀείμνηστος ἀνὴρ μετὰ τὴν ἀποκατάστασιν τῶν πραγμάτων ἐσχετίσθη μετὰ τοῦ κλεινοῦ Ἀθηναϊκοῦ οἴκου τοῦ Προκοπίσυ Βενιζέλου οὗτινος τὴν πρωτότοκον θυγατέρα Ἄρτεμιν ἐνυμφεύθη. Ἐκ τοῦ γάμου τούτου ἐγεννήθησαν τέσσαρες θυγατέρες καὶ τέσσαρες υἱοὶ ὧν ὁ τριτότοκος Κωνσταντῖνος, ἡ ὑπὸ πᾶσαν ἔποψιν εἰκὼν αὐτὴ τοῦ πατρός, προώρως ἐτελεύτησεν ἐν τῇ ξένῃ. Τὸ βάρος τῆς πολυμελοῦς ταύτης οἰκογενείας δὲν θὰ ἦτο δυσφόρητον ἐὰν ὁ μὲν Γεννάδιος εἶχε τὴν συνήθη τῶν ἀνθρώπων ὑπὲρ τῶν ἰδίων συμφερόντων φροντίδα, καὶ ἐὰν δὲν ἀφιέρου ὅλον αὐτοῦ τὸν νοῦν καὶ τὰς δυνάμεις εἰς μόρφωσιν τῶν νέων ἐκείνων ὧν τινες ἐπέπρωτο νὰ γίνωσιν αἴτιοι τῶν μεγίστων πικριῶν τοῦ βίου αὐτοῦ. Κατὰ τὰ τελευταῖα ἔτη ἐξαπατηθεὶς ὑπὸ τριῶν τούτων, κατευεργετηθέντων ὑπ’ αὐτοῦ, ἐγγυηθεὶς ὑπὲρ αὐτῶν καὶ τηρῶν τὴν τιμὴν τῆς ὑπογραφῆς του, ἠναγκάσθη νὰ πωλήσῃ κτήματά τινα καὶ νὰ ὑποθηκεύσῃ ἄλλα. Καταδολιευθεὶς δὲ καὶ ὑπὸ ἑτέρου τινὸς δημιουργήματός του, ὅστις ἀκολούθως ὑπερεπλούτησεν, ἦτο ἀπαρηγόρητος, οὐχὶ διὰ τὴν ἀπώλειαν τῆς περιουσίας του καὶ τὴν πενίαν τῶν τέκνων του, ἀλλὰ διότι δὲν ἠδύνατο πλέον νὰ βοηθῆ ὡς ἤθελε «τὰ καψόπαιδα» (τοὺς πτωχοὺς μαθητάς). Ὁποία δ’ ἦν ἡ μαρτυρικὴ τῳόντι ἀγωνία αὐτοῦ παρίστησιν ἡ ἐξῆς ἀληθὴς εἰκών, δημοσιευθεῖσα μικρόν πρὸ τοῦ θανάτου αὐτοῦ ἐν τῇ τότε «Ἀθηνᾷ.»
«Ἀλλ’ ἄν τις, καὶ ὁ ἀπαθέστερος, θέλῃ νὰ συγκινηθῇ ποτε καὶ αὐτός, ἡμεῖς τῷ λέγομεν τί νὰ πράξῃ εἰς τοῦτο· ἐξεγερθεὶς μίαν ἐργάσιμον ἡμέραν, πολλὰ πρωΐ, τὴν ἕκτην ὥραν, καὶ ἐλθὼν εἰς τὰ ὄπισθεν τῶν ἀνακτόρων, ἃς καθεσθῇ κατὰ τὸ κράσπεδον τῆς λεωφόρου· ἐκεῖθεν θέλει ἴδει διαβαίνοντα γέροντα ἐβδομηκοντούτη, μὲ λευκὰς τρίχας εἰς τὴν κεφαλήν, κρατοῦντα βακτηρίαν εἰς τὴν δεξιάν, ὑποσκάζοντα τὸν ἕτερον πόδα καὶ ἀνὰ βήματά τινα ἱστάμενον εἰς ἀνάρρωσιν καὶ ἀποσπόγγισιν τοῦ ῥέοντος ἱδρῶτος. Ἄς περιμένῃ ὁ θεατὴς αὐτοῦ καὶ μετὰ δύο ὥρας θέλει ἴδει τὴν διαβάτην ἐπανακάμπτοντα τὴν αὐτὴν ὁδόν, ἀργότερον διὰ τὸν μέγαν κάματον, εἰς ὃν ὑπέβαλεν ὀλιγόϋπνον τὸ γηραιὸν σῶμά του ἀπὸ τῆς πέμπτης ὥρας, καὶ ὅμως σπεύδοντα παρὰ δύναμιν, ὑποβοηθούμενον ὑπὸ δύο μικρῶν παιδίων, ὅπως διανύσῃ τὴν μακρὰν εἰς τὴν πόλιν ὁδὸν καὶ διὰ τοῦτο ἔχοντα ὅλον τοῦ σώματος τό αἷμα συμπεφορημένον εἰς τὴν κεφαλὴν καὶ τὸ πρόσωπόν. Ὁ γέρων οὗτος εἶνε ὁ Γεώργιος Γεννάδιος. Ἐδίδαξε δύο ὥρας εἰς τὴν Ῥιζάρειον σχολὴν καὶ πορεύεται ἐκεῖθεν εἰς τὸ Γυμνάσιον τῆς πόλεως, ὅπως ἐκπληρώσῃ ἐκεῖ τὸ διπλοῦν ἔργον τοῦ διευθυντοῦ καὶ διδασκάλου. Τὰ ἐννέα δέκατα τῶν λογίων καὶ ὑπαλλήλων τῶν τραφέντων καὶ παιδευθέντων ἐπὶ τῆς ἐλευθερίας εἶνε μαθηταί του. Πεντήκοντα ἔτη διδάσκει, συνηγωνίσθη τὸν ὑπὲρ ἐλευθερίας ἀγῶνα ὡς ὀλίγοι, συνέστησε μετὰ τὴν εγκατάστασιν τῶν πραγμάτων τὴν ἐν Αἰγίνῃ κεντρικὴν σχολήν, κατήρτισε κατὰ μικρὸν τὸ ἐν Ἀθήναις γυμνάσιον ὅθεν ἐξέπεμψε διδασκάλους εἰς τὰ ἀπώτατα ὅπου οἰκοῦσιν Ἕλληνες. Ἐφρόντισε, κατὰ τοὺς χρόνους ὅτε εἰκηκούετο, νὰ ἀποστείλῃ εἰς τὴν Εὐρώπην ἀνθρώπους εἰς τελειοτέραν μάθησιν, ἐξ ὧν οἱ ἀξιώτεροι διδάσκαλοι καὶ καθηγηταὶ τὴν σήμερόν, καὶ ὅμως αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος μετὰ τοσαῦτα ἔτη δὲν εἶνε τεθειμένος οὐδὲ βαθμίδα μίαν ἀνώτερος τῶν μαθητῶν του, ἀλλ’ ὑπόκειται εἰς τὰ αὐτὰ βάρη με τὰς αὐτὰς ἀμοιβὰς ὡς ἐκεῖνοι........ τὸν τρόπον τοῦτον τοῦ διοικεῖν καὶ κυβερνᾶν συνειθίζουσι μὲν νὰ λέγωσιν, οἱ μὴ ἀκριβολογοῦντες, ἀχαριστίαν τῆς Πατρίδος, ἡ ἱστορία ὅμως τῆς τοῦ ἔθνους παιδείας θέλει διυλίσει τὰ τόσον περιπεπλεγμένα αὐτὰ πράγματα καὶ ἀποδίδουσα εἰς ἕκαστον τὰ ἐπίχειρα· διότι δύναται μὲν ἐπὶ καιρὸν νὰ φιμωθῇ ἡ ἀλήθεια, ἐν τέλει ὅμως θέλει εὕρει καιρὸν νὰ ἀνοίξῃ τὸ στόμα της καὶ ἐξετάσῃ τοὺς ἀνθρώπους ἔσωθεν καὶ ἔξωθεν, μάλιστα κατὰ τὸ ἱερὸν τοῦτο ἐπάγγελμα, εἰς τοῦ ὁποίου τὴν τύχην καθ’ ἡμᾶς κεῖται τὸ μέλλον τῆς Πατρίδος.»
Ἡ Ἀθηνᾶ διενέμετο τότε περὶ τὸ ἑσπέρας, μετὰ τὸν κάματον δὲ τῆς ἡμέρας συνείθιζεν ὁ ἀοίδιμος γέρων δειπνήσας ν’ ἀκροᾶται ἀναγινωσκομένων τῶν ἐν αὐτῇ ὑπὸ μιᾶς τῶν θυγατέρων. Ἐπειδὴ δὲ τὸ ἐκτενὲς ἐκεῖνο ἄρθρον ἐπραγματεύετο περὶ τῆς ἐν Ἑλλάδι παιδείας ἐπέτεινε τὴν προσοχὴν καὶ οὐδεὶς ἐφαντάζετο ὅτι θ’ ἀπέληγεν εἰς τὴν ἀνωτέρω συγκινητικὴν περίοδον· ὅτε δὲ ἡ τρυφερὰ νεᾶνις ἔφθασεν ἐν ἀγνοίᾳ εἰς τὰ περὶ τοῦ ἰδίου πατρὶς λεγόμενα, ἐκόπη εἰς δάκρυα καὶ ὀλοφυρμούς. Κύψας δ’ ἐκεῖνος περιεπτύχθη αὐτὴν παρηγορῶν, ὅτι αὐτὸς προῄρετο τὸν τοιοῦτον βίον ἐπ’ ἀγαθῷ τῆς πατρίδος, ἣν δὲν ἠθέλησε νὰ καταφάγῃ ὡς σάραξ αἰτῶν ἀμοιβὰς καὶ παρώτρυνε τὰ παρακαθήμενα τέκνα νὰ προτιμῶσι τὸ ἐρύθημα τοῦ τιμίου ἀγῶνος ἀπὸ τοῦ ἐρυθήματος τῆς ἐπονειδίστου ἐκμεταλλεύσεως τῆς πατρίδος. Ἡ δὲ σκηνὴ ἐκείνη ἔμενε βαθέως ἐγκεχαραγμένη ἐν ταῖς τρυφεραῖς αὐτῶν καρδίαις.
Τὴν αὐτὴν εὐστάθειαν καὶ γενναιοψυχίαν εἶχεν ἤδη διατρανώσει ὅτε δύο ἔτη πρότερον οἱ ἐν Σμύρνῃ τὸ πρῶτον καὶ εἶτα οἱ ἐν Κωνσταντινουπόλει ὁμογενεῖς προσεκάλεσαν αὐτὸν ἐκεῖ μισθὸν ὀκτωχιλιόδραχμον ὑποσχόμενοι μετ’ ἄλλων πλεονεκτημάτων. Ἀλλ’ ὁ Γεννάδιος διστάσας ἐπὶ μικρόν, τῆς συζύγου αὐτοῦ προτρεπούσης αὐτὸν νὰ δεχθῇ, ἀπήντησεν ὅτι καίτοι πενόμενος μετὰ πεντηκονταετεῖς ἀγῶνας, ὅμως ποτὲ δὲν ἤθελεν ἀθετήσει τὰ διδάγματα ὁλοκλήρου τοῦ βίου του, ἐγκαταλείπων τὴν γωνίαν ἐκείνην τῆς ἑλληνικῆς γῆς ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας τῆς ὁποίας συνηγωνίσθη. Ἄλλως ᾐσθάνετο ὅτι δὲν θὰ ἠδύνατο ἐπὶ μακρὸν ν’ ἀναπνεύσῃ τὸν ἀέρα τουρκοκρατουμένης χώρας, ἐπόθει δὲ νὰ καταθέσῃ τὰ ὀστᾶ του ἐν γῇ ἐλευθέρᾳ.
Καὶ ἐν γῇ ἐλευθέρᾳ κεῖνται τὰ ὀστᾶ του, ἀλλὰ κεκαλυμμένα δι’ ἁπλῆς πλακὸς εἰς γωνίαν τῆς γῆς ταύτης, λησμονηθέντα ὑπὸ τοῦ ἔθνους ὑπὲρ οὗ ἐπὶ πεντήκοντα ἔτη ἐμόχθησε καὶ ὑπὲρ οὗ ἀπέθανεν,
Εἶχεν ἐκραγῆ ἡ ἐν Ἠπείρῳ ἐπανάστασις τοῦ 1854, ὅτε οἱ ἁπανταχοῦ Ἠπειρῶται ἐξελέξαντο αὐτὸν ὁμοθύμως πρόεδρον τῆς ἐπαναστατικῆς ἐπιτροπῆς. Ἀνέλαμψε τότε ἐν αὐτῷ ἡ ἀρχαία φλὸξ τοῦ ὑπὲρ ἐλευθερίας ἀγῶνος καὶ διήγειρε τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ὅλην ὁ ὑπὲρ τῆς ἰδίας πατρίδος πόθος. Ἀπεκδυθεὶς εἰς τὸν ἀγῶνα μετὰ τοῦ συνήθους αὐτῷ ἐνθουσιασμοῦ, κατεπικράνθη ὑπὸ τῆς προώρου καταπτώσεως τοῦ κινήματος. Αἰ πυκναὶ δὲ ἐπ’ ἐσχάτων τοῦ βίου του δοκιμασίαι ἐκορυφώθησαν διὰ τῆς ἐσχάτης ταύτης καὶ βαρυτάτης δι’ αὐτὸν πικρίας.
Οὕτω καταπεπονημένον, καταβεβλημένον, ἠγανακτημένον εὗρεν αὐτὸν ἡ ἐσχάτη στιγμή. Ἡ χολέρα ἣν ἐνόμισε μεθ’ ἑαυτοῦ ὁ στρατὸς τῆς κατοχῆς ἐπήνεγκε κοινωνικὴν διάλυσιν. Πανεπιστήμιον, Γυμνάσια, σχολεῖα, ὅλα διελύθησαν. Πάντες ἔφευγον. Μόνες ἐκεῖνος ἔμενε πιστὸς εἰς τὴν τάξιν του ὡς ἀληθὴς στρατιώτης. Ἐκινδύνευε νὰ διαλυθῇ ἡ Ῥιζάρειος σχολή, καὶ στασιασάντων τῶν μαθητῶν ὁ διευθυντὴς ἔδραμε πρὸς αὐτὸν αἰτῶν τὴν παρουσίαν αὐτοῦ ἥτις μόνη, διὰ τῆς παντοδυνάμου ἐπιρροῆς του ἐπὶ τοῦ πνεύματος τῶν μαθητῶν, ἠδύνατο νὰ συγκρατήσῃ αὐτούς. Ἦτο φοβερὰ πρωΐα τοῦ νοεμβρίου, ὁ βορρᾶς ἐσύριζε σφοδρὸς καὶ τὸ ψῦχος ηὔξανε τοὺς κινδύνους τοὺς ἐκ τῆς ἐπιδημίας. Ἡ σύζυγος καὶ οἱ θυγατέρες γονυπετεῖς ἱκέτευον αὐτὸν νὰ φεισθῇ αὐτῶν, τότε ἅπαξ, μᾶλλον ἢ τῆς Σχολῆς. Ἀλλ’ ἡ φωνὴ τοῦ καθήκοντος ἦτο ἰσχυροτέρα. «Ἀφήσατέ με, εἶπε, νὰ πράξω τὸ καθῆκόν μου. Ἡ συντήρησις τῆς Σχολῆς ἐξαρτᾶται ἀπ’ ἐμοῦ, καὶ δὲν θέλω νὰ φέρω ἐν τῇ συνειδήσει τὴν εὐθύνην τῆς διαλύσεως αὐτῆς. Ὁ Θεὸς βοηθός!!» Καὶ οὕτως ἐξῆλθεν αὐτὸ τοῦτο εἰς βέβαιον θάνατον. Προσεβλήθη ὑπὸ τῆς βροτολοιγοῦ νόσου ἐπ’ αὐτῆς τῆς ἕδρας ἀφ’ ἧς ἔδωκε τὴν διανοητικὴν ζωὴν εἰς μυριάδας Ἑλλήνων, καὶ ἐπανακάμψας οἴκαδε ἀπέθανεν, ἡμέρᾳ παρασκευῇ, 12 νοεμβρίου 1854.