Ἀθηνᾶ, θεὰ, θυγάτηρ τοῦ Διὸς, περὶ ἧς, ὡς προσωποποιήσεως τῆς φρονήσεως, ἐμυθεύετο ὅτι ἐγεννήθη ἐκ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ. Ὁ Ἡσίοδος (Θεογ. 886. Ἴδ. Ὁμ. Ὕμ. εἰς Ἀθ.) διηγεῖται ὅτι ὁ Ζεὺς κατέπιε τὴν μητέρα της
Μῆτιν (τὴν φρόνησιν), και ὅτε ἦλθεν ἡ ὥρα τοῦ τοκετοῦ, προσεκάλεσε τὸν Ἥφαιστον νὰ τῷ σχίσῃ τὴν κεφαλὴν, ἐξ ἧς εὐθὺς ἐξεπήδησεν ἡ Ἀθηνᾶ πάνοπλος, πάλλουσα τὸ δόρυ (Πινδ. Ὀλ. 2, 35), ἐξ οὗ καὶ
Παλλὰς (Ἀθήνη) ἐπωνομάζετο. Ἦν δὲ πολεμική καὶ ἰσχυρά, ὡς ἐκ τοῦ ἰσχυροτέρου τῶν θεῶν γεννηθεῖσα (
ὀβριμοπάτρη). Διέμεινε δ’ ἀειπάρθενος, ἐξ οὗ καὶ ὁ πρώτιστος αὐτῆς ναὸς ἐν Ἀθήναις Παρθενὼν ἐλέγετο. Ὁ Τειρεσίας ἰδὼν αὐτὴν γυμνὴν εἰς τὸ λουτρὸν, ἐτυφλώθη, καὶ ὁ Ἥφαιστος θελήσας νὰ τὴν προσβάλῃ, ἐφυγαδεύθη. ’Επὶ τῆς Γιγαντομαχίας ἐπέρριψεν ἐπὶ τοῦ ’Εγκελάδου τὸ ὄρος Αἴτναν καὶ ἐφόνευσε τὸν Πάλλαντα. ’Επὶ τῶν Τρωϊκῶν ἐπροστάτευε τούς Ἕλληνας. Ἐλατρεύετο δὲ κυρίως ἐν ταῖς ἐπωνύμοις αὐτῆς Ἀθήναις, ὅπου καὶ
Πολιὰς ἐλέγετο, ὡς πολιοῦχος καὶ προστάτις τῆς πόλεως, καὶ
Ἀκραία,
Ἀκρια,
Κλειδοῦχος,
Πυλαῖτις διότι κυρίως ἐθεωρεῖτο ὅτι κατεῖχε καὶ ἐφρούρει τὴν Ἀκρόπολιν, καθ’ ὅ ἔχουσα ἐν αὐτῇ
πανάρχαιον ἱερὸν καὶ ἄγαλμα, ὃ πιστεύεται ὅτι ἐκομίσθη ἐξ Αἰγύπτου, ὂν τὸ τῆς αἰγυπτίας θεότητος Νηίθ. Εἶχε δὲ καὶ διάφορα ἄλλα ονόματα, κατά τάς ἀποδιδομένας αὐτῇ διαφόρους ἐνεργείας καὶ ἐπιρροάς, ἢ καὶ κατὰ τά μέρη ἔνθα ἰδίως ἐλατρεύετο, καί τινα θεαινῶν ονόματα ἦσαν κυρίως ἐπίθετα μόνον αὐτῆς. Οὕτως ελατρεύετο καὶ ὡς
Ἀθηνᾶ Ὑγεία, καὶ ὡς
Ἀθηνᾶ Νίκη, ἐν ᾧ ἡ Ὑγεία ἄλλως ἐθεωρεῖτο κόρη τοῦ Ἀσκληπιοῦ, καὶ ἡ Νίκη τοῦ Πάλλαντος. Ἐπελέγετο δὲ καὶ
Ἀθηνᾶ Ἐργάνη ὡς προστάτις τῶν γυναικείων ἐργασιῶν, εἰς ἂς ἐπιδίδονται αἱ φρόνιμοι τῶν γυναικῶν. Ἄλλα δ’ ἐπίθετα αὐτῆς ἦσαν
Παιωνία ( = Ὑγεία),
Σώτειρα,
Λαοσσόη,
Ἀτρυτώνη (ἀνίκητος),
Ἀγελαία,
Λαφρία,
Ληΐτης (ἡ τῶν λαφύρων),
Σάλπίγξ (ὡς ἐφευρέτις τῆς σάλπιγγος), καί τινα τῶν ἐπιθέτων, ὡς
Ἄγραυλος κτλ. ἐπροσωποποιοῦντο ὡς ἀνήκοντα εἰς ὀπαδοὺς αὐτῆς. Ἐκ γεωγραφικῶν δὲ θέσεων ἐλέγετο
Ἀλαλκομενηὶς ὡς λατρευομένη ἐν Βοιωτίᾳ εἰς τάς Ἀλαλκομενὰς, καὶ
Ὄγκα ἐν Θήβαις, καὶ Τελχινίᾳ, καὶ
Τριτὼ,
Τριτωνὶς,
Τριτογενὴς,
Τριτογένεια, διότι εἶχεν ἀρχαῖον ἱερὸν, ὅπου παρὰ τὰς ὄχθας τοῦ εἰς τὴν Κωπαΐδα εἰσρέοντος ποταμοῦ Τρίτωνος, ἔκειτο πόλις καλουμένη Ἀθῆναι, καὶ ὑπὸ τῆς λίμνης καταποντισθεῖσα,
Ἰτωνις ἐκ τῆς πόλεως Ἴτωνος ἐν Θεσσαλίᾳ,
Ἀχαία καὶ
Παναχαιῒς ἐν Ἀχαιᾳ,
Ἀσία ἐν Λακωνικῇ ἐξ ὁμωνύμου πόλεως. Ἐλατρεύετο δὲ καὶ πανταχοῦ ὅπου ὑπῆρχε τὸ ὄνομα Τρίτων, ὡς ἐν Λιβύῃ παρὰ τῇ Τριτωνίδι λίμνῃ (Ἠρόδ. Δ, 180), ὅπου Μινύαι ἐκόμισαν τὴν λατρείαν αὐτῆς ἐξ Ἕλλάδος. Ένταῦθα ἐλέγετο καὶ θυγάτηρ τοῦ Ποσειδῶνος, μεθ’ οὗ καὶ ἐν Ἐλλάδι διετέλει εἰς σχέσιν. Οὕτως ἐν Ἀθήναις ἐμυθολογεῖτο μετ’ αὐτοῦ περὶ τῆς ἀρχῆς τῶν Ἀθηνῶν ἐρίσασα, καὶ ὅτε ὁ Ποσειδῶν ἐπάταξε τὴν γῆν διά τῆς τριαίνης του καὶ ἀνέβλυσε τὸ ταῖς Ἀθήναις τοσοῦτο χρήσιμον ὕδωρ, διά τῆς Ἀθηνᾶς ἐβλάστησεν ἡ τὰς ’Αθήνας κοσμοῦσα καὶ πλουτίζουσα ἐλαία, καὶ ἡ νίκη ἐκηρύχθη ὑπὲρ τῆς θεας. Ταύτης τὸ πανάρχαιον ἄγαλμα ἦν ἐν Ἀθήναις ξόανον (ξύλινον) ἴσως ἐξ Αἰγύπτου
ἐλθὸν, πιθανῶς εὔθρονον (καθήμενον), ὥς τινα σωζόμενα ἀρχαϊκά αὐτῆς αγάλματα. Ἀρχαϊκοῦ δ’ ὀρθίου παράδειγμα ἐστὶ τὸ τοῦ αετοῦ τοῦ ναοῦ τῆς Αἰγίνης. Τα δὲ μεταγενέστερα, τὰ τῆς καλῆς τέχνης, χαρακτηρίζουσι τὴν αἰθρίαν καὶ ἤρεμον καλλονὴν τῆς θεᾶς, καὶ τὸ πάντων ἐξοχώτατον, ἀριστούργημα τῆς ἀρχαίας γλυπτικῆς, ἦν τοῦ Φειδίου ἡ χρυσελεφαντίνη
Παρθένος, 39΄ ὕψος ἔχουσα, καὶ τὰ μὲν ἐνδύματα ἐκ παγίου χρυσοῦ 44 ταλάντων καὶ τούς ὀφθαλμοὺς ἐκ πολυτίμων λίθων (Πλάτ. Ἱππ. Μείζ. σ. 290), διότι ἡ Ἀθηνᾶ ἦν
γλαυκῶπις, ἐξ ἐλέφαντος δὲ τοῦ σώματος τα γυμνά. Ἔφερε δὲ κράνος κεκοσμημένον διὰ γρυπῶν καὶ σφιγκὸς, γοργόνιον εἰς τὸ στῆθος, εἰς τὴν δεξιὰν ἐκράτει ἄγαλμα Νίκης, τετράπηχυ, εἰς δὲ τὴν ἀριστερὰν ἀσπίδα κατὰ γῆς, ἧς τὴν ἔξω ἐπιφάνειαν ἐκόσμει γλυπτὴ γιγαντομαχία, ὀπίσω δ’ αὐτῆς ἐκρύπτετο ὄφις χρυσοῦς, τὸ ἔμβλημα τῆς ἀττικῆς αὐτοχθονίας. Ἔφερε δὲ καὶ χρυσᾶ πέδιλα ἡ θεὰ, καὶ εἰς τοῦ πέλματος αὐτῶν τὸ πάχος ἦν ἐπειργασμένη κενταυρομαχία. ’Επὶ δὲ τοῦ βάθρου ἀνάγλυφα παρίστων τὴν παρουσίασιν τῆς Πανδώρας εἰς τοὺς θεούς. Τὴν χρυσῆν αὐτῆς ἐσθῆτα τῇ ἀφῄρεσεν ὁ τύραννος Λαχάρης ἐπὶ τῶν Μακεδόνων 299 π. Χ. (Παυσ. Α, 28, 7). Ἄλλην δ’ Ἀθηνᾶν κατεσκεύασεν ὁ Φειδίας τὴν Πρόμαχον, χαλκῆν, εἰς τὸ ὕπαιθρον ἐν τῇ Ἀκροπόλει ἱδρυμένην, ὑψηλοτέραν τοῦ Παρθενῶνος ὅλου, ἐστραμμένην δὲ πρὸς τὰ Προπύλαια, καὶ διὰ τῆς λόγχης καὶ τοῦ γοργονίου ἀπείργουσαν τοὺς εἰσβάλλοντας ἐχθροὺς, ὡς παρίστησιν αὐτὴν ἄγαλμα τοῦ Μουσείου τῆς Νεαπόλεως. Τὰ κυριώτερα δ’ ἐμβλήματα τῆς Ἀθηνᾶς ἦσαν ἡ γλαὺξ καὶ ἡ ἐλαία.
