Ιστορία των γραμμάτων παρά τοις νεωτέροις Έλλησι
| Ιστορία των γραμμάτων παρά τοις νεωτέροις Έλλησι συνταχθείσα υπό Ι. Ρίζου Νερουλού κατά το 1826 εν Γενεύη Συγγραφέας: |
| Αποσπάσματα από την έκδοση στα ελληνικά, Αθήνα 1870. |
 | Το παρόν κείμενο παρατίθεται αποσπασματικά ή του λείπουν τμήματα. Μπορείτε να βοηθήσετε τη Βικιθήκη εντoπίζοντας την πηγή του και συμπληρώνοντάς το. |
Σελ. 63.
Επιτραπήτω μοι ενταύθα παρέκβασίς τις αναγκαία, όπως απαντήσω εις την εξής ενδεχομένην ερώτησιν. «Πώς κυβέρνησις, οποία η οθωμανική Πύλη, συνεχώρει την ανέγερσιν τόσων σχολείων και γυμνασίων εν Ελλάδι;»
Η θρησκευτική θεοβλάβεια και η ύποπτος πολιτική των Τούρκων, μάλιστα δε κατά την εποχήν των πρώτων χρόνων της κατακτήσεως αυτών, εμπόδιζεν ισχυρώς την θρησκείαν και φιλολογίαν των χριστιανών, μη κατατρέχουσα όμως πάντοτε αυτάς και αναφανδόν. … προσεπάθουν να φέρωσιν αυτούς εις την άρνησιν της θρησκείας αυτών δια πλαγίων μέσων, εμπόδιζον δε δια της αυτής αυστηρότητος και την καθίδρυσιν δημοσίων σχολείων, φοβούμενοι μήπως οι χριστιανοί διδασκόμενοι αποβώσιν δούλοι επικίνδυνοι και δυσκυβέρνητοι.
Σελ. 65.
Πραγματικώς μεν η ανέγερσις δημοσίων σχολείων απετρέπετο υπό της τουρκικής Κυβερνήσεως. Αλλά πάντες οι πρόδομοι, είτε νάρθηκες των εκκλησιών μετεσχηματίζοντο εις προκαταρκτικά σχολεία, όπου τα παιδία εμάνθανον το αναγινώσκειν και γράφειν. … Τα δε ανωτέρω σχολεία των επιστημών και της φιλολογίας ηνοίγοντο μόνον ως δήθεν σωφρονιστήρια, είτε φυλακαί. Κατά τον τρόπον τούτον ο διερμηνεύς Παναγιωτάκης και ο διάδοχος αυτού Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος κατώρθωσαν να στερεώσωσι σχολεία εν πολλαίς πόλεσι της ευρωπαϊκής Τουρκίας και της μικράς Ασίας. Δια της τοιαύτης προς αυτούς εμπιστοσύνης, οι Έλληνες υπουργοί ούτοι ελάμβανον παρά του Σουλτάνου την άδειαν ν’ ανεγείρωσι τα τοιαύτα καταστήματα, έκλειον δε τα στόματα των εν ταις επαρχίαις διοικητών οτέ μεν δια δώρων, οτέ δε δια της ισχυράς προς τους πάτρωνας αυτών μεσιτείας.
Οι Τούρκοι φέρουσιν είδός τι σεβασμού προς τους παράφρονας και τους ιερείς οποιασδήποτε εθνικότητος και θρησκείας. Και τους μεν πρώτους ευλαβούνται ως νομίζοντες αυτούς αγαπητούς του Θεού, τους δε δευτέρους δια την αυταπάρνησιν, την αφοσίωσιν εις τα ουράνια και τον θεωρητικόν αυτών βίον. Ούτως ανεχόμενοι πάντα τα μοναστήρια, παρεχώρουν εις αυτά ού μόνον προνόμια, αλλά και ελέη μάλιστα. Κατά συνέπειαν τα πλείστα των μοναστηρίων μετεβαλόμενα εις σχολεία, απέβαινον άσυλον απαραβίαστον των επιστημών και γραμμάτων, κατά παρόδοξον δεν σύμπτωσιν, ή περιτροπήν των ανθρωπίνων πραγμάτων, εσπουδάζοντο οι συγγραφείς της αρχαιότητος εν τοις αυτοίς τόποις, όπου μάλιστα παρά των μοναχών περιεφρονούντο και κατεδιώκοντο.
Μόνον επί της βασιλείας του Σουλτάν Σελίμ Γ’, ου μόνον τα σχολεία, αλλά και λύκεια, ως τα των Κυδωνιών, της Σμύρνης, της Χίου και της Ξηράς Κρήνης (Κουρού Τσεσμέ) συνεχωρήθησαν παρά της τουρκικής Κυβερνήσεως. Ο Σελίμ Γ’, ουχί τοσούτον υπό πνεύματος ανεξιθρησκείας, όσον υπό αδυναμίας και φόβου της Ρωσίας, υπήρξεν επιεικής προς τας εισηγήσεις του πρίγκηπος Δημητρίου Μουρούζη. Ο ανήρ ούτος, φλεγόμενος υπό πατριωτικού έρωτος, ζηλωτής και προστάτης των γραμμάτων, προσέτι δε και πλήρης ποικίλων γνώσεων διωρίσθη δι’ αυτογράφου διαταγής του Σουλτάνου Σελίμ γενικός διευθυντής των ελληνικών σχολείων και νοσοκομείων. Όθεν έκτοτε αι βελτιώσεις επληθύνθησαν, η δε δημόσιος διδασκαλία επισήμως προστατευομένη, προώδευσε πολύ εν Ελλάδι.