Η Εκκλησία και η Ελληνική Παιδεία κατά τους μετά την άλωσιν χρόνους/Γ

←Μέρος Δεύτερο

Η Εκκλησία και η Ελληνική Παιδεία κατά τους μετά την άλωσιν χρόνους Συγγραφέας: Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Α΄ Μέρος Τρίτο

Ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ Σουλτᾶνος τῆς Κωνσταντινουπόλεως Σελὴμ γ', ἐπέτρεψε τὴν ἐλευθέραν ἀνάπτυξιν τῆς ἑλληνικῆς παιδείας. Οὐχὶ μόνον παρέσχε τῷ 1804 ἄδειαν εἰς τὸν Δημήτριον Μουρούζην ν' ἀνασυστήσῃ τὴν Πατριαρχικὴν Ἀκαδημίαν Κωνσταντινουπόλεως ἐν τῷ προαστεὶῳ τῆς Ξηροκρήνης, ἀλλὰ καὶ ἐξέδωκεν αὐτόγραφον διαταγήν, δι' ἧς ἀνεγνώριζε τὸν Μουρούζην γενικόν διευθυντὴν καὶ ἐπόπτην τῶν ἑλληνικῶν Σχολῶν καὶ Νοσοκομείων^[1]. Οἴκοθεν ἐννοεῖται ὅτι τοιαύτη εὐμένεια τοῦ Σουλτάνου συνετέλεσε μεγάλως εἰς ἐνίσχυσιν τῆς ἑλληνικῆς παιδείας. Διαπρεπεῖς διδάσκαλοι τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας ὡς ὁ Δωρόθεος Πρώϊος, καὶ ὁ Στέφανος Δούγκας (+ 1830), κατέστησαν αὐτὴν περίλαμπρον ἑστίαν τῆς παιδείας^[2], καθ' ἥν ἐποχὴν ἐκόσμουν τὸν Πατριαρχικὸν θρόνον ἐλλογιμώτατοι Ἱεράρχαι, ὡς ὁ Κύριλλος στ'. (1813 -1819) ὁ μετὰ τὸν Χαντζερῆ μᾶλλον πεπαιδευμένος Πατριάρχης καὶ συγγραφεὺς δοκιμώτατος^[3]. Ἐπεκράτει τότε ὡς καὶ πρότερον τοιοῦτος ὀργασμὸς πρὸς τὴν παιδείαν καὶ τὴν πνευματικὴν καθόλου ἀνάπτυξιν^[4], ὥστε λίαν εὐλόγως ὁ Νεόφυτος Δούκας (+ 1845) ἐχαρακτήριζε τὴν κίνησιν ἐκείνην ὡς ἀποτελοῦσαν ἰδὶαν ἐποχὴν ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων, «εἴ τις ἐποχὴν χρόνου ἐν τῇ ἱστορίᾳ τοῖς ἐπιγιγνομένοις λογίσαιτο οὐκ ἂν ἁμάρτοι• ἐντεῦθεν γὰρ καὶ Γένος σύμπαν μικροῦ δεῖν κατ' ὀλίγον προθυμηθέν, ἐρρωμένως ἤρξατο βελτιοῦσθαι καὶ δρόμος τῶν ἡμετέρων συχνὸς πρὸς τὰ εὐνομούμενα καὶ φιλόσοφα τῶν ἐθνῶν ἐπὶ θήραν ὑψηλοτέρας παιδείας»^[5]. Ὁ Δούκας ὑπεδείκνυεν ὡς ἀπόδειξιν τῆς γνώμης αὐτοῦ ταύτης καὶ τὴν πληθὺν τῶν νέων, οἵτινες συνεπλήρουν τὰς σπουδάς των ἐν τοῖς Πανεπιστημίοις τῆς Εὐρώπης.

Ἐκτὸς τῆς ἐν ἔτει 1813 ἱδρυθείσης ἐν Ἀθήναις «Φιλομούσου Ἑταιρείας» ἱδρύθη καὶ ἐν Ὀδησσῷ «Ἑταιρεία τῶν Ἑλλήνων ἀσφαλιστῶν», πρὸς συντήρησιν ἑλληνικῶν Σχολείων καὶ Νοσοκομείων^[6], ἡ δ' ἐν τῇ αὐτῇ πόλει ἑδρεύουσα «Φιλόμουσος καὶ Φιλάνθρωπος Γραικικὴ Ἑταιρεία» περὶ τὰ μέσα τοῦ 1817 συνετήρει 120 Ἕλληνας σπουδαστὰς ἐν τῇ Εὐρώπῃ, ὧν οἱ πλεῖστοι ἐπανακάμπτοντες εἰργάζοντο ὡς διδάσκαλοι^[7], ὡς δ' ἐσημείου ὁ Κοραῆς «οἱ περισσότεροι διδάσκαλοι τῶν εὐρωπαϊκῶν μαθήσεων ἦσαν ἱερωμένοι»^[8]. Ὡσαύτως οἱ ἐν Βιέννῃ ὁμογενεῖς τῇ 1 Ἰανουαρίου 1817 εἶχον συστήσει «Ἑταιρείαν» τινὰ ὑπὸ προστάτῃ τῷ Ἰωάννη Μαυρογένει, βοηθοῦσαν ἰδίως τοὺς σκοποῦντας νὰ ἐπανακάμψωσιν εἰς τὴν Ἀνατολὴν καὶ μετέλθωσι τὸ τοῦ διδασκάλου ἐπάγγελμα^[9]. Ὑπὸ τούτων ἐβελτιοῦντο τὰ τῆς παιδείας καθόλου καὶ αἱ διδακτικαὶ μέθοδοι, εἰσήγοντο νέα μαθήματα εἰς τὰς ἑλληνικὰς Σχολὰς καὶ ἱδρύοντο ἀνώτεραι Σχολαί^[10]. Οἱ ἐν Βιέννη τῷ 1803 διατρίβοντες Θεσσαλοὶ λόγιοι καὶ σπουδασταὶ συνέλαβον τὴν ἰδέαν τῆς ἱδρύσεως ἐπὶ τοῦ Πηλίου Ὄρους Ἀκαδημίας τῆς φιλοσοφίας τῆς ἑλληνικῆς καὶ λατινικῆς φιλολογίας, τῶν φυσικῶν καὶ μαθηματικῶν ἐπιστημῶν^[11]. Τὸ μέγα τοῦτο βούλευμα δὲν ἐπραγματοποιήθη, ἀλλὰ τῷ 1807 ἤρξατο τῶν ἐργασιῶν αὑτῆς ἡ ὑπὸ τοῦ Γυίλφορδ ἱδρυθεῖσα Ἰόνιος Ἀκαδημία ἐν Κερκύρᾳ, δὲν εἶναι δ' ἀπροσδόκητος ἡ εἴδησις, καθ' ἣν τῷ 1813 ὁ ἐν τῇ Σχολῇ τῶν Ἀθηνῶν διδάσκων Διονύσιος Πύρρος, ἀρχιμανδρίτης, συνέστησε «κῆπον βοτανικὸν μὲ 300 εἰδῶν βότανα καὶ μουσεῖον μὲ 300 εἰδῶν μέταλλα εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ Δημητρίου Καλλιφουρνᾶ...»^[12]. Ἀξιοσημείωτον δ' ὅτι ἐν Ἀθήναις ὅπου ἀπὸ τοῦ 1647 ἱδρύθη Σχολῇ, ἐν ἧ ἐδιδάσκοντο ἡ γραμματική, ἡ φιλολογία καὶ ἄλλαὶ ἐπιστῆμαι, ἤδη τῷ 1673 ἀναφέρεται ἕλλην διδάσκαλος διδάσκων τοὺς τριάκοντα μαθητὰς αὐτοῦ διὰ «πρωτοσχόλων», τοὐτέστι διὰ τοῦ ἀλληλοδιδακτικοῦ συστήματος. Ἀρχομένου τοῦ ιη' αἰῶνος ὁ Ἀθηναῖος Ἱερομόναχος Γρηγόριος Σωτηριανὸς ὠκοδόμησε κτίριον διὰ τὴν Σχολὴν Ἀθηνῶν. Γενόμενος δὲ ὕστερον μητροπολίτης Μονεμβασίας ἐξησφάλισε τὴν Σχολὴν διὰ Πατριαρχικοῦ Σιγιλλίου, ἀφιερώσας εἰς αὐτὴν καὶ τὴν ἰδὶαν Βιβλιοθήκην ἐξ ἑξακοσίων τόμων. Ἐν τῇ Σχολῇ ἐδίδαξαν οἱ μοναχοὶ Παΐσιος καὶ Ἀγάπιος Βουλυσμᾶς. Ἐκτὸς τῆς δημοσίας Σχολῆς ἐν Ἀθήναις ἐλειτούργει καὶ ἡ Σχολὴ τοῦ Ἰωάννου Ντέκα, ἧς τὴν συντήρησιν εἶχεν ἀναλάβει ἡ Μονὴ Πετράκη διατηροῦσα καὶ δώδεκα ὑποτρόφους δωρεάν. Ἐν τῇ Σχολῇ ἐδίδαξαν ὁ ἱερομόναχος Σωφρόνιος Μπάρμπανος καὶ ὁ Ἰωάννης Μπενιζέλος. Τὸ ἀλληλοδιδακτικὸν σύστημα διδασκαλίας ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ ιθ' αἰῶνος ἐγενικεύθη ἐν τοῖς «κοινοῖς» Σχολείοις τῆς Ἀνατολῆς, διὰ τοῦ διδασκάλου Γεωργίου Κλεοβούλου, συγγράψαντος ἑλληνιστὶ ὁδηγὸν διδασκαλίας καὶ πίνακας, εἰσαγαγόντος δὲ τὸ νέον σύστημα τῆς ἀλληλοδιδακτικῆς μεθόδου τῷ 1819 εἰς τὴν ἐν Βουκουρεστίῳ Σχολήν^[13]. Ἀλλὰ κατ' ἐξοχὴν ἀναμορφωτὴς τῆς ἑλληνικῆς παιδείας ὑπῆρξεν ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς (+ 1833), ὅστις προσέδωκεν εἰς τὴν πνευματικὴν κίνησιν τοῦ ἑλληνικοῦ Γένους κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ἐξαιρετικὴν ὅλως δύναμιν, ὅσον οὐδεὶς ἕτερος τῶν συγχρόνων αὐτοῦ συντελέσας εἰς τὴν ἀναγέννησιν τῶν Ἑλλήνων. Ὁ Κοραῆς ἐφρόνει ὅτι τῆς ἀπελευθερώσεως τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ ἔδει νὰ προηγηθῆ ἡ πνευματικὴ ἀνάπτυξις. Ταύτης τῆς γνώμης εἴχετο πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ ὁ ἐπιφανέστατος ἕλλην πολιτικὸς Ἰωάννης Καποδίστριας (+ 1833) ἐπιθυμῶν νὰ γενικευθῇ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἡ ἐκπαίδευσις πρὸ πάσης κατὰ τῶν Τούρκων ἐξεγέρσεως. Πρὸς τὸν ἡγεμόνα τῆς Μάνης Πετρόμπεην Μαυρομιχάλην, σκοποῦντα νὰ ἱδρύσῃ Σχολήν, ἔγραφε τὰ λίαν χαρακτηριστικώτατα ταῦτα ὁ Καποδίστριας. «Ἂν τὰ Σχολεῖα εὐδοκιμοῦσι πολλαχοῦ τῆς Ἑλλάδος τοῦτο συμβαίνει, διότι εὑρίσκονται ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς Ἐκκλησίας καὶ μόνον διὰ τοῦτο ἡ Πύλη σέβεται αὐτά. Ὅταν ὅμως ὑποπτευθῇ ὅτι τὰ καθιδρύματα ταῦτα δύνανται ν' ἀποβῶσιν ἑστίαι ἐπαναστάσεως, θὰ κατάστρέψῃ αὐτὰ καὶ οὐδὲν θὰ ἠδύνατο ν' ἀναχαίτισῃ τοὺς καταδιωγμούς. Ἱδρύοντες λοιπὸν τὴν Σχολήν σας ἔχετε πάντα ταῦτα πρὸ ὀφθαλμῶν. Ἐξαρτήσατε αὐτὴν καθ' ὁλοκληρίαν ἀπὸ τοῦ Πατριαρχείου καὶ μεταχειρισθῆτε καλοὺς διδασκάλους, ἵνα διδάξωσι τὴν ἐθνικὴν ἡμῶν γλῶσσαν, τὰ θρησκευτικά, στοιχειώδη φυσικὰ καὶ ἱστορίαν. Μὴ περιβάλλετε δι' οὐδεμιᾶς ἐπιδεικτικότητος τὸ νέον τοῦτο καθίδρυμα, ἀλλὰ θεωρήσατε αὐτὸ ὡς παράρτημα τῆς Ἐκκλησίας».

Ἡ τελευταία αὐτὴ φράσις τοῦ Καποδιστρίου χαρακτηρίζει ὡς ἄριστα τὴν θέσιν τῆς Ἐκκλησίας ἐν τῇ ἐκτάκτῳ ἐκείνῃ πνευματικῇ κινήσει, ὁ δὲ Κοραῆς, ἔχων ὑπ' ὄψει τὰς σχετικὰς ἐνεργείας τῆς Ἐκκλησίας ἔγραφεν: «Εἰς τὴν Ἐκκλησίαν ὡς εἰς κοινὴν μητέρα, εἶναι τὸ Γένος προσκεκολλημένον καὶ διὰ τὴν θρησκείαν καὶ διὰ τὴν μητρικὴν φροντίδα, τὴν ὁποίαν δείχνει καθ' ἡμέραν ὑπὲρ τῆς παιδείας τοῦ Γένους...».

Καὶ πάλιν περὶ τῆς Ἐκκλησίας ὁμιλῶν ἐσημείωσεν ὅτι αὕτη «ὡς φιλόστοργος μήτηρ ὅλου τοῦ Γένους τίποτε δὲν ἀμελεῖ ἀφ' ὅσα δύνανται νὰ δοξάσωσι τὸ Γένος»^[14]. Ὁ Κοραῆς ἐπετίμα τοὺς κληρικοὺς ἐκείνους, οἵτινες ἐμίσουν τὴν παιδείαν, ἀλλὰ συνωμολόγει ὅτι ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ ὁ ἔρως τῆς παιδείας ἤρχισε νὰ κατέχῃ τὸν Κλῆρον καὶ διεπίστου εὐχαρίστως ὅτι «οὐκ ὀλίγοι τῶν Ἑλλήνων ἐκκλησιαστικῶν οὔτε ἐμποδίζουσι τὴν τοῦ Ἔθνους ἐκπαίδευσιν, ἀλλὰ καὶ σπεύδουσιν αὐτοὶ νὰ ἐκπαιδευθῶσιν». Ἀναφέρει δὲ ἐνθέρμους προστάτας τῆς παιδείας κληρικοὺς μετὰ πολλῶν ἐγκωμίων τοὺς Μητροπολίτας Ἐφέσου Μελέτιον Πετροκόκκινον καὶ Διονύσιον Καλλιάρχην, τὸν Οὑγγροβλαχίας Ἰγνάτιον, ὅν καὶ «καύχημα τοῦ Γένους» ἀποκαλεῖ, τὸν Χίου Πλάτωνα, τοὺς Μοναχούς τῆς Μονῆς Βατοπεδίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ ἄλλους^[15].

Αἱ πεφωτισμέναι ὁδηγίαι τοῦ Ἀδαμαντίου Κοραῆ συνετέλεσαν εἰς τὴν βελτίωσιν τῶν διδακτικῶν μεθόδων. Οὕτω δὲ ὁ Ἱεροδιάκονος Νεόφυτος Βάμβας (+ 1855) ἀναδιωργάνωσε τὴν Σχολὴν τῆς Χίου κατὰ τὰς ὑποδείξεις τοῦ Κοραῆ, ἔχων συνεργάτας τὸν Κωνσταντΐνον Βαρδαλάχον, Ἄπόστολον Ψαρᾶν καὶ ἄλλους. Ὁ Κοραῆς μακρόθεν παρακολουθῶν τὴν μεγάλην τῆς Σχολῆς τῆς Χίου ἀκμὴν καὶ πρόοδον ἐμακάριζε τὸν Βάμβαν καὶ τοὺς συνεργάτας του «διὰ τὸ χρυσοῦν ἐπάγγελμά των» καὶ γράφων πρὸς αὐτὸν προέτρεπε νὰ μὴ ἀποκάμνῃ συλλογιζόμενος μόνον τὸ βάρος καὶ τὰς δυσκολίας του, ἀλλ' ἔχων ὑπ' ὄψει «καὶ τὸ ἄλλο μέρος τὸ χρυσοκέντητον μὲ τὴν εὐγνωμοσύνην τῆς πατρίδος». «Καὶ ἄν, προσέθετεν ὁ Κοραῆς, αὐτή σᾶς λείψῃ (τὸ ὁποῖον εἶναι ἀδύνατον) ἡ εὐγενική σας ψυχὴ θέλει εὑρεῖν τὴν ἀμοιβὴν εἰς τὴν εὐφρόσυνον ταύτην φωνὴν τῆς συνειδήσεως τὴν γυμνὴν ἡμῶν πατρίδα στολίζομεν»^[16]. Ὁ Βάμβας μετὰ μεγάλης δραστηριότητος καὶ ἱκανότητος οὐ μόνον τὴν διδασκαλίαν τῶν μαθημάτων ἐβελτίωσεν, ἀλλὰ καὶ τυπογραφεῖον ἐν τῇ Σχολῇ ἵδρυσε καὶ δημοσίαν Βιβλιοθήκην ὠκοδόμησε (1817) καὶ πολλὰ συγγράμματα ἀρχαίων καὶ νεωτέρων συγγραφέων δι' αὐτὴν ἠγόρασε, δαπάναις τῆς Κοινότητος Χίου^[17]. Ὅθεν ἡ Σχολὴ τῆς Χίου κατέστη περιφανέστατον ὑπόδειγμα διὰ πάσας τὰς Σχολὰς τῆς Ἀνατολῆς καὶ δι' αὐτὴν ἔτι τὴν Σχολήν, ἁμιλλωμένην πρὸς τὴν Σχολὴν τῶν Κυδωνιῶν, ἥν ἤγαγεν εἰς μεγάλην ἀκμὴν ἕτερος κληρικός, ὁ Θεόφιλος Καΐρης (+ 1853), μετὰ τὸν ἐν αὐτῇ διδάξαντα διαπρεπῆ κληρικὸν Βενιαμὶν Λέσβιον (+ 1824) . Διευθυντὴς τῆς Σχολῆς τῶν Κυδωνιῶν ἦτο ὁ ἱερομόναχος Γρηγόριος Σαράφης (+ 1823) , ἀλλ' ὁ Καΐρης διὰ τοῦ ἐνθέρμου ζήλου, τῆς ἐκτάκτου μορφώσεως καὶ δραστηριότητος προσέδωκεν εἰς τὴν Σχολὴν ζωὴν καὶ κίνησιν, προκαλούσας τοὺς ἐπαίνους τοῦ Κοραῆ καὶ τὸν θαυμασμὸν τῶν συγχρόνων ἡμετέρων τε καὶ ξένων^[18].

Ταυτοχρόνως ἤκμαζε καὶ ἡ Σχολὴ τῆς Δημητσάνης, ἧς διαπρεπεῖς διδάσκαλοι κληρικοὶ ὁ Ἀγάπιος Ἀντωνόπουλος (+ 1812) καὶ ὁ Ἀγάπιος Λεονάρδος (+ 1815) περιήρχοντο τὰς ἑλληνικὰς χώρας πρὸς φωτισμὸν τοῦ λαοῦ^[19]. Ἐπὶ κεφαλῆς δὲ τῆς καθόλου πνευματικῆς κινήσεως ἵστατο ὁ ἐκ Δημητσάνης μέγας Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος ε', ἐν τῇ δράσει τοῦ ὁποίου ὅλως ἰδιάζουσαν κατέχουσι θέσιν αἱ πεφωτισμέναι μέριμναι ὑπὲρ τῆς ἑλληνικῆς παιδείας^[20]. Θερμότατος ἀναδειχθεὶς αὐτῆς ἐραστὴς καὶ προστάτης, καθ' ὅν ἔτι χρόνον διετέλει Μητροπολίτης Σμύρνης, ὡς Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως καὶ Ἐθνάρχης ὁ Γρηγόριος, κατὰ τὴν μαρτυρίαν τῶν συγχρόνων αὐτοῦ, πάντα ἐκίνησε λίθον «ὑπὲρ τῆς ἐν παιδείᾳ βελτιώσεως τοῦ Ἔθνους». Πρὸ παντὸς ἐμερίμνησε περὶ τῆς ἀνορθώσεως τῆς ἐν παρακμῇ διατελούσης περιωνύμου Ἀκαδημίας τῆς Πάτμου, ἧς τρόφιμος ὑπῆρξεν ὁ Γρηγόριος. Ἔζη ἔτι ὁ γηραιὸς καὶ σοφὸς αὐτοῦ διδάσκαλος Δανιὴλ Κεραμεύς, ἀλλ' ἕνεκα τοῦ γήρατος καὶ τῶν συνεχῶν νόσων δὲν ἠδύνατο νὰ διευθύνῃ τὴν Σχολὴν ὡς ἔδει ὁ δὲ ὑποδιδάσκαλος Μισαὴλ παρημέλει τὴν ἐποπτείαν ἐπὶ τῶν μαθητῶν. Ἐντεῦθεν προῆλθε χαλάρωσίς τις καὶ ἐσωτερικὴ ἀνωμαλία, ὅθεν ὁ Πατριάρχης ἐξέδωκε διατάξεις, δι' ὧν προσεπάθησε νὰ διακανονίσῃ τὴν πορείαν τῆς Σχολῆς, καθορίζων ἅμα τὰ καθήκοντα τοῦ «πρώτου διδασκάλου» Δανιὴλ καὶ τοῦ «ὑποδιδασκάλου» Μισαήλ^[21]. Ταχέως ὅμως (1801) ἐπῆλθε μὲν ὁ θάνατος τοῦ Δανιήλ, ἐξηκολούθησε δὲ τὸ ἔργον αὐτοῦ μετὰ μείζονος ἐπιτυχίας καὶ ἐπιδόσεως, ὁ ἐκ τῶν διακεκριμένων αὐτοῦ μαθητῶν Παΐσιος, Καραπατᾶς, ἱεροδιάκονος (+ 1818), εἰσαγαγὼν εἰς αὐτὴν νεώτερα μαθήματα, κατὰ τὸ παράδειγμα τῶν ἀλλαχοῦ καὶ ἰδίως ἐν Χίῳ, ἐν Σμύρνῃ καὶ ἐν Κυδωνίαις ἀκμαζουσῶν Σχολῶν^[22]. Πατρικῆς μερίμνης τοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου ἀπελαυε καὶ ἡ Πατριαρχικὴ Ἀκαδημία Κωνσταντινουπόλεως, πλεῖσται δὲ Σχολαὶ ἢ ὑφιστάμεναι, ἢ τότε ἱδρυθεῖσαι ἠξιώθησαν τῆς προστασίας αὐτοῦ διὰ Πατριαρχικῶν γραμμάτων καὶ σιγιλλίων. Θέλων ὁ Πατριάρχης νὰ ἐνισχύσῃ ἔτι μᾶλλον τὴν παιδείαν κατὰ Σεπτέμβριον τοῦ 1807 ἐξέδωκε σπουδαιοτάτην Ἐγκύκλιον πρὸς τὸν κλῆρον καὶ τὸν λαόν. Ἐν αὐτῇ παραστήσας τὴν μεγίστην τῆς παιδείας ὠφέλειαν προέτρεψε πάντας νὰ σπεύσωσιν εἰς ὑποστήριξιν αὐτῆς διὰ τῆς ἱδρύσεως καὶ ὑποστηρίξεως Σχολείων, ἐκεῖ ὅπου ταῦτα δὲν ὑπῆρχον, ὅπως μορφωθῇ ἡ νεολαία. Τὸ ἔργον τοῦτο, ὑπέδειξεν ὁ μέγας Πατριάρχης, ἔνδοξον καὶ πολλὴν περιποιοῦν πᾶσι τιμὴν ἀνῆκε κατ' ἐξοχὴν τῷ κλήρῳ. Εἶναι δὲ γνωστὸν ὅτι ὁ Πατριάρχης καὶ εἰς τοὺς ἱεροκήρυκας ἀνέθετε τὴν ἐντολὴν νὰ κηρύττωσι πρὸς τὸν λαὸν τὴν ἀνάγκην τῆς ἱδρύσεως Σχολείων^[23]. Τῷ 1808 ἱδρύθη ἐν Σμύρνῃ παρὰ τὴν Εὐαγγελικὴν Σχολὴν τὸ Φιλολογικὸν Γυμνάσιον ἀνταγωνιζόμενον πρὸς αὐτήν. Ἀλλὰ μετὰ ἑνδεκαετίαν τὸ Γυμνάσιον διελύθη, μετέβη δ' εἰς Κωνσταντινούπολιν ὁ ἐν αὐτῷ διδάξας Κ. Οἰκονόμος. Τοῦτον ὁ Πατριάρχης ἐχρησιμοποίησεν ἐν τῇ ἐκκλησιαστικῇ δράσει ὡς Ἱεροκήρυκα μεγαλοφωνότατον.

Κατὰ τὸ ἔτος ἐκεῖνο (1819) ὁ Κ. Κούμας ἐκ τῶν ἐπιφανεστάτων διδασκάλων τοῦ Φιλολογικοῦ Γυμνασίου ὑπέβαλεν εἰς τὸν Πατριάρχην Γρηγόριον μακρὸν ὑπόμνημα περὶ μεταρρυθμίσεως τῆς ἐκπαιδεύσεως, ἐπισυνάψας καὶ πρόγραμμα, καθ' ὅ ἐν πέντε ἔτεσιν οἱ μαθηταὶ τῶν Γυμνασίων ἔδει νὰ διδάσκωνται κατ' ἔκτασιν τὴν φιλοσοφίαν μετὰ τῆς φιλολογίας, τῶν φυσικῶν καὶ μαθηματικῶν καὶ τῆς ἱστορίας. Εἰδικώτερον ἔδει νὰ διδάσκωνται τὴν Ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν μετὰ μελέτης τῶν συγγραμμάτων τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, εἰσαγωγῆς καὶ ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς, Κανονικὸν Δίκαιον, Ὁμιλητικὴν καὶ Δογματικὴν Θεολογίαν^[24]. Μεγάλαι δὲ συζητήσεις διεξήγοντο τότε προεξάρχοντος τοῦ Κοραῆ περὶ τῶν διδακτικῶν μεθόδων, τῶν προγραμμάτων τῶν Σχολῶν καὶ τῆς γλώσσης. Τὰ νέα ὅμως συστήματα καὶ ἰδίως οἱ ἐκ τῆς ἑσπερίας Εὐρώπης ἐπανακάμπτοντες διδάσκαλοι ἀπεπειρῶντο νὰ στηρίξωσι τὴν ἑλληνικὴν παιδείαν ἐπὶ νέων βάσεων, ξένων πρὸς τὸ παρελθὸν τῆς χριστιανικῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας. Ἰδέαι πανθεϊστικαὶ καὶ ἀνατρεπτικαὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τῆς ἠθικῆς ἀπεπειρῶντο νὰ παρεισδύσωσιν εἰς τὰς Ἑλληνικὰς Σχολάς, ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν τῶν ἀρχῶν τοῦ Ρουσὼ καὶ τοῦ Βολταίρου καὶ τῆς Γαλλικῆς καθόλου ἐπαναστάσεως, ἥτις συνεπήγαγε σφοδρὸν κλονισμὸν τῶν πνευμάτων καὶ ἐν τῇ Ἀνατολῇ. Ἡ Ἐκκλησία προσεπάθησε νὰ περιστείλῃ τὸ κακόν, ἠναγκάσθησαν δὲ διαπρεπέστατοι διδάσκαλοι ν' ἀνακαλέσωσι πεπλανημένας αὑτῶν δόξας ἢ νὰ διασκεδάσωσιν ὑποψίας οὐχὶ ἀβασίμους, ὡς ὁ Στέφανος Δούγκας. ἱεροδιάκονος καὶ ὁ ἐν τῇ ἀκμαζούσῃ Σχολῇ τῶν Κυδωνιῶν διδάσκων Βενιαμὶν Λέσβιος ἱερομόναχος^[25]. Ὁ δὲ Πατριάρχης Γρηγόριος ἐπιστέφων τὴν μεγάλην αὑτοῦ δρᾶσιν ὑπὲρ τῆς ἑλληνικῆς παιδείας καὶ προλαμβάνων τοὺς κινδύνους αὑτῆς τῷ 1819, δύο ἔτη πρὸ τοῦ μαρτυρικοῦ αὑτοῦ τέλους, ἐδημοσίευσε Συνοδικὸν Τόμον «περὶ τῶν ἑλληνομουσείων», δι' οὗ προέτρεπε τοὺς Ἕλληνας ν' ἀποφεύγωσι μὲν τὰς πλάνας τῆς ξένης «μωροσοφίας» νὰ ἐπιδίδωνται δὲ συντόνως εἰς τὴν σπουδὴν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης μητρὸς καὶ τροφοῦ τῆς φιλοσοφίας καὶ τῶν ἐπιστημῶν, νὰ μὴ παραμελῶσι τὰ γραμματικά, τὴν λογικὴν καὶ τὴν ρητορικὴν διὰ τῆς σπουδῆς τῶν μαθηματικῶν καὶ ἄλλων μαθημάτων, δι' ὧν ἐγεννᾶτο ἀδιαφορία καὶ ψυχρότης πρὸς τὰς ἐκκλησιαστικὰς διατάξεις καὶ τὴν ἀμώμητον ἡμῶν πίστιν^[26].

Ἡ συνετὴ πρόνοια τοῦ Πατριάρχου πρὸς περιφρούρησιν τῆς ὑγιοῦς ἑλληνικῆς παιδείας καὶ τῆς μορφώσεως τοῦ Γένους δὲν ἐπρόφθασε ν' ἀποδώσῃ τ' ἀγαθὰ αὑτῆς ἀποτελέσματα ἕνεκα τῆς ἐκραγείσης μετὰ μικρὸν ἐπαναστάσεως. Ἀλλ' ἀπὸ ἐτῶν ἤδη ἱκανῶν εἰργάζετο ἐν Κωνσταντινουπόλει τὸ ὑπ' αὐτοῦ ἐπανιδρυθὲν ἑλληνικὸν Τυπογραφεῖον, τὸ ὁποῖον ἐμαρτύρει τὴν ἐπελθοῦσαν παρ' Ἕλλησι πνευματικὴν ἀνάπτυξιν^[27]. Τὸ ἐν ταῖς ἡμέραις τῶν Πατριαρχῶν Κυρίλλου Ε', καὶ Σαμουὴλ Χαντζερῆ λειτουργῆσαν Τυπογραφεῖον ἔπαυσεν ὑφιστάμενον μετὰ τὴν ἔκδοσιν ὀλίγων τινῶν βιβλίων. Ὁ δὲ Πατριάρχης Γρηγόριος ἐζήτησε παρὰ τῆς Ὑψηλῆς Πύλης τὴν ἄδειαν νὰ ἱδρύσῃ Τυπογραφεῖον ἐν Κωνσταντινουπόλει πρὸς ἐκτύπωσιν τῶν ἀναγκαίων βιβλίων ὑπὸ τὴν ἐπίβλεψιν τῆς Ἐκκλησίας. Λαβὼν δὲ τὴν ἄδειαν ἵδρυσεν ὁ Πατριάρχης κατὰ Ἰούνιον τοῦ 1798 τὸ «Πατριαρχικὸν Τυπογραφεῖον» διορίσας πρὸς διοίκησιν αὐτοῦ ἑξαμελῆ Ἐπιτροπείαν. Κατ' ἐπιθυμίαν τοῦ Σουλτάνου Σελὴμ Γ'. εἰς τὴν ἐπιτροπείαν ἐκείνην ἀνετέθη καὶ ἡ λογοκρισία τῶν ἐφημερίδων καὶ βιβλίων. Τὸ Τυπογραφεῖον ἐξέδωκεν ἱκανὰ βιβλία, ἀναδιωργανώθη δὲ ὑπὸ τοῦ ἱδρυτοῦ αὑτοῦ κατὰ τὸ 1820 ἐν ταῖς παραμοναῖς τῆς ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως.

Αὕτη ἐν γενικωτάταις γραμμαῖς ὑπῆρξεν ἡ πνευματικὴ τοῦ Γένους ἡμῶν κατὰ τοὺς μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως χρόνους κίνησις ἡ ἀναφερομένη εἰς τὴν σύστασιν Σχολείων καὶ τὴν ἑλληνικὴν καθόλου παιδείαν. Τὸ ἔργον τῆς Ἐκκλησίας ὑπὲρ αὐτῆς ὑπῆρξεν ἀληθῶς ὑπέρτερον θαυμασμοῦ, ἔργον μοναδικὸν ἐν τῇ ἱστορίᾳ, ὅμοιον τοῦ ὁποίου οὐδεμία ἄλλη Ἐκκλησία ἔχει νὰ ἐπιδείξῃ. Διότι οὐδεὶς ἄλλος λαὸς συνεδέθη τόσον στενῶς μετὰ τῆς Ἐκκλησίας ὅσον ὁ ἑλληνικός, ὅθεν ἡ Ἐκκλησία συνεμερίσθη τὰς τύχας αὐτοῦ, τὴν χαρὰν καὶ τὰς θλίψεις του, τὰς εὐτυχεῖς τῶν μεγαλουργιῶν του καὶ τὰς δυστυχεῖς ἡμέρας τῶν ἱστορικῶν περιπετειῶν του.

Διὰ τῆς ἑλληνικῆς παιδείας προελήφθη ἡ ἀφομοίωσις τῶν δουλωθέντων Ἑλλήνων πρὸς τοὺς κατακτητάς, δι' αὐτῆς διεσώθησαν ἡ θρησκεία καὶ αἱ παραδόσεις αὐτῶν, ἡ γλῶσσα καὶ ἡ ἐθνικὴ συνείδησις. Ἡ δὲ διάσωσις αὕτη ἀποτελεῖ ἕν τῶν θαυμασιωτέρων γεγονότων τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας, οὗτινος κύριος παράγων ὑπῆρξεν ἡ Ἐκκλησία καὶ ἡ ὑπ' αὐτῆς ὑποστηριχθεῖσα παιδεία. Βεβαίως οἱ ἔνδοξοι ἥρωες, οἱ διεξαγαγόντες τὸν σκληρὸν καὶ μακρὸν ἀλλ' ἔνδοξον καὶ πολυΰμνητον ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἀγῶνα, οὗτινος τὴν ἐπέτειον σήμερον ἑορτάζομεν, ἦσαν ἄγευστοι παιδείας, εἶχον ὅμως ἀνατραφῆ ἐν μέσῳ τοῦ ἀπὸ τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς παιδείας ἀπαυγάζοντος ἀνεσπέρου φωτός, ἐν μέσῳ τῶν θρησκευτικῶν καὶ ἐθνικῶν παραδόσεων• ἐξ αὐτῶν ἐνεπνέοντο καὶ ὑπ' αὐτῶν ἐκινοῦντο εἰς τὸν ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος ἀγῶνα.

Τιμὴ καὶ δόξα εἰς τοὺς ἥρωας, εἰς τοὺς ἀοιδίμους Ἐθνάρχας καὶ τοὺς ὑποστηρικτὰς τῆς παιδείας, τιμὴ καὶ δόξα εἰς τοὺς γνωστοὺς καὶ εἰς τοὺς ἀφανεῖς Διδασκάλους τοῦ Γένους!

Σημειώσεις

1. ^  Β. Μυστακίδου, Ἱστορικαὶ εἰδήσεις περὶ Κουρούτζεσμε, Παρνασσός, 11, 1887, σ. 475 ἐξ. Νερουλός, ἔνθ' ἀν σ. 67. Κούμας, ἔνθ’ἀν. 12, 484. Γούδα, Βίοι παράλληλοι, 5, σ. 65. Chassiotis, ἔνθ' ἀν. σ. 33, 44 ἑξ.
2. ^  Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου (Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν) Στέφανος Δούγκας, Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος, 25, Ἀλεξάνδρεια, 1926, σ. 113-116. Προσθήκη εἰς τὰ κατὰ Στέφανον Δούγκαν, Αὐτόθι, 26, 1927, σ. 367-368.
3. ^  Νερουλός, ἔνθ' ἀν. σ. 90-91. Chassiοtis, ἔνθ' ἀν. σ. 42. Κ. Κούμας, ἒνθ' ἀν. IB', 512-513.
4. ^  Μ. Γεδεών, Ἡ πνευματικὴ κίνησις τοῦ Γένους ἡμῶν κατὰ τὰ πρῶτα τοῦ ιθ' αἰῶνος ἔτη, Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 8-9, Τοῦ αὐτοῦ: Γνώσεις χρήσιμοι τῆς παρ' ἡμῖν παιδείας, Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 19, σ. 371.
5. ^  Νεοφύτου Δούκα, Εὐτροπίου Ἐπιτομὴ τῆς Ρωμαϊκῆς ἱστορίας, Ἐν Βιέννῃ, 1807, Προλεγόμενα σ. θ'.
6. ^  A.P. Vretos, Mémoires biographiques sur le comte Jean Capodistrias, Paris, 1837, σ. 26.
7. ^  Ἐμμανουὴλ Ξάνθου, Ἀπομνημονεύματα περὶ τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, Ἀθῆναι, 1845, σ. 220 ἑξ. Μ. Γεδεώ ν, Ἡ πνευματικὴ κίνησις τοῦ Γένους ἡμῶν κατὰ τὰ πρῶτα ἔτη τοῦ ιθ’ αἰῶνος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 8, σ. 360, 367.
8. ^  Ἀδ. Κοραῆ, Ἑλληνικὴ Βιβλιοθήκη, Γ, σ.η',θ'.
9. ^  Τὸ Καταστατικόν τῆς Ἑταιρείας, ἐν «Λογίῳ Ἑρμῇ», 1817, σ. 8-13.
10. ^  Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου, τοῦ Αἰγυπτίου, Φυσικὴ Πειραματικὴ τῶν νεωτέρων ἐφευρέσεων, Ἐν Βιέννῃ, 1812, σ. ε', ἑξ. Γρηγορίου Παληουρίτου, Ἱερομονάχου, Ἀρχαιολογία ἑλληνική, Ἐν Βενετίᾳ, 1815, Προλεγόμενα, σ. 12.
11. ^  Κ. Σάθα, Νεοελληνικὴ Φιλολογία, σ. 697.
12. ^  Περιήγησις ἱστορικὴ καὶ βιογραφία Διονυσίου Πύρρου, σ. 69, 71. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 9, 374. Chassiotis, ἔνθ' ἀν. σ. 56-60. Γ. Φιλαδελφέως, περὶ τῶν ἀπὸ τοῦ η'. αἰῶνος ἐν Ἀθήναις Σχολείων, Χρυσαλλίς, 1866, ἀριθμ. 86, σ. 317 ἑξ. Α.Π. Κεραμέως, Περὶ τοῦ ἐν Ἀθήναις Φρονπστηρίου τοῦ ιη'. αἰῶνος, Ἁρμονία, 1, Ἀθῆναι, 1900, σ. 606-612. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν, Ἡ Ἐκκλησία τῶν Ἀθηνῶν, Ἐν Ἀθήναις, 1928, σ. 76.
13. ^  Λόγιος Ἑρμῆς, Βιέννη, 1816, φύλ. 1-8,1819, φύλ. 1. Νερουλός, ἔνθ' ἀν. σ. 127. Chassiοtis, ἒνθ' ἀν. σ. 23.
14. ^  Ἀδ. Κοραῆ, Προλεγόμενα εἰς Ἰσοκράτην, σ. κδ'., σήμ. α', σ. κε'.
15. ^  Δημ. Σ. Μπαλάνου, Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς περὶ Ἐκκλησίας καὶ Κλήρου, σ. 15, 16.
16. ^  Ἀδ. Κοραῆ, Ἐπιστολαί, ἔκδ. Δαμαλᾶ, Γ, 651.
17. ^  Νεοφύτου Βάμβα, Αὐτοβιογραφία, ἐν Ἑστίᾳ, 6, Ἀθῆναι, 1878, σ. 347-8. Λόγιος Ἑρμῆς, 1813, σ. 676, 1820, σ. 289.
18. ^  Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου (Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν) Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 1, σ. 223 ἑξ.
19. ^  Εὐθυμίου Καστόρχη, ἔνθ' ἀν. σ. 21, 24 ἑξ.
20. ^  Μ. Γεδεών, Ἡ πνευματικὴ κίνησις τοῦ Γένους ἡμῶν κατὰ τὰ πρῶτα ἔτη τοῦ ιθ' αἰῶνος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 8, σ. 299. Ἀδ. Κοραῆ, Ἔπιστολαι, Β, 5, 6. Γ. Ἀγγελόπουλος, ἔνθ' ἀν. Β. 526. A. Preobragensky, Γρηγόριος Ε’. Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (ρωσιστί) Καζὰν 1906, σ. 102 ἑξ. Γ. Κανδηλώρου, Γρηγόριος Ε', Ἐν Ἀθήναις 1921, σ. 111 ἑξ.
21. ^  Ι. Σακκελίωνος, Τοῦ ἀοιδίμου Πατριάρχου Γρηγορίου Ε', ἐπιστολὴ ἀνέκδοτος, Παρνασσός, 10, 1886, σ. 371-374.
22. ^  Miklοsich et Μüller, Acta Patriarchatus Constantinopolitani VI, 372-374. Μ. Μαλανδράκη, Ἡ Πατμιὰς Σχολή, σ. 24 ἑξ.
23. ^  Λόγιος Ἑρμῆς, ἔτ. 1819, σ. 113-117. Γ. Ἀγγελόπουλος, ἔνθ' ἀν. Β, 141, 145. Ζ. Μάθα, ἒνθ’ ἀν. 330. 1. Μansi, Sacrorum Consiliorum nova et amplissima collectio, t. XL σ. 43, Κ. Οἰκονόμου, Δύο γράμματα τοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου Ε'. Ἄθήνησι, 1867, σ. 78. I. Socolov, ἔνθ. ἄν. σ. 478, 479.
24. ^  Λόγιος Ἑρμῆς, ἔτ. 1819, σ. 730-748. Πρβλ. Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 9, σ. 372-373.
25. ^  Κ. Οἰκονόμου, Τὰ σωζόμενα φιλολογικά, Ἀθήνησι, 1871, Α, 435-437. Μ. Γεδεών, Ἐκκλησία καὶ ἐπιστήμη κατὰ τὸν ιθ'. αἰῶνα, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 8, σ. 297-298.
26. ^  Ὁ «Τόμος» ἐδημοσιεύθη τὸ πρῶτον ἐν τῆ ὑπὸ τοῦ Ἀθανασίου Σταγειρίτου ἐν Βιέννῃ ἐκδεδομένη ἐφημερίδι Καλλιόπη, ἔτ. 1819, σ. 217 ἑξ. Πρβλ. Μέλισσα, ἐφημερίς ἑλληνικὴ ἐν Παρισίοις 1820, σ. 219-229. Μ. Γεδεών, ἔνθ' ἀν. σ. 300. A. Preobragensky ἔνθ’ ἀν. σ. 132 ἑξ. I. Socolov, ἔνθ’ ἀν. σ. 492-494. Τ. Κανδηλώρου, ἔνθ’ ἀν. σ. 142.
27. ^  Σπ. Λάμπρου, Ἱστορικὴ πραγματεία περὶ τῆς ἀρχῆς καὶ προόδου τῆς τυπογραφίας ἐν Ἑλλάδι μέχρι τοῦ ἔτους 1821, Χρυσαλλίς, 4, 1866, 597. Γ. Ἀγγελόπουλος, ἔνθ' ἀν. Α, 174-179. Β, 499-500. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 20, 1900, σ. 108, 145-148. I. Socolov, ἔνθ' ἀν. σ. 481, 489. A. Peobragensky, ἔνθ' ἀν. σ. 147, 148. Κ. Σάθα, Νεοελληνικὴ Φιλολογία, σ. 623. Τοῦ Τυπογραφείου ἐπεμελήθη καὶ ὁ Πατριάρχης Κύριλλος στ'., Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 20, 1900, σ. 145-148, σώζεται δὲ ἀνέκδοτος ἐπιστολὴ τοῦ Μητροπολίτου Τορνόβου Ἰλαρίωνος πρὸς τὸν Κωνσταντινουπόλεως Πατριάρχην Ἄνθιμον, ἐν Κώδ. 1341 τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης Ἀθηνῶν, περιέχουσα πολλὰς λεπτομερείας περὶ τοῦ Τυπογραφείου, ἐν ὧ εἶχεν ἐργασθῇ ὁ Ἱλαρίων.