Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1890/Αριστείδης Δαμαλάς
| ←Στέφανος Σκoυλούδης | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1890 Συγγραφέας: Ἀριστείδης Δαμαλᾶς |
Εἰς τὴν σημερινὴν Ἑλλάδα→ |
ΑΛΙΝΟΣΤΟΥΝΤΑ εἰς τὸ πάτριον ἔδαφος ὑπεδέχθησαν, κατὰ τὸ ἀποιχόμενον ἔτος, αἱ Ἀθῆναι τὸν συμπαθῆ καλλιτέχνην, ἀλλὰ παλινοστοῦντα οἴμοι! ἵνα καταλάβῃ τὴν εἱμαρμένην θέσιν ἐν τῇ νεκρικῇ κρύπτῃ. Ἡ μητρόπολις τοῦ κόσμου προέπεμψεν εἰς τὰς ἑλληνικὰς ἀκτὰς τὸν νεκρὸν ἐκείνου, ὃν αὕτη ἐδόξασεν, ἐπευφήμησε καὶ ἐλάτρευσε τὸν περικαλλῆ Ἕλληνα, ὅστις ἐπὶ τῆς ἐνδόξου σανίδος τῆς γαλλικῆς σκηνῆς ἐξεπροσώπησε τὸν ἐθνικὸν τύπον καὶ τὸ ἐθνικὸν πνεῦμα — ἀστὴρ καλλιτεχνικὸς ἐπιτείλας ἐν τῷ κυανέῳ τοῦ ἀττικοῦ αἱθέρος καὶ σβεσθεὶς ἐν τῇ θυέλλῃ τοῦ παρισινοῦ ὁρίζοντος. Αἱ τελευταῖαι ἀπηχήσεις τῶν ἐπευφημιῶν σβέννυνται ἤδη ἐν τῷ ἀχανεῖ τῆς μεγαλοπόλεως καὶ ἡ θεατρικὴ κριτικὴ πρὸ πολλοῦ ἐσημείωσε τὴν τελευταίαν αὐτῆς λέξιν. Ἐπὶ τοῦ ὠχροῦ καὶ ἀπεψυγμένου μετώπου τοῦ καλλιτέχνου συνοδεύουσιν αὐτὸν μόνον τὰ κρυσταλλωθέντα δάκρυα τῆς ἐνδόξου συζύγου καὶ τὸ θάλπος τοῦ ἀσπασμοῦ της, ἑστιάδος τῆς Τέχνης, ἐκπροσωπησάσης, ὡς ἐν ὑψηλῇ ἀλληγορίᾳ, παρὰ τὴν ἐπιθανάτιον κλίνην, τὴν εὐγενῆ Θεόν. Ἀλλ’ ἐὰν ἐσίγησεν ἤδη ἡ κριτική, δὲν ἐλάλησεν ἔτι ἐπαρκῶς περὶ τοῦ Ἀριστείδου Δαμαλᾶ, ἡ ἀφ’ ὑψηλοτέρας σκοπιᾶς ἐποπτεύουσα ψυχολογία, εἰς τὴν ἔρευναν τῆς ὁποίας δὲν προσπίπτει μόνη ἡ μονομερὴς ἐκδήλωσις τῆς ἰδιοφυΐας, ἀλλ’ ἡ ὅλη αὐτῆς διαμόρφωσις καὶ ἀνέλιξις, διὰ μέσου τοῦ βίου καὶ τῶν ποικιλωνύμων αὐτοῦ διευθύνσεων.
Ἡ ἀνέλιξις ὄντως τῆς καλλιτεχνικῆς ἰδιοφυΐας τοῦ Ἀριστείδου Δαμαλᾶ παρουσιάζει πολύπλοκον ψυχολογικὸν καὶ αἰσθητικὸν φαινόμενον. Γόνος πατριαρχικοῦ οἴκου, γεννηθείς ἐν μέσῳ δόξης καὶ λαμπρότητος, προτοῦ ὑπάρξῃ καλλιτέχνης, ὑπῆρξεν ἄνθρωπος τοῦ κόσμου. Καὶ ὅτε ἐξαπίνης ἡμέραν τινὰ ἐμφανίζεται ἐπὶ τῆς παρισινῆς σκηνῆς, παρὰ τὴν μεγαλειτέραν καλλιτέχνιδα τοῦ αἰῶνος, ἐμψυχῶν τοὺς δραματικοὺς τύπους τοῦ Δυμᾶ καὶ τοῦ Ὀνέ, ἀγνοεῖ τις ἂν τὴν φάσιν ταύτην τοῦ βίου τοῦ Δαμαλᾶ δύναται νὰ χαρακτηρίσῃ ὡς τελικὴν ἐκδήλωσιν τῆς ἰδιοφυΐας του, ἢ ὡς ἁπλοῦν ἐπεισόδιον. Ἐνταῦθα κεῖται ἓν τῶν σπουδαιοτέρων ζητημάτων, ἅτινα παρουσιάζει ἡ μελέτη τῆς καλλιτεχνικῆς ἀνελίξεως αὐτοῦ. Ἄλλοτε, ἐν ἐποχῇ ὅτε ἡ ψυχολογία δὲν εἶχεν ἔτι ὑψωθῆ εἰς τὴν παράλληλον τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν, τὰ διανοητικὰ καὶ ψυχολογικὰ φαινόμενα ἐλύοντο καὶ ἠρευνῶντο εὐχερέστερον. Ὑπῆρχε δαψιλὲς τὸ ἐφόδιον τῶν κενῶν λέξεων καὶ τῶν πεφυσημένων φράσεων, τῶν καλυπτουσῶν τὴν ἐρημίαν τῶν ἐννοιῶν. Διὰ τῶν ὅρων: κλῆσις, προορισμός, τάλαντον, ἡρμηνεύοντο αἱ ποικιλώτεραι διευθύνσεις τῆς διανοίας, ἡ δὲ ἰδιοφυΐα ἐθεωρεῖτο θεόσδοτον οἱονεὶ χρῖσμα, ὁδηγοῦν ἀσφαλῶς πρὸς τὴν δόξαν, ἀνεξαρτήτως πάσης ἐξωτερικῆς ἐπιδράσεις. Μετατεθέντος ἤδη ἄρδην τοῦ πεδίου τῆς ψυχολογικῆς ἐπισκοπήσεως, μετεβλήθη ῥιζικῶς καὶ ἡ μέθοδος τῆς ψυχολογικῆς ἐρεύνης, ἥτις ἀποκατέστη ἔρευνα καθαρῶς πειραματική, ἀναλύουσα καὶ ἀνατέμνουσα τὸν βίον ἐν πάσαις αὐτοῦ ταῖς ἐκδηλώσεσι. Διαγράφοντες ἡμεῖς ἐνταῦθα ἀτελὲς ψυχολογικὸν σκιαγράφημα τοῦ ἐπιφανοῦς καλλιτέχνου δὲν ἀξιοῦμεν ὅτι παρέχομεν τελείαν καὶ ἀπηκριβωμένην ἀνάλυσιν τῆς ἰδιοφυΐας αὐτοῦ. Ἡ ταξιθέτησις τῶν διαφόρων αὐτῆς μορφῶν τῶν προκυπτουσῶν ἐκ τῶν ποικίλων διευθύνσεων καὶ διαθέσεων τοῦ πνεύματος, ἀποτελεῖ κατὰ τὸν Wunt, ἓν τῶν σπουδαιοτέρων ζητημάτων τῆς Φυσιολογικῆς Ψυχολογίας, τῆς ἀληθοῦς ψυχολογίας τοῦ αἰῶνος. Οὔτε τὰ ὅρια, οὔτε τὸ εἶδος τῆς παρούσης διατριβῆς ἐπιτρέπουσι τὴν ἐμπεριστατωμένην ταύτην ἀνάλυσιν. Ἀλλ’ ἵνα ἐπανέλθωμεν εἰς τὸ ζήτημα, ὅπερ ἐτέθη ἀνωτέρω, ἡ εἰς τὸν κλάδον τῆς θεατρικῆς ἠθοποιίας ἐπίδοσις δὲν πρέπει νὰ θεωρηθῇ παρὰ τῷ Δαμαλᾷ ὡς ὁ κύριος χαρακτὴρ τῆς ἰδιοφυΐας του, ἀλλ’ ὡς προϊὸν συνδρομῆς διαφόρων ἐξωτερικῶν συνθηκῶν. Ὁ ἐπ’ ἄπειρον καταμερισμὸς τοῦ ταλάντου, εἰς πολυωνύμους εἰδικότητας, δὲν εἶνε πιθανὸς ἐν τῇ συγχρόνῳ ἐπιστήμῃ. Ἀναμφισβητήτως ὅμως ὁ Δαμαλᾶς κατεῖχε τὴν διανοητικὴν ἐκείνην δύναμιν, ἣν ὁ Wunt ὠνόμασεν ἐνεργητικὴν φαντασίαν καὶ ἣν ὁ μέγας ψυχολόγος θεωρεῖ ὡς βάσιν πάσης τεχνικῆς δημιουργίας. Ἡ δημιουργία αὕτη δύναται νὰ τραπῇ πρὸς τοῦτο ἢ ἐκεῖνο τὸ εἶδος τῆς τέχνης, ἀλλ’ ἀναγκαῖος χαρακτὴρ παντὸς καλλιτέχνου εἶνε τὸ εἶδος τοῦτο τῆς φαντασίας. Δὲν ἐπιχειροῦμεν νὰ ἐξετάσωμεν ἐνταῦθα ἐὰν ἢ ὄχι ὁ Δαμαλᾶς ἠδύνατο ἐπίσης νὰ εὐδοκιμήσῃ εἰς ἄλλον κλάδον καλλιτεχνικῆς δημιουργίας· τοῦτο θὰ ἔφερεν ἡμᾶς μακράν. Ὅ,τι θέλομεν νὰ εἴπωμεν ἐνταῦθα, εἶνε, διὰ νὰ μεταχειρισθῶμεν τὴν συνήθη ἀλλὰ χαρακτηριστικὴν ἔκφρασιν, ὅτι ὁ Δαμαλᾶς ἐγεννήθη καλλιτέχνης, καί… ἐγένετο ὑποκριτής. Ἐγένετο ὑποκριτὴς ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν συνδρομῆς ὡρισμένων περιστάσεων, τῶν περιστάσεων αἵτινες διεκέντησαν τὴν ἰδιοφυΐαν αὐτοῦ εἰς τὴν ἐκδήλωσιν ταύτην. Ἐὰν ὑφίστατο τὴν ἐπίδρασιν τούτων πρὸ μιᾶς δεκαετίας, ὁ ἄνθρωπος τοῦ κόσμου ἤθελεν εἶσθαι ἔκτοτε καλλιτέχνης, ἐὰν δὲν παρουσιάζοντο ὁλοτελῶς ἴσως ἔτι καὶ σήμερον ὁ καλλιτέχνης θὰ ἐκρύπτετο ὑπὸ τὸν ἄνθρωπον τοῦ κόσμου. Τὸ φαινόμενον τοῦτο δὲν ἀπαντᾷ μόνον ἐν τῷ βίῳ τοῦ Δαμαλᾶ. Ἡ ἱστορία τῆς τέχνης βρίθει τοιούτων παραδειγμάτων. Τὸ σύνολον τῶν ἐπιδράσεων καὶ τῶν συνθηκῶν, αἵτινες ἐξεκόλαψαν ἐν τῷ ἡμετέρῳ καλλιτέχνῃ τὸ καλλιτεχνικὸν τάλαντον, συγκεντροῦνται εἰς μίαν γυναῖκα, τὴν Σάρραν Βερνάρ, καὶ μίαν πόλιν, τοὺς Παρισίους. Ἄνευ τούτων ὁ θεατρικὸς κόσμος θὰ ἐστερεῖτο τοῦ Darias — τὸ ψευδώνυμόν του — καὶ ὁ Δυμᾶς, ὁ Ὀνέ, ὁ Κάτοιλος Μανδές, τοῦ ἀπαραμίλλου δημιουργοῦ τῶν δραματικῶν αὐτῶν τύπων. Τὸ φαινόμενον τοῦτο ἐκφράζει ποιητικώτερον περίπου καὶ ὁ μέγας κριτικὸς τοῦ «Figaro,» ὁ Volfe. Ὑπάρχουσι παράδοξοι στιγμαί, λέγει, καθ’ ἃς, τὸ ἰδεῶδες, τὸ ἀνέφικτον πολλάκις τοῖς καλλιτέχναις, προσεγγίζει αὐτοὺς ἐξ ἀπίνης. Οὕτως ὁ συγγραφεὺς ἢ ὁ ποιητὴς ἐπὶ μακροὺς χρόνους φέρει ἰδίαν συγκεχυμένην ἐν τῷ ἐγκεφάλῳ του, ἥτις μίαν ἡμέραν ἐμφανίζεται ὡς τέλειον ἔργον ὑπὸ τὴν γραφίδα του. Ἡ ἡμέρα αὕτη εἶνε ἡ κρίσιμος ἡμέρα τῆς ἰδιοφυΐας. Εἶνε τὸ μητρικὸν θάλπος τὸ ἐκκολάπτον τὸν νεοσσὸν ἀπὸ τοῦ ἀψύχου ὠοῦ, εἶνε ἡ γονιμοποιὸς γῦρις ἡ φερομένη ὑπὸ τοῦ ἀνέμου, ἵνα ἐπικαθήσῃ ἐπὶ τῶν στημόνων καὶ τῶν ὑπέρων τοῦ ἄνθους, εἶνε ἡ ἀκτὶς τοῦ φωτὸς καὶ τῆς θερμότητος, ἡ γονιμοποιοῦσα τὰ ἐν τῷ ἀέρι αἰωρούμενα σπέρματα τῆς ζωῆς. Διὰ τὸν ἡμέτερον καλλιτέχνην τὴν κρίσιμον ταύτην στιγμὴν σημειοῦσι, ὡς εἴπομεν, μία γυνὴ καὶ μία πόλις, ἡ Σάρρα καὶ οἱ Παρίσιοι. Καὶ δυνάμεθα, παρῳδοῦντες τὸ τοῦ Λαμαρτίνου πρὸς τὸν Sainte–Beuve, νὰ εἴπωμεν περὶ τοῦ Δαμαλᾶ:
«Son talent était ľor caché dans le filon,
Qui n’attend pour briller que ľheure et le rayon....»
Πρὸ τοῦ καλλιτέχνου ὁ Δαμαλᾶς ὑπῆρξεν, εἴπομεν, ὁ ἄνθρωπος τοῦ κόσμου, ὁ ἁβρός, ὁ εὐφυής, ὁ ἀνεπτυγμένος. Ἡ φάσις αὕτη τοῦ βίου τοῦ Δαμαλᾶ εἶνε λίαν ἐνδιαφέρουσα, διότι ἐπέδρασε μεγάλως καὶ ἐπὶ τῆς καλλιτεχνικῆς ἐκδηλώσεως τῆς ἰδιοφυΐας του. Βλαστὸς πατριαρχικοῦ οἴκου ἔφερεν ὁ Δαμαλᾶς ἐφόδια δαψιλῆ, εὐγένειαν ἔμφυτον, καὶ κάλλος ἄψογον, πολύτιμον κληροδοσίαν τῆς ἡγεμονικῆς μητρός του. Οἱ φυσικοὶ οὗτοι χαρακτῆρες, προϊόντα μακρᾶς γενεαλογικῆς ἀνελίξεως καὶ διαπλάσεως, εἰσὶν δυσαπόκτητοι ὡραϊσμοὶ ἀνήκοντες εἰς προνομιούχους μόνον φύσεις. Τὴν φυσικὴν ταύτην, τὴν ἐνδιάθετον τελειότητα ἀνέπτυξεν ἐπὶ μᾶλλον καὶ ἐκάλλυνεν ὑπέροχος ἀνατροφή. Ἡ τέχνη εὗρεν ἐν τῷ Δαμαλᾷ τὸ φυσικὸν ἔδαφος ἐκτάκτως γόνιμον. Ἡ τέχνη καὶ ὁ βίος, λέγει Γάλλος κριτικός, συγχέονται καὶ συναυξάνονται καὶ ἐξευγενίζονται ἀμοιβαίως. Οὕτω ἐκ τοῦ βίου αὐτοῦ ὁ Δαμαλᾶς ἤντλησε, χάριν τῆς τέχνης, τὰ στοιχεῖα, ἅτινα ἄλλοι κτῶνται διὰ μακρᾶς καὶ ἐπιπόνου διδασκαλίας. Ὁ Δαμαλᾶς ἐποιήσατο τὴν ἐμφάνειαν αὐτοῦ ἐπὶ τῆς σκηνῆς ἐξ ἐφόδου, οὕτως εἰπεῖν. Ὁ Τάλμας ἔσχε διδασκάλους τὸν Μολέ, τὸν Φλερύ, τὸν Λαζενκούρ· ὁ Ῥόσσης καὶ ὁ Σαλβίνης κατέτριψαν ὅλον αὐτῶν τὸν βίον ἐν τῇ μελέτη τῶν Σαιξσπειρείων τύπων. Ὁ Δαμαλᾶς διδάσκαλον ἔσχεν ἑαυτόν. Ὡς ἐκ τούτου ὑπῆρξε πλειότερον ἢ ὑποκριτής. Τοὺς τύπους οὓς ὑπεδύθη μετουσίωσεν ἐν ἑαυτῷ. Τὸ ἀναγκαῖον ἰδεῶδες, ὅπερ προσδίδει εἰς τοὺς δραματικοὺς τύπους ἡ ὑποκριτική, ἔλειπεν ἀπὸ τῆς ὑποκρίσεως τοῦ Δαμαλᾶ. Πάντες οἱ κριτικοὶ ὡμολόγησαν τὴν ἀπαράμιλλον, τὴν ἀπότομον φυσικότητα τῆς ὑποκρίσεως αὐτοῦ. Τοῦτο βεβαίως ἀπῄτησε κατανάλωσιν μεγάλης δυνάμεως καὶ ἐπήνεγκεν ἀνυπολόγιστον νευρικὴν ἐξάντλησιν. Ἡ διδασκαλία καὶ ἡ ἄσκησις αἱ παρέχουσαι τοὺς κανόνας τῆς κατὰ τὸ δυνατὸν ἀβλαβοῦς μιμήσεως, ἐστέρησαν τῆς συνδρομῆς των τὸν Δαμαλᾶν, καὶ ἡ νευρικὴ κατανάλωσις, ὡς ἀναγκαία συνέπεια, ὡδήγησε τὸν καλλιτέχνην εἰς τὴν ἐπιζήτησιν τῆς ἐπισφαλοῦς καὶ δολοφόνου διεγέρσεως τῆς μορφίνης, ἥτις κατέφερε κατ’ αὐτοῦ τὸ ὕστατον καὶ καίριον πλῆγμα.
Ὅλη ἡ βιωτικὴ ἱστορία του Ἀριστείδου Δαμαλᾶ, ὡς ἀνθρώπου τοῦ κόσμου καὶ ὡς καλλιτέχνου συγκεντροῦται εἰς ὀλίγας λέξεις. Εἰς τὸν βωμὸν τῆς Τέχνης συνεισήνεγκε πᾶν ὅ,τι ἡ φύσις, τὸ γένος καὶ ἡ ἀνατροφὴ τῷ ἐδώρησε, κενώσας σταγόνα πρὸς σταγόνα τὸ αἷμά του πρὸ αἱμοδιψοῦς Θυμέλης!
- (Ἐν Πειραιεῖ)
Π. Κ. Ἀποστολίδης
- ↑ Ὁ Ἀριστείδης Δαμαλᾶς ἐγεννήθη ἐν Πειραιεῖ τῷ 1855, τρίτος υἱὸς τοῦ ἀοιδήμου δημάρχου Ἑρμουπόλεως Ἀμβροσίου Δαμαλᾶ καὶ τῆς Κυρίας Καλλιόπης Δαμαλᾶ, θυγατρὸς τοῦ ἐκ τῶν πρώτων δημάρχων Πειραιῶς Χίου εὐπατρίδου Λουκᾶ Ῥάλλη. Ἐν Πειραιεῖ ὁ Ἀριστείδης Δαμαλᾶς διήνυσε τὰς ἐγκυκλοπαιδικὰς αὐτοῦ σπουδάς, μεταβὰς κατόπιν πρὸς εὐρυτέραν παίδευσιν εἰς Παρισίους καὶ Λονδῖνον. Κατὰ τὴν ἐπιστρατείαν τοῦ 1878, ὁρμηθεὶς ἐκ γενναίων αἰσθημάτων, κατετάχθη ὡς ἐθελοντὴς ἐν τῷ ἱππικῷ καὶ ὑπηρέτησε μετὰ ζήλου τὴν πατρίδα ἐπὶ τετραετίαν. Κατὰ τὰ τελευταία ἔτη ἀνῆλθε τὴν Γαλλικὴν σκηνὴν νυμφευθεὶς τὴν μεγαλώνυμον καλλιτέχνιδα Σάρραν Βερνάρ, καὶ κατακτήσας τὴν παγκόσμιον φήμην. Ἀπεβίωσεν ἐν Παρισίοις τὴν νύκτα τῆς 5 πρὸς τὴν 6 (ν) Αὐγούστου 1889. Ὁ νεκρὸς αὐτοῦ μετακομισθεὶς ἐν Ἀθήναις ἐκηδεύθη μετὰ πρωτοφανοῦς μεγαλοπρεπείας καὶ σεμνότητος τῇ 24 Σεπτεμβρίου 1889 συνεκφερούσης τῆς ἐκλεκτοτέρας Ἀθηναϊκῆς κοινωνίας καὶ παντὸς τοῦ φιλολογικοῦ καὶ καλλιτεχνικοῦ κόσμου.