Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1889/Περί της φιλοκαλίας και φιλομουσίας των αρχαιοτάτων Ελλήνων
| ←Ἱστορικαὶ σημειώσεις περὶ αὐτοκτονίας | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1889 Συγγραφέας: Περὶ τῆς φιλοκαλίας καὶ φιλομουσίας τῶν ἀρχαιοτάτων Ἑλλήνων |
Ἀλήθειαι→ |
Ἀριστείδης ΣπαθάκηςΟΙ Ἕλληνες, κατοικοῦντες χώραν, διακρινομένην κατὰ τὴν διαύγειαν τοῦ ὁρίζοντος, τὸ ἀνέφελον τοῦ οὐρανοῦ, τὴν καθαριότητα τῆς ἀτμοσφαίρας, τὴν εὐκρασίαν τοῦ ἀέρος καὶ τὴν ποικιλίαν τοῦ ἐδάφους, περιλαμβάνοντος ποῦ μὲν χαριεστάτας κοιλάδας, ποῦ δὲ σύσκια καὶ ὀρνιθοτρόφα δάση, ποῦ δὲ νήσους τερπνοτάτας, ποῦ δὲ ὡραίους θαλασσίους κόλπους καὶ ποταμοὺς ἀργυροδίνας, δὲν ἠδύναντο νὰ μένωσιν ἀναίσθητοι εἰς τὴν ἐπίδρασιν τοῦ περιβάλλοντος αὐτούς, καὶ τὰς αἰσθήσεις αὐτῶν διηνεκῶς προσβάλλοντος φυσικοῦ κάλλους. Ἡ συχνὴ θέα τῶν ἀνθηφόρων λειμώνων, τῆς γαληνίου ἢ κυματιζούσης θαλάσσης, τῶν ἡσύχως ἢ ὁρμητικῶς ῥεόντων ποταμῶν, τῶν ὑψικόμων ὀρέων, τοῦ μεγαλοπρεπῶς ἀνατέλλοντος καὶ δύοντος ἡλίου, ἔτι δὲ ἡ διηνεκὴς ἀκρόασις τῶν ῥοχθούντων κυμάτων, τῶν κελαρυζόντων ὑδάτων, τῶν μελῳδικῶς ἠχούντων ἀνέμων, τῶν θροούντων δένδρων καὶ τῶν κελαδούντων πτηνῶν, ἐπλήρου τὴν ψυχὴν τῶν Ἑλλήνων τοῦ τε ὀπτικοῦ καὶ τοῦ ἀκουστικοῦ κάλλους. Τούτου ἕνεκα οἱ Ἕλληνες, ὅπως ἀπέβησαν οἱ ὡραιότατοι, οὕτως ἀπέβησαν καὶ οἱ φιλοκαλώτατοι καὶ φιλομουσότατοι πάντων τῶν ἀνθρώπων. Τὴν ἰδέαν τοῦ καλοῦ, ἧς ἐνεφοροῦντο οἱ Ἕλληνες θαυμασίως ἀπετύπωσαν ἐν τοῖς ἀνεφίκτοις καὶ ἀπαραμίλλοις ἔργοις αὑτῶν, τοῖς τε διανοητικοῖς καὶ τοῖς τεχνικοῖς, ὡς παρὰ πάντων ἀναγνωρίζεται καὶ ἀνομολογεῖται.
Τὴν τοῦ καλοῦ αἴσθησιν, ἐν ᾖ διακρίνονται οἱ Ἕλληνες, παρατηροῦμεν οὐ μόνον κατὰ τοὺς νεωτέρους καὶ ἱστορικωτέρους χρόνους, ἀλλὰ καὶ κατ’ αὐτοὺς τοὺς ἀρχαιοτάτους καὶ μυθικωτέρους. Ὅπως ἀποδείξωμεν τοῦτο ἀρκεῖ ν’ ἀναφέρωμεν ὅτι περὶ τοὺς ἀρχαίους μύθους ἐνησμένιζον ἀσχολούμενοι οἱ σύγχρονοι τοῦ Φειδίου καὶ τοῦ Πολυκλείτου, ὧν ἡ πρὸς τὸ καλὸν τῆς φύσεως καὶ τῆς τέχνης αἴσθησις παρὰ πάντων ἀνομολογεῖται.
Τὸ ὑψηλόν, τὸ λαμπρόν, τὸ ἁβρόν, τὸ χαρίεν καὶ καθόλου πάντα τὰ εἴδη τοῦ καλοῦ ἀποτελοῦσι μίαν ἐκ τῶν πρώτων συνθηκῶν τῆς ἀποθεώσεως τοῦ Ὁμήρου, τοῦ τὴν ἀρχαιότητα ἀποτυπώσαντος καὶ ἐκπροσωποῦντος. Ἑκάστη τῶν παρ’ αὐτοῦ ἀναφερομένων θεοτήτων ἔχει ἰδίαν καλλονήν, παρ’ οὐδεμιᾷ θεότητι τῶν ἄλλων ἐθνῶν ἀπαντῶσαν. Τὸ μεγαλοπρεπὲς ἀνάστημα τῆς ὑψαύχενος καὶ λευκωλένου Ἥρας, οἱ λάμποντες ὀφθαλμοὶ τῆς γλαυκώπιδος Ἀθηνᾶς, τὰ ἐράσμια βλέφαρα καὶ ὁ ἐράσμιος κόλπος τῆς ἑλικοβλεφάρου καὶ εὐκόλπου Ἀφροδίτης, ἡ ἀνθηρὰ νεότης τοῦ ἀγλαομόρφου καὶ ῥοδόχρου Ἀπόλλωνος, ἡ ὑψηλὴ ἐμβρίθεια καὶ μεγαλοπρέπεια τοῦ βαρυγδούπου, ἀστεροπητοῦ, τερπικεραύνου, νεφεληγερέτου καὶ ὑψιβρεμέτου Διός, ἡ ἀνθηρότης τῆς Ἥβης, τῆς ὑπηρετούσης εἰς τὸ συμπόσιον τῶν θεῶν, καὶ ἡ κομψότης τῶν Χαρίτων, τῶν ἀσχολουμένων περὶ τὸν καλλωπισμὸν καὶ τὴν διακόσμησιν τῆς Ἀφροδίτης, ὁποίαν ἀντίθεσιν καταδεικνύουσι καὶ παριστῶσι πρὸς τὰς δυσκάμπτους μορφὰς τῶν αἰγυπτιακῶν θεοτήτων καὶ τὰς ἀλλοκότους συνθέσεις τῆς μυθολογίας τῶν ἀσιατικῶν ἐθνῶν! Εἶναι ἀληθές ὅτι ὁ Ὅμηρος καὶ οἱ ἄλλοι ποιηταὶ διεκόσμησαν τὰς μορφὰς τῶν Ἑλληνικῶν θεοτήτων· ἀλλ’ ἐπίσης ἀληθὲς εἶναι ὅτι ποιητής, ζῶν μεταξὺ ἔθνους, ἀμοιροῦντος πάσης καλαισθησίας, ἦτο ἀδύνατον νὰ δημιουργήσῃ ἀφ’ ἑαυτοῦ τόσον ὡραίας καὶ τόσον κομψὰς θεότητας. Ὁ Ὅμηρος παριστᾷ ἡμῖν τοὺς θεοὺς τῶν ὁμογενῶν του, καὶ ὅσον ὀλίγον πιστευτὸν εἷναι ὅτι ἐπενόησε θεότητά τινα κινουμένην τρόπῳ γελοίῳ εἰς τὸ συμπόσιον τῶν ἐθνῶν, χωρὶς νὰ ἔχῃ ἤδη εὕρει τὸν χωλὸν αὐτὸν θεὸν πανταχοῦ παρόντα ἐν τῇ τοῦ λαοῦ του μυθολογίᾳ, τοσοῦτο ὀλίγον εἶναι παραδεκτὸν καὶ ὅτι ἤθελέ ποτε ἐπινοήσει καὶ δημιουργήσει Ἀφροδίτας καὶ Χάριτας, ζῶν μεταξὺ λαοῦ συνειθισμένου νὰ λατρεύῃ θεότητας, ἐχούσας κεφαλὴν ταύρου[1] καὶ ἱέρακος.
Ἂν τὸ Ἑλληνικὸν ἔθνος ἦτο ἄμοιρον τῆς τοῦ καλοῦ αἰσθήσεως, οὐδέποτε ἤθελε δυνηθῇ νὰ γεννήσῃ Ὅμηρον, ἤτοι τοιοῦτον ποιητήν, ὅστις εἰς πᾶσαν στιγμὴν ᾖδε τὴν ὡραιότητα τῶν ἡρώων του ὡς ἓν τῶν οὐσιωδεστάτων αὐτῶν πλεονεκτημάτων, καὶ ὅστις παρέστησεν ὁμήγυριν σπουδαίων γερόντων τοσοῦτον θαυμασάντων τὴν ὡραιότητα τῆς ἀπίστου Ἑλένης, ὥστε νὰ μὴ διστάσωσι ν’ ἀναφωνήσωσιν·
«Οὐ νέμεσις Τρῶας καὶ ἐϋκνήμιδας Ἀχαιοὺς
«τοιῆδ’ ἀμφὶ γυναικὶ πολὺν χρόνον ἄλγεα πάσχειν·
»Αἰνῶς ἀθανάτησις εἰς ὦπα ἔοικεν.[2]
Τούτου ἕνεκα ἀσφαλῶς δύναταί τις νὰ κατατάξῃ μεταξὺ τῶν ἀρχαίων παραδόσεων καὶ ἐκείνην, καθ’ ἣν παρίσταται τὸ ξίφος πίπτον ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ Μενελάου, τρέχοντος νὰ τιμωρήσῃ τὴν ἄπιστον γυναῖκα, καθ’ ἣν στιγμὴν ἐκείνη στραφεῖσα ἠτένισε πρὸς αὐτὸν μὲ τοὺς θελκτικοὺς καὶ μαγευτικοὺς αὐτῆς ὀφθαλμούς· ὡσαύτως καὶ τὴν εἴδησιν ἐκείνην, καθ’ ἣν ὁ Μίνως δὲν ἠδυνήθη ν’ ἀντιστῇ κατὰ τῆς ἐπιθυμίας τοῦ νὰ διαφυλάξῃ τὸν ὡραῖον ταῦρον, ὃν ἐξήγαγεν αὐτῷ ἐκ τῆς θαλάσσης ὁ Ποσειδών, καὶ ὃν αὐτὸς ὑπέσχετο νὰ θυσιάση τῷ θαλασσίῳ τούτῳ θεῷ[3]. Ὅτι δὲ καὶ τοῦ κάλλους τῶν ἀψύχων ὄντων λεπτὴν ἐκέκτηντο οἱ Ἕλληνες τὴν αἴσθησιν, μαρτυροῦσιν αἱ θαυμάσιαι περιγραφαὶ τῶν διαφόρων τῆς φύσεως ἰδιοτήτων, αἱ ἀφθόνως ἀπαντῶσαι ἐν τοῖς τῶν ἀρχαιοτάτων ποιητῶν ποιήμασιν.
Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες οὐ μόνον τοῦ ἐν τῇ φύσει καλοῦ, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἐν τῇ τέχνῃ ἦσαν ἐρασταὶ καὶ θαυμασταί. Ἐνταῦθα ἰδιαιτέρας προσοχῆς ἀξία εἶναι ἡ ἰδιαιτέρα τῶν Ἑλλήνων κλίσις πρός τε τὴν ποίησιν καὶ τὴν μουσικήν. Ἐν τοῖς τοῦ Ὁμήρου ποιήμασι δὲν εὑρίσκομεν μόνον ἀοιδούς, τέρποντας τῇ ἑαυτῶν ᾠδῇ τὰ συμπόσια τῶν ἡγεμόνων (οἷος μνημονεύεται ὁ Φήμιος καὶ ὁ Δημόδοκος ἐν τῇ Ὀδυσσείᾳ), ἀλλὰ καὶ αὐτοὺς τοὺς ἡγεμόνας καταπραΰνοντας τὰς ἑαυτῶν ἀκηδίας διὰ τῶν μελῳδιῶν τῆς λύρας (ὡς ὁ Ἀχιλλεὺς ἐν Ἰλιάδι). Καὶ αὐτοὶ οἱ γεωργοὶ συνεκόμιζον τὸν ἐν ἀγροῖς σῖτον καὶ τοὺς τῆς ἀμπέλου καρποὺς ὑπὸ τὸν ἦχον τῶν μουσικῶν ὀργάνων.«Παρθενικαὶ δὲ καὶ ἠΐθεοι, ἀταλὰ φρονέοντες
»πλεκτοῖς ἐν ταλάροισι φέρον μελιηδέα καρπόν·
»τοῖσιν δ’ ἐν μέσσοισι πάϊς φόρμιγγι λιγείῃ
»ἱμερόεν κιθάριζε, λίνον δ’ ὑπὸ καλὸν ἄειδεν
»λεπταλέῃ φωνῇ· τοὶ δὲ ῥήσσοντες ἁμαρτῆ
»μολπῇ τ’ ἰυγμῷ τε ποσὶ σκαίροντες ἕποντο»[4].
Τοσαύτην δὲ ἠθοποιὸν δύναμιν ἀπέδιδον τῇ τε ποιήσει καὶ τῇ μουσικῇ, ὥστε ᾄδεται ὅτι αὐτὸς ὁ Ἀγαμέμνων ἐπίστευεν ὅτι δὲν ἠδύνατο καλλίτερον νὰ ἐξασφαλισθῇ ὡς πρὸς τὴν ἀρετὴν τῆς συζύγου του Κλυταιμνήστρας ἢ παραδίδων αὐτῇ σύντροφον καὶ φύλακα ἀοιδόν τινα· ἡ δὲ Κλυταιμνήστρα δὲν ἔδωκεν ἀκρόασιν εἰς τὰς ἀνοσίους θωπείας τοῦ Αἰγίσθου, εἰμὴ ὅτε οὗτος ἐπέβαλε σιωπὴν εἰς τοὺς ἡδεῖς καὶ καταπειστικοὺς φθόγγους τοῦ διδασκάλου τῆς ἀρετῆς[5]
Ἡ μουσικὴ ἤδη ἐπὶ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων ἀπετέλει μέρος τῆς ἀγωγῆς τῶν ἐν Ἑλλάδι νέων ἡρώων ὡς ἡ χρῆσις τῶν ὅπλων καὶ ἡ ἄσκησις τοῦ σώματος. Διὸ βλέπομεν τὸν μὲν Λίνον διδάσκοντα τὸν Ἡρακλέα τ’ τρόπον τοῦ κιθαρῳδεῖν· τὸν δὲ Χείρονα διδάσκοντα τὸν Ἀχιλλέα τὸν αὐλόν[6]. Θάμυρις, δὲ ὁ ἐκ τῆς τοῦ Λίνου σχολῆς ἐξελθών, τοσοῦτο διέπρεπε κατὰ τὴν μουσικὴν τέχνην, ὥστε ἐτόλμησε καὶ αὐτὰς τὰς Μούσας νὰ προκαλέσῃ εἰς συναγωνισμόν, διὸ καὶ ἐτιμωρήθη ὑπ’ αὐτῶν τυφλωθεὶς καὶ τοῦ μουσικοῦ χαρίσματος στερηθείς[7]. Πόσην δύναμιν ἀπέδιδον οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες εἰς τὴν μουσικὴν καταφαίνεται ἀριδῆλως εἰς τὰ ᾀδόμενα περί τε τοῦ Ὀρφέως καὶ τοῦ Ἀμφίωνος, οἵτινες οὐ μόνον τοὺς ἀνθρώπους κατέθελγον καὶ τὰ ἄγρια αὐτῶν ἤθη ἐμάλασσον, ἀλλὰ καὶ τὰ ἄλογα ζῶα ἐτιθάσσευον καὶ τὰ ἄψυχα ἀντικείμενα συνεκίνουν. Αἰ ἀηδόνες, αἰ ἐπὶ τοῦ τάφου τοῦ Ὀρφέως κατασκευάσασαι τὴν ἑαυτῶν νεοσσιάν, λέγεται ὅτι ᾖδον ἡδύτερον καὶ καλλίτερον πασῶν τῶν ἄλλων ἀηδόνων[8]. Κατά τινα παράδοσιν ὁ λίθος ἐφ’ οὗ ὁ Ἀπόλλων κατέθηκε τὴν κιθάραν διὰ νὰ βοηθήσῃ τὸν Ἀλκάθουν εἰς τὴν οἰκοδομὴν τοῦ τῶν Μεγάρων τείχους κρουόμενος ἀπετέλει τὴν αὐτὴν μελῳδίαν, ἣν καὶ ἡ κιθάρα[9]. Τὸ αὐτὸ ἀναφέρουσι καὶ περὶ τῶν τειχῶν τῆς ἐν Μυσίᾳ Λυρνησσοῦ, ὧν ἥψατο ἡ τοῦ Ὀρφέως κεφαλή[10].
Πρὸς τὴν θείαν τέχνην τῆς μουσικῆς οὐ μόνον οἱ ταύτην ὡς ἔργον ἔχοντες καὶ ἀσκοῦντες, ἀλλὰ καὶ ἐκεῖνοι, οἵτινες διεθρυλήθησαν ἐπὶ θρασύτητι καὶ βαρβαρότητι, ἐπεδείξαντο τὸ ἑαυτῶν σέβας. Ὁ Ὦτος καὶ ὁ Ἐφιάλτης, οἵτινες ἐν τῇ θρασύτητι αὐτῶν καὶ αὐτοῦ τοῦ σκηπτοῦ τοῦ Διὸς περιεφρόνησαν, πρῶτοι ἀναφέρονται θύσαντες εἰς τὰς ἐν Ἑλικῶνι Μούσας, τρεῖς τότε οὔσας, τὴν Μελέτην, Μνήμην καὶ Ἀοιδήν[11].
Αἰ Νύμφαι, αἰ βοηθοῦσαι τὸν Τέραμβον ἐν τῇ νομῇ τῶν ποιμνίων του ὅπως ἀπολαμβάνωσι τῆς ἡδονῆς τῆς λύρας καὶ τοῦ αὐλοῦ του, καὶ χορεύουσαι ὑπὸ τὸν ἦχον τῶν μουσικῶν του ὀργάνων[12]· ἡ κοσμουμένη καὶ οὕτως εἰπεῖν ἀνανεουμένη φύσις διὰ τῶν θαυμασίων ᾀσμάτων τῶν Μουσῶν· ἔτι δὲ αἰ τὴν ἐπιφάνειαν τῆς γῆς καλύπτουσαι νεφέλαι, ὅτε αἰ τοῦ Πιέρου θυγατέρες ᾄδουσαι διεφιλονείκουν πρὸς τὰς Μούσας τὴν μουσικὴν δάφνην[13], ἀνήκουσι μὲν εἰς μεταγενεστέρας παραδόσεις, ἀλλὰ διά τε τὴν ἑαυτῶν χάριν καὶ ἀφέλειαν, συνδεδεμένην οὖσαν μετὰ τοῦ πρὸς τὰς καλὰς τέχνας θερμοῦ ἔρωτος, ἀξιοῦνται νὰ κατέχωσι θέσιν μεταξὺ τῶν περὶ Ἀμφίωνος καὶ Ὀρφέως παραδεδομένων.
Δύσκολον ἀληθῶς εἶναι νὰ προσδιορίσωμεν τὸν χρόνον, καθ’ ὃν ἤρχισε ν’ ἀναπτύσσηται ἡ ἔμφυτος τῷ τῶν Ἑλλήνων χαρακτῆρι καλλιαισθησία. Τὰ Ἑλληνικὰ ὅμως ἀριστουργήματα τῶν ὑστερωτέρων καὶ ἱστορικωτέρων αἰώνων, τὰ ἀμίμημα προϊόντα τῶν Ἑλλήνων καλλιτεχνῶν, ὧν τὰ μέχρι τῆς σήμερον σωζόμενα λείψανα διεγείρουσι τὴν ἔκπληξιν καὶ τὸν θαυμασμὸν ἀπάσης τῆς πολιτισμένης ἀνθρωπότητος, ἀναγκάζουσιν ἡμᾶς νὰ πιστεύσωμεν ὅτι, ἂν οἱ Ἕλληνες κατὰ τοὺς μετὰ ταῦτα χρόνους ὑπερέβησαν πάντας τοὺς λαοὺς τῆς γῆς κατὰ τὴν φιλοκαλίαν καὶ φιλομουσίαν, βεβαίως κατὰ τὰς ἰδιότητας ταύτας ὑπερεῖχον πάντων τῶν συγχρόνων των καὶ κατὰ τοὺς ἀρχαιοτάτους χρόνους, περὶ ὧν ἐνταῦθα ὁ λόγος.
- ↑ Ὁ τῶν Ἑλλήνων κερασφόρος Ζεὺς οὐδὲν ἄλλο εἶναι ἢ συμβολικὴ παράστασις τῆς τοῦ οὐρανοῦ καρποφορικῆς δυνάμεως.
- ↑ Ἰλ. Γ. 157.
- ↑ Ἀπολλοδ. 2, 5, 7.
- ↑ Ἰλ. Σ, 567.
- ↑ Ὀδ. Γ, 265.
- ↑ Ἀπολλοδ. 2, 4, 9.
- ↑ Ἰλ. Β, 595.
- ↑ Παυσ. 9, 30, 3.
- ↑ Παυσ. 1, 42, 1.
- ↑ Φιλοστ. Ἡρωϊκ. 10, 70.
- ↑ Παυσ. 9, 29 12.
- ↑ Ἀντων. Λιβ. 22.
- ↑ Νίκανδρ. παρ’ Ἀντ. Λιβ. 9.