Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1889/Ήθη και έθιμα εν Μάνη
| ←Μὴ φύγῃς, μή! | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1889 Συγγραφέας: Ἤθη καὶ ἔθιμα ἐν Μάνῃ |
Παραδείγματα→ |
Πέτρος ΚανελλίδηςΟΙ Μανιᾶται ἰδιόρρυθμον διάγοντες βίον ἐπὶ πλείστους αἰῶνας, ἐγένοντο ἄξιοι σπουδῆς. Τῆς χώρας τὸ φύσει ἀπρόσιτον, καὶ τὸ κατὰ κοινότητας σχεδὸν ἀνεξαρτήτους ζῇν, ἡ ἀτίθασσος ἐλευθερία καὶ ἡ ἔλλειψις ἐννόμου τάξεως, ἡ ἡμιαγρία ἀνεξαρτησία καὶ ἡ διηνεκὴς ἀναρχία, ὑποτρέφουσα τὰ ἀδιάλλακτα μίση καὶ τὸν ἐμφύλιον πόλεμον, ἡ πενία καὶ τὸ πρὸς τοὺς περιοίκους ἀκοινώνητον, ἀναπτύξαντα τὴν ἀμαθῆ βαρβαρότητα, προσέτι δὲ τὴν ἔξω τῶν λῃστρικῶν ἐπιδρομῶν κατὰ γῆν καὶ τῶν πειρατικῶν κατὰ θάλασσαν, ἡ περιοδικὴ ἐγκατάστασις ποιμενικῶν λαῶν, πολυαρίθμων Κρητῶν καὶ ἐπιφανῶν ἐπηλύδων, τὸ κοινωνικὸν, τέλος πάντων, σύστημα τῶν γενῶν, ὡς ἐν Σφακίοις καὶ ἐν Ἀλβανίᾳ, διεμόρφωσαν ἤθη καὶ ἔθιμα ἰδιόρρυθμα, πρωτότυπα, περίεργα, ἐφελκύοντα δὲ ζωηρῶς τὴν προσοχὴν τοῦ ἐθνολόγου καὶ τοῦ καταγινομένου εἰς τὴν ἱστορίαν. Παρὰ τοῖς Μανιάταις ὑπάρχει ἄπειρος ποικιλία ἠθῶν καὶ ἐθίμων, παραλλάσσουσα σχεδὸν πανταχοῦ. Εἰς τοῦτο δὲ κατ’ ἐξοχὴν συνετέλεσαν τὰ γένη, στερρῶς ἐχόμενα τῶν οἰκογενειακῶν παραδόσεων, ζηλοτύπως ἀγωνιζόμενα, συνήθως δι’ ἐνόπλων ῥήξεων, ὑπὲρ τῆς τιμῆς, τῆς κοινωνικῆς ὑπολήψεως καὶ τῶν συμφερόντων αὐτῶν, κοινωνοῦντα δὲ πρὸς ἄλληλα διὰ τῶν ἐθίμων, ἐπεχόντων θέσιν νόμων ἀγράπτων καὶ διὰ τῶν ἐπιγαμιῶν.
Διηγοῦμαι ἐνταῦθα γεγονὸς ἱστορικὸν, κατὰ τὸ πλεῖστον, χαρακτηρίζον τὰ ἔθιμα τῶν γάμων καὶ τῶν οἰκογενειακῶν ἐκδικήσεων. Εἰς τὸν σκοπὸν δὲ ἀποβλέπων, διαπλάττω τὴν ἱστορικὴν ὑπόθεσιν, συνάγων αὐτὴν ἐκ τῶν μοιρολογίων. Τὰ μοιρολόγια ἔχουσιν ἐν Μάνῃ ποιητικὰς καλλονὰς, ἱστορικὴν σημασίαν, ζωηρῶς δὲ ἀναπαριστῶσι προλήψεις, πάθη καὶ αἰσθήματα. Συντεθειμένα κατὰ τὸ πλεῖστον εἰς μέτρον ἓν ἀνομοιοκατάληκτον, ψάλλονται καθ’ ἕνα ἦχον πένθιμον, καὶ χρησιμεύουσιν εἰς πλείστας σχέσεις τοῦ κοινωνικοῦ βίου. Διὰ τῶν μοιρολογίων οἱ Μανιᾶται ψάλλουσι τὰ κατορθώματα τῶν ἐν τοῖς πολέμοις μαχητῶν καὶ ἐξυμνοῦσι τὰς ἀρετὰς τῶν διακεκριμμένων ἀνδρῶν, διηγοῦνται δὲ καὶ περισώζουσιν ἀπὸ τῆς λήθης ἱστορικὰ γεγονότα καὶ χρονικὰ ἀξιοσημείωτα· διὰ τῶν μοιρολογίων τὰ γένη σατυρίζουσι σκληρῶς τὰ ἀντίπαλα, διακωμῳδοῦσι δὲ τῶν ἐχθρῶν τὰ ὀνείδη καὶ τὰ ἀτυχήματα· διὰ τῶν μοιρολογίων τέλος, αἱ γυναῖκες ἀξιοῦνται φήμης ἀγαθῆς, ἀποσπῶσι τὰ δάκρυα καὶ σπαράττουσι τοῦ μᾶλλον ἀπαθοῦς τὴν καρδίαν, θρηνοῦσαι ἐπὶ τῶν νεκρῶν, καὶ ἐπὶ τῶν τάφων καθ’ ὡρισμένας ἐποχάς. Δύο δὲ πρὸ πάντων τοιαῦτα μοιρολόγια, ἐπέσυρον τὴν προσοχήν μου, καὶ ἀπὸ τούτων διεμόρφωσα τὸ ἐν μέρει μυθικὸν καὶ ἐν μέρει ἱστορικὸν τοῦτο διήγημα.
Διὰ τοῦ πρώτου διασύρεται μετὰ σαρκασμῶν ἀναιδῶν τὸ ἀτύχημα γένους ἰσχυροῦ, ἀποτολμήσαντος τὴν ἁρπαγὴν ὡραίας κόρης καὶ ἀπολέσαντος ἔπειτα αὐτὴν, διαφυγοῦσαν τὸν ἀπαγωγέα, καὶ διὰ τοῦ δευτέρου περιγράφεται μετὰ τραγικῆς ἀληθῶς φαντασίας ὁ φόνος φονέως, ὑβρίσαντος διὰ λόγων εἰρωνικῶν καὶ πικρῶν τὴν χήραν τοῦ ἀνδρὸς ὃν ἐφόνευσε.
Εἰσέρχομαι ἤδη εἰς τὴν ὑπόθεσιν.
Κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ παρόντος αἰῶνος δύο ὁμώνυμα χωρία τῆς Μάνης ἐγένοντο θέατρον φοβερῶν γεγονότων· τὸ δὲ ἔθιμον τῶν οἰκογενειακῶν ἐκδικήσεων ἐξύφανεν ἐκεῖ ὑπόθεσιν ἐλεεινῆς τραγῳδίας, πλήρη περιπετειῶν, ἐπεισοδίων καὶ δραματικοῦ ἐνδιαφέροντος. Μοιρολόγια περίφημα καθ’ ὅλην τὴν Μάνην ἀπηθανάτισαν τὰ διαπραχθέντα ἐγκλήματα καὶ περιέσωσαν ἀπὸ τῆς λήθης τὴν θλιβερὰν ἱστορίαν. Τὰ περὶ ὧν ὁ λόγος χωρία κατέναντι ἀλλήλων κείμενα ἐπὶ τῆς ἄκρας τοῦ Ταινάρου οἰκοῦνται ὑπὸ γενῶν ἀντιζήλων, τὰ ὁποῖα διαιροῦσι τὸ χυθὲν αἷμα, τὰ ἀδιάλλακτα μίση καὶ οἱ ἐμφύλιοι πόλεμοι. Πολεμικοὶ πύργοι εἰς θόλους καὶ ἐπάλξεις ἀπολήγοντες ἐπιστέφουσι τὰ χωρία ἀμφότερα καὶ παρέχουσιν εἰς τὸν θεατὴν ὑπερήφανον θέαμα. Ἑκάτερον τῶν χωρίων ἀποτελεῖ ἰδίαν συνοικίαν, ἐν ᾖ οἰκεῖ τὸ γένος ἀμιγὲς, χάριν τῆς ἰσχύος καὶ τῆς ἀσφαλείας. Εἰς τὸ ἄνω χωρίον τὸ γένος εἶναι ἰσχυρὸν, πολυπληθὲς καὶ ὑπερήφανον ἐπὶ τῇ δυνάμει καὶ τῇ εὐγενείᾳ τοῦ αἵματος, ἐπὶ δὲ τοῦ κάτω τὸ ἀντίζηλον γένος, εὐαριθμότερον εἰς ἄνδρας καὶ δύναμιν, κατ’ οὐδὲν ἄλλο ὑστερεῖ. Ἀγωνίζεται ἀνενδότως κατὰ τῶν ἐχθρῶν, φονεύει καὶ φονεύεται. Ἐκ τῶν περιοδικῶν δὲ ἀνταγωνισμῶν τῶν ἀντιζήλων τούτων γενῶν ἐπήγασεν ἡ δραματικὴ ἱστορία, τὴν ὁποίαν ζωηρῶς περιγράφουσι τὰ μοιρολόγια.
Ἐν τῷ κάτω χωρίῳ συνῴκει ἀσθενής τις οἰκογένεια ἀποτελουμένη ἐκ πατρὸς, μητρὸς καὶ θυγατρός. Ὁ πατὴρ, ἀνὴρ νοήμων καὶ φρόνιμος, ἀπέχων τῶν ἐμφυλίων ἐρίδων, ἠσχολεῖτο ἀποκλειστικῶς εἰς τοῦ οἴκου τὴν εὐημερίαν, δι’ ἐργασίας δὲ μακρᾶς καὶ ἐντίμου ἐκτήσατο τὴν ὑλικὴν ἄνεσιν καὶ τὴν κοινὴν ὑπόληψιν. Ἀποδημήσας ἐπὶ ἔτη εἰς Ζάκυνθον, εἰς Κέρκυραν καὶ Σμύρνην, συνεκόμισε πλοῦτον ἱκανὸν καὶ ἐπανέκαμψεν εἰς τὴν πατρίδα, τὴν παρὰ πᾶν ἄλλο διὰ τὸν Μανιάτην προσφιλῆ, ὅπως ἀποκαταστήσῃ τὴν θυγατέρα, γάμου ἤδη ὡραίαν, καὶ ἐγκαταβιώσῃ ἐκεῖ. Δυστυχῶς ἐν Μάνῃ ὁ πλοῦτος καὶ ἡ εὐπορία ἐπισύρουσι τοῦ φθόνου τὰ βλέμματα, παρέχουσι δὲ πολλάκις ἀφορμὴν εἰς ἐνοχλήσεις, εἰς λύπας καὶ εἰς δυστυχήματα. Οἱ πλούσιοι καὶ οἱ εὔποροι, ὄντες ἀσθενεῖς, ἐγείρουσιν ὡς ἐννοεῖται κεφαλὴν, θηρεύουσι δύναμιν, ποθοῦσι νὰ ἀνεγείρωσι πύργους καὶ νὰ ἀνέλθωσιν εἰς κοινωνικὴν περιφάνειαν, τοιούτῳ δὲ τρόπῳ προκαλοῦσι τὸ μῖσος καὶ τὴν ἀντίδρασιν τῶν ἰσχυρῶν, οἵτινες αἴρουσιν εὐχερῶς ἀπὸ τοῦ μέσου τὸ σκάνδαλον.
Ἀλλ’ ὁ ἡμέτερος πλούσιος δὲν ἐφοβεῖτο τὸ τοιοῦτον δυστύχημα. Ἐκτὸς τῆς φρονήσεως, εἶχε κόρην περιζήτητον διὰ τὸ κάλλος, τὸν πλοῦτον καὶ τὰ προτερήματα. Ἦτο ἀληθὴς Καρυάτις. Εἰργάζετο πολὺ, ἐχόρευε μετὰ χάριτος πολλῆς καὶ διέπρεπεν εἰς τὴν ποίησιν τῶν μοιρολογίων, τὰ ὁποῖα ἔψαλλε μετὰ λιγυροτάτης φωνῆς, κινοῦσα τὰ δάκρυα. Δι’ ὅλα ταῦτα τὰ χαρίσματα εἶχε καταστῆ περιβόητος ἀνὰ τὰ χωρία τοῦ Ταινάρου, καὶ ἑπομένως ὁ πατὴρ εἶχεν εὐλόγως τὴν πεποίθησιν ὅτι θὰ δυνηθῇ νὰ ἀνεύρῃ δι’ αὐτὴν γαμβρὸν εἰς ἰσχυρὸν γένος ἀνήκοντα, ἱκανὸν δὲ νὰ παράσχῃ αὐτῷ ἀσφάλειαν καὶ προστασίαν. Ὁ πλοῦτος προσελκύει κατ’ ἐξοχὴν ἐν ταῖς ἐπιγαμίαις τὰ γένη, τὰ συνήθως ὑπὸ τῆς ἀπορίας μαστιζόμενα, διότι παρέχει αὐτοῖς ὄργανον δυνάμεως. Ἡ κόρη ἐν τούτοις εἶχεν ἐκλέξει τὸν γαμβρὸν κατὰ τὴν ἀπουσίαν τοῦ πατρός. Συνεπάθει καὶ ἐπροτίμα ἕνα τῶν νέων τοῦ χωρίου, ὡραῖον, ἀνδρεῖον, τὸν καλλίτερον ἄνδρα τοῦ γένους του. Οὕτω δὲ ὁ πατὴρ, ἐπανελθὼν, εὐχαρίστως ἐνέδωκεν εἰς τὴν ἐκλογὴν τῆς θυγατρὸς, διὰ τῆς ὁποίας ἀπέκτα, πρὸς τοῖς ἄλλοις, συγγενεῖς ἰσχυροὺς καὶ δυναμένους νὰ παράσχωσιν αὐτῷ ἀσφάλειαν. Ἀπεφασίσθη δὲ ὁ γάμος ἄνευ κόπων πολλῶν καὶ διαπραγματεύσεων. Μεσάζων ὑπῆρξε μόνος ὁ ἱερεὺς τοῦ χωρίου, καὶ ὁ ἀρραβὼν ὡρίσθη, ἵνα ἐπιδεικτικῶς τελεσθῇ τὴν ἀμέσως προσεχῆ Κυριακήν. Τὰ ἔθιμα καὶ αἱ τελεταὶ τῶν ἐπιγαμιῶν ἐν Μάνῃ εἰσὶν ἄκρως περίεργα καὶ ἄξια ἐνδιαφέροντος. Ἔχουσιν ἦθος πολεμικὸν καὶ συμβολικῶς κατὰ τὸ πλεῖστον παριστῶσιν ἁρπαγὴν ἐνεργουμένην διὰ πολεμικῶν ἐπιχειρήσεων. Οἱ οἰκεῖοι τοῦ γαμβροῦ, ὅπως ἐκτελέσωσι τὸν ἀρραβῶνα, παρεσκευάσθησαν εἰς οἱονεὶ ἐκστρατείαν καὶ ἐπίθεσιν. Συνεκάλεσαν δὲ τοὺς συγγενεῖς πάντας καὶ τοὺς φίλους τῶν συμμάχων γενῶν, ὅπως συνέλθωσιν ἔνοπλοι καὶ ἐν πομπῇ. Ἀλλὰ τὸ γεγονὸς ὑπῆρξεν αἰφνίδιον καὶ ἀπροσδόκητον, ἐπέσκηψε δὲ ὡσεὶ κεραυνὸς κατὰ τῆς ἰσχυρᾶς καὶ ὑπερηφάνου γενεᾶς ἥτις κατῴκει εἰς τὸ ἄνω χωρίον. Οἱ προὔχοντες αὐτῆς ἔκαμον κονσοῦλτον, τουτέστι συνῆλθον εἰς οἰκογενειακὸν συμβούλιον, κοινῇ δὲ γνώμῃ ἀνεγνώρισαν ὅτι ἡ περικαλλὴς νύμφη θὰ προσενέγκῃ εἰς τὸν γαμβρὸν πλοῦτον πολὺν, ἑπομένως μέσα, δύναμιν καὶ κοινωνικὴν περιφανειαν. Ἀπεφάσισαν δὲ πρὸς ματαίωσιν τοῦ γάμου, προλαμβάνοντες τοὺς ἀντιπάλους, νὰ ἐνεργήσωσιν ἀρραβῶνα αὐθαίρετον δικαιώματι ἰσχύος καὶ καταστήσωσι τὴν περιζήτητον κόρην σύζυγον νέου συγγενοῦς. Οὐδενὸς λοιπὸν γινώσκοντος, οὐδὲ τῆς νύμφης, οὐδὲ τοῦ πενθεροῦ, ἔπεμψαν ἐν τάχει καὶ ἐν ὥρᾳ νυκτὸς ἄνδρας ἐνόπλους, οἵτινες ἔρριψαν πυροβολισμοὺς ἐν τῇ αὐλῇ τῆς οἰκίας καὶ ἐφώνησαν τὸ καλορροίζικα. Οὕτω δὲ διὰ τῆς παραδόξου ταύτης διατυπώσεως ἡ τελετὴ τοῦ ἀρραβῶνος ἐθεωρήθη τελεσθεῖσα κατὰ τὰ ἔθιμα τῶν Μανιατῶν, καὶ ὁ ἀρραβὼν ἀστραπηδὸν διεβοήθη ἀνὰ τὰ χωρία τοῦ Ταινάρου. Οἱ πυροβολισμοὶ ἐδήλωσαν πᾶσι καὶ πάσαις ὅτι ἐγένετο κατοχὴ ἀδεσπότου, ὅπερ οὐδεὶς πλέον ἠδύνατο νὰ ἁρπάσῃ, χωρὶς νὰ ἀποπλύνῃ διὰ τοῦ ἰδίου αἵματος τὴν ὕβριν τῆς ἁρπαγῆς. Ἡ δορυάλωτος κόρη μετεβλήθη εἰς δούλην ἄνευ ἰδίας θελήσεως, καὶ ὁ ταλαίπωρος πατὴρ ὠλοφύρετο, γινώσκων τὰ φοβερὰ ἀποτελέσματα τῆς ἀντιστάσεως. Ἐν τούτοις, ἡ κόρη ἀντέταξεν εἰς τὴν βίαν ἀδάμαστον θέλησιν, καὶ οἱ συγγενεῖς τοῦ περιποθήτου μνηστῆρος ἀπεφάσισαν, ἀδιαφοροῦντες πρὸς τὰ συμβησόμενα, νὰ διεκδικήσωσι τὴν πολύφερνον καὶ ὡραίαν νύμφην ἐνόπλῳ χειρὶ, καὶ προέβησαν εἰς τὴν τέλεσιν τοῦ ἀρραβῶνος. Συγγενεῖς καὶ φίλοι, ἄνδρες πάντες ἔνοπλοι, συνῆλθον τὴν Κυριακὴν μετὰ τὴν λειτουργίαν ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ νυμφίου, καὶ ἐκεῖθεν τοῦ ἱερέως καὶ τῶν γερόντων ἡγουμένων, ἀπῆλθον, παρελαύνοντες μετ’ ἐπιδείξεως, εἰς τὸν οἶκον τῆς νύμφης, ὅπου εὑρόντες καὶ τοὺς συγγενεῖς αὐτῆς συνηγμένους ἐτέλεσαν τὸν ἀρραβῶνα. Ἐρρίφθησαν πυροβολισμοὶ ἑκατέρωθεν, οἶνος κατεπόθη ἄφθονος καὶ ἐδόθη τῇ νύμφῃ ὑπὸ τοῦ πενθεροῦ δακτυλίδιον καὶ κάλυμμα τῆς κεφαλῆς.
Οὕτως ἤρξατο ἡ ὑπόθεσις τῆς φοβερᾶς τραγῳδίας. Οἱ ἄνδρες τοῦ ἀντιζήλου γένους, ἀποτυχόντες ἐν τῷ ἐγχειρήματι, διενοήθησαν ἐκδίκησιν καὶ ἀπεφάσισαν νὰ ἀποπλύνωσι τὴν ὕβριν κατὰ τῆς τιμῆς τοῦ γένους διὰ τοῦ αἵματος τοῦ παρατόλμου ὑβριστοῦ. Οἱ ἔνοπλοι συνῆλθον, οἱ πύργοι ἑτοιμάσθησαν εἰς ἄμυναν καὶ εἰς ἐπίθεσιν, αἱ σχέσεις διεκόπησαν μεταξὺ τῶν δύο χωρίων, καὶ ὁ πόλεμος ἐπέκειτο. Ἀλλὰ πρὸ πάσης ἄλλης ἐπιθέσεως οἱ προὔχοντες τοῦ γένους ἔκριναν συμφερώτερον καὶ ἀξιοπρεπέστερον νὰ ἐνεργήσωσι τῆς νύμφης τὴν ἀπαγωγὴν καὶ νὰ καταναγκάσωσιν αὐτὴν εἰς γάμον ἀφίνοντες τοιούτῳ τρόπῳ τοὺς ἐχθρούς των εἰς τὰ κρύα τοῦ λουτροῦ. Διενοήθησαν τουτέστι νὰ ἀνταποδώσωσιν ὕβριν ἀντὶ ὕβρεως, ἐκτιθέντες τὸν γαμβρὸν εἰς τὸν κοινὸν περίγελων. Ἐξέπεμψαν τούτου ἕνεκα ἐνόπλους ἄνδρας ἐν ὥρᾳ νυκτὸς καὶ ἥρπασαν ἀπὸ τῆς πατρικῆς στέγης τὴν μνηστήν. Ἀλλ’ ἐντεῦθεν προῆλθε νέα ἀπροσδόκητος περιπέτεια. Ἡ ὅσον ὡραία τόσον εὔτολμος νεᾶνις εὗρεν εὐκαιρίαν νὰ ἀποδράσῃ τῆς οἰκίας ἀπεχθοῦς νυμφίου καὶ νὰ ἐπιστρέψῃ εἰς τὸ κάτω χωρίον ὅπου ἐτέθη ὑπὸ τὴν ἀσφαλῆ πλέον προστασίαν τοῦ ἀνδρὸς, ὅν ἐπροτίμα ὡς σύζυγον ἐξ ἔρωτος. Τότε δὲ ἠκούσθη καὶ ἐψάλη ἀνὰ τὰ χωρία τοῦ Ταινάρου περίφημον σατυρικὸν μοιρολόγιον συντεθὲν ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν τοῦ ἀτυχήσαντος γένους, ὅπερ ἀπήγαγε καὶ ἀπώλεσε τὴν νύμφην τοσοῦτο οἰκτρῶς. Παντοῦ ἀντήχει ἐν μέσῳ γελώτων, ἐξερεθίζον μέχρι μανίας τοὺς παθόντας, τὸ μοιρολόγιον:
«Ὄντες ποῦ μὲ παντρεύασι
δὲν μὲ καλογερεύασι;
Μοῦ ’δῶσαν ’να πεντάφτωχο
κ’ ἕνα παλῃοπεντάκληρο.
Τόνε τσιγκλοῦ δὲν μὲ τσιγκλᾷ
τόνε μιλοῦ δὲν μὲ μιλᾷ.
Κι’ ἀφίνου κάτω τὴν ντροπή....
Γαμπρέ μου ὄντες γεννήθηκες
ὁ ἥλιος ἐκατέβη
καὶ σού ’δωκε τὴν ὠμορφιὰ
καὶ πίσω πάλι ἀνέβη.
Κατόπιν δὲ ὁ γαμβρὸς ἐπέβη ἡμιόνου, ἠκολούθησαν δὲ αὐτὸν αἱ γυναῖκες, ψάλλουσαι γαμικὰ ᾄσματα, τὰ βιολιὰ, καὶ οἱ ἄνδρες ἔνοπλοι, ἐπιβαίνοντες ἐπίσης οἱ πλεῖστοι ἡμιόνων. Ἡ πομπὴ τοῦ γάμου, τὸ ὀψίκιον, διῆλθε ἐπιδεικτικῶς τὰς ὀδοὺς καὶ ἔστη πρὸ τοῦ οἴκου τῆς νύμφης, ὅπου ὁ πενθερὸς μετὰ τῶν συγγενῶν αὐτοῦ ὑπεδέξαντο τοὺς συμπεθέρους ἐν μέσῳ ἀπαύστων πυροβολισμῶν. Ὁ γαμβρὸς, καταβὰς ἀπὸ τοῦ ἡμιόνου, ἔστη πρὸ τῆς θύρας, ἐδέχθη ἀπὸ τῶν συγγενῶν τῆς νύμφης δῶρα ἐπὶ τῶν ὤμων — συνήθως μετάξινα μανδύλια — καὶ ῥαπίσματα ἐλαφρὰ ἐπὶ τῶν παρειῶν, ἐπλήρωσεν εἰς τὸν πενθερὸν μέχρι λεπτοῦ τὴν συμπεφωνημένην τῆς νύμφης τιμὴν καὶ ἔπειτα ἀφέθη αὐτῷ ἐλευθέρα ἡ εἴσοδος εἰς τὴν οἰκίαν, ἔνθα εὗρε τὴν νύμφην κεκοσμημένην λαμπρῶς, καμαρώνουσαν, ἤτοι νεύουσαν χαμαὶ, καὶ ἔχουσαν περὶ αὐτὴν γυναῖκας συγγενεῖς, αἵτινες ἐπετέλουν παρ’ αὐτῇ ἔργα ἀμφιπόλων καὶ θεραπαινίδων. Τὸ πλῆθος τότε τῶν συγγενῶν καὶ τῶν προσκεκλημένων τοῦ γαμβροῦ εἰσώρμησαν ἀθρόοι εἰς τὴν οἰκίαν, κενὴν σκευῶν καὶ ἐπίπλων. Ἔθιμον περίεργον ἐπιτρέπει εἰς τοὺς συνοδοὺς τοῦ γαμβροῦ τὴν ἁρπαγὴν σκευῶν καὶ ἐπίπλων ἐκ τοῦ οἴκου τοῦ πενθεροῦ. Οἱ τοιοῦτοι δὲ κλέπτοντες λαμβάνουσι τὴν ἀγαθὴν τύχην ὑπὲρ τοῦ γαμβροῦ, ἀλλ’ οἱ ἀνακαλυπτόμενοι ὑπὸ τῶν συγγενῶν τῆς νύμφης μουντσουρώνονται. Τέλος μετὰ προσρήσεις τινας καὶ χαριεντισμοὺς ἡ νύμφη ἀπήχθη ἐν μέσῳ ὀλοφυρμῶν τῶν οἰκείων, ἐτέθη ἐπὶ ἡμιόνου καὶ ὡδηγήθη μετὰ τῆς αὐτῆς παρατάξεως εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ γαμβροῦ, ἀφ’ οὗ οὗτος ἔδωκε γενναῖα χρηματικὰ δῶρα εἰς τοὺς συγγενεῖς τῆς νύμφης, ὅσοι δικαιώματι ἐκράτησαν τοῦ ἡμιόνου του τὸν χαλινόν. Ἐν Μάνῃ ἡμιόνους μεταχειρίζονται ἀντὶ τῶν ἵππων, ἐπειδὴ ἵπποι ἐκεῖ δὲν ὑπάρχουσιν. Ἀναγκαῖον δὲ ἐνταῦθα νὰ σημειώσω καὶ ἕτερον ἀξιοπαρατήρητον ἔθιμον, ὅτι ὁ γαμβρὸς πρώτην φορὰν ἀπὸ τῆς τελέσεως τοῦ ἀρραβῶνος εἶδεν ἐκ νέου τὴν μνηστὴν καὶ σύζυγον. Ἡ μνηστὴ κρύπτεται ἐπιμελῶς ἀπὸ τοῦ μνηστῆρος, τὴν αὐτὴν δὲ καὶ μετὰ τὸ στεφάνωμα τηρῶν διαγωγὴν, καὶ μόνη μένει μετὰ τοῦ συζύγου κατὰ τὴν πρώτην νύκτα τοῦ γάμου. Ἡ γαμικὴ πομπὴ ἐν τούτοις ὑπέστρεψε μετὰ τῆς νύμφης εἰς τὸν οἶκον τοῦ γαμβροῦ, ἡ νύμφη ἐτέθη ἐπὶ καθίσματος ἐν τῇ αὐλῇ, ὅπως λάβῃ τὰ δῶρα τῶν προσκεκλημένων του, καὶ ἔπειτα ὡδηγήθη εἰς τὴν οἰκίαν, ὅπου εὗρε τὸ ἰνίον παρὰ τὴν θύραν καὶ ἐκαμάρωσε κατὰ τὴν ἡμέραν ὁλόκληρον, ἐν ᾧ οἱ προσκεκλημένοι ἐτράπησαν εἰς δαῖτα, εἰς μολπὴν καὶ ὀρχηστὺν, τὰ δαιτὸς ἀναθήματα καθ’ Ὅμηρον. Τὴν ἑσπέραν τῆς ἡμέρας ταύτης οἱ προσκεκλημένοι ἀπῆλθον, ἀπελείφθησαν δὲ ὁ κουμπάρος καὶ οἱ στενότεροι τῶν συγγενῶν, οἵτινες τὴν πρωΐαν τῆς ἐπιούσης ἐξήτασαν τὸ ὑποκάμισον, ἐκτεθειμένον πρὸ τῆς θύρας τοῦ νυμφῶνος, ὅπως κυρωθῇ τὸ ἀμίαντον τῆς παρθενίας, ὡδήγησαν δὲ τὴν νύμφην μετὰ τοῦ νυμφίου μέχρι τῆς πηγῆς, ὅθεν ἡ νύμφη ἐπιστρέφουσα ἐνόμισεν ὕδωρ καὶ ἔσπειρε σίτον εἰς τὴν ὁδόν.
Τοιαύτη ἐν βραχυτάτῃ συνόψει ἐγένετο τοῦ γάμου ἡ ἐπιδεικτικὴ τελετή. Αὕτη ὅμως παρήγαγε σφοδρὸν ἐρεθισμὸν καὶ ἐξῆψε τὰ πάθη εἰς τὸ ἔπακρον. Τὸ γένος τοῦ ἄνω χωρίου ᾐσθάνθη λύσσαν ἐκδικήσεως καὶ ἐβουλεύθη τὸν φόνον τοῦ γαμβροῦ. Ἐντὸς δὲ ὀκτὼ ἡμερῶν ἀπὸ τοῦ γάμου ὁ γαμβρὸς ἐνέπεσεν εἰς ἔνεδραν καὶ ἀπέθανε βληθεὶς ὑπὸ σφαιρῶν!
Τότε πλέον ἐπῆλθεν ἀδυσώπητος ἡ ἐριννὺς τοῦ πολέμου, ἀνεπτύχθη δὲ τὸ φοβερὸν δρᾶμα τοῦ ἐθίμου τῶν οἰκογενειακῶν ἀντεκδικήσεων. Οἱ κατὰ τὸ φαινόμενον ἀδικηθέντες μετεβλήθησαν εἰς ἀδικήσαντας, καὶ τὸ χυθὲν αἷμα ἔπρεπε νὰ ἀποδοθῇ. Οἱ συγγενεῖς τοῦ φονευθέντος γαμβροῦ ὤφειλον κατὰ τὸ ἔθιμον νὰ πάρωσιν ὀπίσω τὸ αἷμα παρὰ τῶν φονέων, φονεύοντες συγγενῆ αὐτῶν οἱονδήποτε, ὁμαίμονα, οὐχὶ ἐξ ἀγχιστείας, εἰ δυνατὸν, τὸν καλλίτερον καὶ ἐπιφανέστερον. Οἱ ἐξ ἐπιγαμιῶν συγγενεῖς, οἱ εἰς ἄλλα γένη ἀνήκοντες, οὐδένα ἀπὸ τοιούτων φόνων διατρέχουσι κίνδυνον, μάχονται δὲ πολλάκις κατὰ τῶν ἰδίων συγγενῶν, ἔχοντες τοὺς πολεμίους αὐτῶν φίλους καὶ συμμάχους, εἴτε συγγενεῖς ἐξ αἵματος. Ἑκατέρωθεν οἱ ἄνδρες ἐκλείσθησαν εἰς τοὺς πύργους, καὶ τὰ χωρία ἀμφότερα μετεβλήθησαν βαθμηδὸν εἰς θορυβώδη στρατόπεδα. Οἱ μαχηταὶ τῶν συμμάχων γενῶν ἔσπευσαν πάντοθεν νὰ πολεμήσωσιν ὑπὲρ τῶν φίλων, φέροντες εἰς τὰ ἀντίπαλα στρατόπεδα τροφὰς καὶ ἐφόδια πολεμικά. Μόναι αἱ γυναῖκες περιεφέροντο ἐλευθέρως, εἰς τὰ δύο χωρία, οὐδένα ἀπὸ τῶν ἑκατέρωθεν ἀνταγωνιζομένων διατρέχουσαι κίνδυνον. Εἰργάζοντο, διετήρουν τας συγκοινωνίας, ὡδήγουν καὶ ὑπηρέτουν τοὺς μαχομένους πολυτρόπως, ὕβριζον καὶ ἐλιθοβόλουν τοὺς ἐχθροὺς, οὓς συνήντων καθ’ οἷον, συνεπλέκοντο μετὰ τῶν γυναικῶν αὐτῶν, ἀποσπῶσι τὰς κόμας, καταφέρουσα πληγὰς καὶ μώλωπας διὰ τῶν ὀνύχων, τῶν λίθων καὶ τῶν ῥάβδων. Καὶ ὅμως οἱ ἔνοπλοι ἄνδρες, μετ’ ἄκρας συμπεριφερόμενοι ἐπιεικείας, οὐδὲν ἀπεπειρῶντο κατ’ αὐτῶν. Τὰ πάντα δὲ ἠνείχοντο, τὰς ὕβρεις καὶ τοὺς λιθοβολισμούς. Τὸ φονεύειν γυναῖκα θεωρεῖται ἐν Μάνῃ αἰσχρὸν, ἄνανδρον, ἄτιμον, καὶ μόνον ἐν ἄκρῳ κινδύνῳ ὁ μαχητὴς διατελῶν ἐν τοιούτοις πολέμοις δύναται νὰ ἀποπειραθῇ τὸν φόνον γυναικὸς, ὅπως σωθῇ. Οἱ μαχόμενοι φονεύουσι πάντας τοὺς ἄρρενας ἐχθροὺς, προβαίνοντες μέχρι τοῦ λίκνου τῶν νηπίων, τῶν γυναικῶν ὅμως ἀπέχουσιν ἐπιμελῶς.
Ἐν τούτοις ἡ σκηνὴ μετὰ τὸν φόνον τοῦ γαμβροῦ ὑπῆρξεν ἄκρως πένθιμος καὶ τραγική. Τὸ κάτω χωρίον ἐπληρώθη γόων καὶ θρήνων, ὀλολυγμῶν καὶ κοπετῶν. Αἱ γυναῖκες ἀποβαλοῦσαι τὰ ἐρυθρὰ κοσμήματα τῶν ἐνδυμάτων, προσέλαβον ὄψιν πένθιμον· ἀπέβαλον τὸ κάλυμμα τῆς κεφαλῆς· ἔλυσαν τοὺς πλοκάμους· ἔτιλον τὰς τρίχας τῆς κόμης καὶ ἔσχισαν διὰ τῶν ὀνύχων τὰ πρόσωπα· ἐρράγησαν δὲ εἰς κοπετούς. Ἔθεντο τὸ πτῶμα ἐν τῇ αὐλῇ τῆς οἰκίας καὶ, περιστοιχήσασαι τὴν τλήμονα χήραν, ἥτις ἐκράτει τοὺς ἀναλελυμένους πλοκάμους καὶ ἔτυπτε τὸ στῆθος ἰσχυρῶς, ἐκάθισαν περὶ τὸ λείψανον. Οἱ ἄνδρες ἐπίσης τοῦ γένους καὶ οἱ τῶν φίλων γενῶν, προσερχόμενοι μακρόθεν ἐν ὀλολυγμοῖς, ἐσχημάτισαν κύκλον περὶ τὰς γυναῖκας. Τότε δὲ ἤρξαντο τὰ αὐτοσχέδια μοιρολόγια δι’ ὧν ὑμνήθησαν αἱ ἀρεταὶ τοῦ νεκροῦ καὶ τοῦ γένους του, ἐκακολογήθησαν σκληρῶς οἱ φονεῖς καὶ οἱ συγγενεῖς τῶν φονέων, ἐμνημονεύθησαν παρελθόντα γεγονότα, σχέσιν ἔχοντα πρὸς τὰ πράγματα καὶ πρὸς τὰς μοιρολογούσας. Κατ’ ἐξοχὴν δὲ τὰ μοιρολόγια ἐξύμνησαν ἢ ἐταλάνισαν τὸν θανόντα γαμβρὸν καὶ τὴν χήραν αὐτοῦ, ἐξῆψαν δὲ τοῦ γένους τὴν φιλοτιμίαν καὶ ἐθέρμανον ἰσχυρῶς τὸ πάθος τῆς ἀντεκδικήσεως. Ἀλλὰ καὶ οἱ ἄνδρες ἐποίησαν μοιρολόγια, τὰ ὁποῖα δὲν ἔψαλλον ἐν στίχοις συνδιαλεγόμενοι, τὸν λόγον δὲ ἀδιαλείπτως περιστρέφοντες εἰς τὸν νεκρὸν, καὶ τοὺς ἐχθροὺς, εἰς τὸν ἐπικείμενον πόλεμον. Ἀδύνατον δὲ τῇ ἀληθείᾳ νὰ συλλάβῃ τις τὴν ἰδέαν τοιαύτης πενθίμου τελετῆς, ἂν μὴ προσωπικῶς παραστῇ. Τὸ ἀληθὲς πάθος ποιεῖται θαύματα καὶ δημιουργεῖ αὐτοσχεδίους ποιητὰς, ἀνοίγοντας κρουνοὺς δακρύων. Οὐδεὶς ὀφθαλμὸς μένει ἀδάκρυτος, τὰ πάθη δὲ θερμαίνονται καὶ ἡ καρδία συγκινεῖται εἰς ὑπερβολήν.
Τέλος πάντων, ὁ νεκρὸς ὡδηγήθη εἰς τὸν τάφον μετὰ γόων καὶ κοπετῶν, ἀκολουθούμενος παρ’ ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν, καὶ πάντες ἀνέκραξαν τό: «ὁ Θεὸς σχωρέσ’ τον,» βυθίσαντες τεμάχιον ἄρτου εἰς φάβαν μετ’ ἐλαίου καὶ φαγόντες αὐτό. Τὴν δὲ ἐπιοῦσαν ἀπὸ τῆς πρωΐας ἤρξατο ὁ φοβερὸς πόλεμος. Οἱ πύργοι ἐκάησαν ἐκ τῶν πυροβολισμῶν καὶ τὰ κανόνια τῶν γενῶν ἐτέθησαν εἰς ἐνέργειαν, ὅπως κρημνίσωσιν αὐτοὺς ἐκ θεμελίων. Ἄνδρες καὶ γυναῖκες ὕβριζον ἀλλήλους σκληρῶς, οἱ ἑκατέρωθεν δὲ λιθοβολισμοὶ, ὑπὸ τῶν γυναικῶν ἰδίως ἐνεργούμενοι, κατέστρεφον τὰς στέγας τῶν οἰκιῶν καὶ καθίστων τὴν ἐν ταῖς ὁδοῖς διαμονὴν ἐπικίνδυνον. Τὴν ἡμέραν συνεκροτοῦντο μάχαι ἐν τοῖς ἀγροῖς καὶ τὴν νύκτα ἐθήρευον τοὺς ἐχθροὺς δι’ ἐνεδρῶν, ἑκατέρωθεν δὲ ἄνθρωποι ἐπληγώθησαν ἢ ἐφονεύθησαν καὶ οἰκίαι κατερρίφθησαν. Ὁ πόλεμος διετηρήθη ἐπὶ πολὺν χρόνον. Ἐγένετο περιοδικῶς ἀνακωχὴ (τρέβα) καὶ πάλιν ἐπανελαμβάνετο, ἀλλ’ ἐκ τῶν κυρίως ἐχθρῶν ἐκ τοῦ ἄνω χωρίου οὐδεὶς ἀπέθανεν. Οἱ ὀφείλοντες αἷμα ἠμύνοντο καὶ προεφυλάσσοντο ἐπιμελῶς, κρυπτόμενοι ἐν τοῖς πύργοις, ἀποφεύγοντες τὰς συναντήσεις καὶ ἐξερχόμενοι ἐν ἀνάγκῃ μετὰ πολλῶν προφυλάξεων. Οὐδεὶς ἐμάνθανε πότε ἐξήρχοντο καὶ ποῦ μετέβαινον· συνωδεύοντο δὲ ἐν ταῖς ὁδοῖς ὑπὸ φρουρῶν ἐνόπλων καὶ εἶχον προσκόπους γυναῖκας, αἵτινες ἐξηρεύνων πρότερον τὸ ἔδαφος, ὅπως ἀνακαλύψωσι τοὺς τυχὸν κεκρυμμένους ἐχθρούς· καὶ ἐν αὐταῖς δὲ ταῖς μάχαις αἱ γυναῖκες προεπορεύοντο παρενοχλοῦσαι πολυτρόπως τοὺς ἐχθροὺς καὶ καθιστῶσαι αὐτοῖς τὴν θέσιν ἐπικίνδυνον. Ἀλλὰ πρὸ πάντων οἱ ὀφείλοντες αἷμα ἠσφαλίζοντο διὰ τοῦ καλουμένου ξεβγαλτοῦ. Ἔχοντες μεθ’ ἑαυτῶν ἄνθρωπον, ἀνήκοντα εἰς γένος ἰσχυρὸν καὶ ἀμέτοχον, οὐδένα διέτρεχον κίνδυνον. Οἱ ἐχθροὶ ἀπεῖχον αὐτῶν, σεβόμενοι τον ξεβγαλτὴν, τὸν παρέχοντα αὐτοῖς προστασίαν, ἕτοιμον δὲ νὰ θεωρήσῃ πᾶσαν κατ’ αὐτῶν προσβολὴν ὡς ἰδίαν ὑπόθεσιν, ἐνδιαφέρουσαν ἀμέσως τὸ γένος του. Τὰ γένη, ὡς ἐννοεῖται, εἰσὶν ἐθνάρια καὶ ἀκολουθοῦσιν εἶδος διεθνοῦς δικαίου.
Διὰ τοιούτων λοιπὸν μέσων τὸ γένος τοῦ ἄνω χωρίου ἀπέφυγε τὰ φονικὰ δυστυχήματα. Ὁ πόλεμος, ἐπὶ ἱκανὸν χρόνον διατηρηθείς, διεκόπη ὁριστικῶς, ἀλλ’ ἡ ἔχθρα ἐξηκολούθησε, καὶ οἱ ὀφείλοντες αἷμα, ἐφυλάσσοντο ἐπιμελῶς, μένοντες οἴκοι κατάκλειστοι. Τῶν παθῶν βαθμηδὸν πραϋνομένων ἐπεδείκνυον ταπείνωσιν καὶ μεταμέλειαν, ἐπεδίωκον δὲ τὸ ψυχικόν, ἤτοι τὴν συγγνώμην καὶ τὴν συμφιλίωσιν. Ἀλλὰ τὰ πάθη δαμάζει φύσει ὁ χρόνος καὶ οἱ συγγενεῖς τοῦ φονευθέντος δαμασθέντες ὑπὸ τοῦ χρόνου καὶ τῶν παθημάτων, τῶν ζημιῶν καὶ τῶν κακουχιῶν, ἐτρέποντο ἠρέμα πρὸς τὸν τελικὸν συμβιβασμόν. Εἴθισται δὲ παρὰ τοῖς Μανιάταις νὰ χαρίζωσιν εἰς τοὺς φονεῖς τὸ αἷμα καὶ νὰ συγχωρῶσι μετὰ πάροδον χρόνου τὰ ἐγκλήματα πειθόμενοι εἰς τὰς φιλικὰς συμβουλὰς καὶ τὰ θρησκευτικὰ παραγγέλματα. Ὁ φόνος δὲν ἀτιμάζει τὰ γένη οὐδὲ κρίνεται συγγνώμης ὁ φονεὺς ἀνάξιος ὡς ὁ ὑβριστὴς τῆς τιμῆς ἐν τῷ προσώπῳ γυναικός. Συγχωροῦσιν ἑπομένως τὸν φονέα καὶ κάμνουσι τὸ ψυχικὸν συγγνώμης πρωτότυπον καὶ ἄκρως περίεργον. Ἀφ’ οὗ οἱ ἱερεῖς καὶ τὰ μεσάζοντα γένη ἐπιτύχωσι συμβιβασμόν, οἱ συγγενεῖς τοῦ φονέως, αὐτοῦ ἡγουμένου προσέρχονται ἐν ἡμέρᾳ ἑορτῆς εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ φονευθέντος, φοροῦντες πενιχρὰ ἐνδύματα, τεταπεινωμένοι, σιωπηλοί, κομίζοντες ἄρτον, οἶνον καὶ κρέας, ἑπόμενοι δὲ τῶν φίλων τῶν μεσολαβούντων καὶ τῶν ἱερέων. Ἐκεῖ συναντῶσι τοὺς ἐχθροὺς αὑτῶν συνηθροισμένους, ἄοπλοι πρὸς ἀόπλους, χαιρετῶσιν αὐτούς ταπεινῶς, ζητοῦσι δὲ συγχώρησιν καὶ λήθην τῶν ἡμαρτημένων. Ὁ φονεὺς, εἰσαγόμενος εἰς τὴν οἰκίαν, συναντᾷ πρὸ τῆς θύρας τὸν πατέρα τοῦ θύματος, ὅστις δακρύων φιλεῖ αὐτὸν εἰς τὸ μέτωπον καὶ τὸν καλεῖ υἱὸν, τὴν μητέρα, ἥτις τὸν καλύπτει διὰ τοῦ ἐνδύματος, συμβολικῶς ὑποδηλοῦσα διὰ τούτου ὅτι ἀνεῦρε τὸν ἀπολεσθέντα υἱὸν ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ φονέως, τὴν σύζυγον, τέλος, καὶ τὰ τέκνα ἅτινα θωπεύει καὶ καταφιλεῖ ἐπέχων ἀπὸ τῆς στιγμῆς ταύτης ἀπέναντι τούτων τὴν θέσιν τοῦ ἐκλιπόντος γονέως. Τὸ ψυχικὸν διὰ τοὺς Μανιάτας εἶναι ἀληθῶς σοβαροτάτη τελετή. Οὐδέποτε οἱ ἀδικηθέντες παραβαίνουσι τὸ ψυχικὸν, θεωροῦσι δὲ ἔκτοτε τὸν φονέα ἀληθῆ ἀδελφὸν καὶ προστατεύουσιν αὐτὸν κατὰ παντός. Ἐτέρωθεν δὲ οἱ συγγενεῖς τοῦ φονέως ἀναλαμβάνουσιν ἀπέναντι τῶν συγγενῶν τοῦ θύματος ὑποχρεώσεις σοβαρὰς καὶ πολυτρόπως ἐκδηλοῦσιν εὐγνωμοσύνης αἰσθήματα. Ἀπέχουσιν ὕβρεως, ἐπιδεικνύουσι ταπείνωσιν καὶ μεταμέλειαν, τιμῶσι τοὺς παθόντας ὅπως δήποτε, καὶ λαμβάνουσι τὰ ὅπλα ὑπὲρ αὐτῶν, κατ’ ἄλλων ἀγωνιζομένων. Αὐτὸς δὲ ὁ φονεὺς, ἀσκῶν ἐπὶ τῶν τέκνων τοῦ θύματος θετοῦ πατρὸς δικαιώματα, ἐκτελεῖ αὐτὰ μετὰ παραδειγματικῆς ἀφοσιώσεως καὶ πίστεως.
Τοιοῦτον λοιπὸν ψυχικὸν ἐπεδίωκον οἱ συγγενεῖς τῶν φονέων· ἀλλ’ ἡ ἀπαρηγόρητος χήρα, ἡ τιμῶσα τὸ γένος διὰ τῆς χηρείας, ἀσκοῦσα δὲ ἐπὶ τοῦ ψυχικοῦ ὑπέροχον θέλησιν, ἀπέστεργε τὰς φιλικὰς προτροπὰς καὶ ἀπέκρουε τὰς προτάσεις τοῦ συμβιβασμοῦ. Οὕτω δὲ παρῆλθον πέντε ἔτη καθ’ ἃ ἡ ἔρις ὑπῆρξεν ἀδιάλλακτος. Ἡ ἀδυσώπητος χήρα ἀπῄτει ἐκδίκησιν καὶ ἐξῆπτε τὰ πάθη διὰ θρήνων καὶ μοιρολογίων. Ἀλλ’ ἐπὶ τέλους φωτισθεῖσα ὑπὸ τῆς θρησκείας, ἤρξατο ἀποκλίνουσα πρὸς τὸν συμβιβασμὸν, καὶ εἰς ἔνδειξιν τῆς γνώμης διενοήθη νὰ διέλθῃ μόνη πρὸ τῶν οἰκιῶν τῶν φονέων, μεταβαίνουσα εἰς τὸ ἄνω χωρίον. Ἐμπνεομένη ὑπὸ ποιᾶς τινος φιλαυτίας, ἤλπισεν ὅτι θὰ συναντήσῃ ἐκεῖ δείγματα μετανοίας καὶ φιλικῆς δεξιώσεως. Ὁ ἐχθρὸς ὅμως τοῦ ἀνθρωπίνου γένους καὶ εἰσηγητὴς τῶν κακῶν, ὁ διάβολος, ἔτυχεν ἐκεῖ, καὶ προσέθετο τὴν λύσιν τῆς φοβερᾶς τραγωδίας. Τὸ περίφημον μοιρολόγιον οὗ ἐμνήσθην ἀνωτέρω, διηγεῖται τί ἐπηκολούθησεν. Ὁ φονεὺς ἀκούσας αἴφνης ὅτι ἡ χήρα διήρχετο πρὸ τῆς οἰκίας αὐτοῦ καὶ νομίσας ὅτι διατηρεῖ ἔτι τὴν γνώμην ἀνένδοτον, ἐξῆλθεν εἰς τὴν εἴσοδον καὶ ἀπηύθυνε τῇ χήρᾳ ἀσυγχώρητον ὕβριν, σκληρὸν σαρκασμόν.
— «Καϋμένη Ληγοροῦ, τῇ εἶπε, τί φορεῖς τὰ μαῦρα καὶ μοιρολογᾷς; Ἔχομεν ἄνδρα καλλίτερον νὰ σοῦ δώσωμεν. Ἂν ἐσκοτώσαμεν τὸν ἄνδρα σου ἐμεῖς τονε πλερώναμε, κεῖνον τὸν παλῃὸ Βέτουλα, ἢ ἕξη γρόσια, ἢ ἑφτὰ καὶ ’στὴν ἀκρίβειά του κ’ ἐνιά».
Τὸ θῦμα ἐκαλεῖτο Γρηγόριος Βέτουλας, καὶ ὁ κακοῦργος ἔπλασε διὰ τοῦ ὀνόματος ὑβριστικὸν λογοπαίγνιον. Βετούλιον, ὡς γνωστὸν, λέγεται τὸ διετὲς αἰγίδιον!
Ἡ τοιούτῳ τρόπῳ λοιπὸν ὑβρισθεῖσα Ληγοροῦ ἔφυγεν ἐκ τοῦ ἄνω χωρίου ἔμπλεως ὀργῆς καὶ θλίψεως. Ἐπιστρέψασα δὲ εἰς τὴν οἰκίαν ἐκάθησε πρὸ τῆς εἰσόδου, ἔλυσε τοὺς πλοκάμους καὶ ἔστησε τὸ μοιρολόγιον. Ὁ γυναικάδελφος δὲ αὐτῆς, ἐκπλαγεὶς ὑπὸ τοῦ θρήνου, ἐξῆλθε καὶ ἠρώτησε νὰ μάθῃ τὴν αἰτίαν· ἡ δὲ Ληγουροῦ διηγήθη τὴν ὕβριν, ἣν ὑπέστη παρὰ τοῦ φονέως καὶ παρετήρησε πικρῶς, ὅτι ὁ Βέτουλας δὲν ἔχει μήτε ’δικοὺς, μήτε γενειακοὺς, ὅπως ἐκδικήσωσιν αὐτὸν καὶ τὴν χήραν του. Ὁ δυστυχὴς ἄνθρωπος τούτου ἕνεκα ἐγένετο ἔξαλλος ὑπὸ τῆς ὀργῆς, κατελήφθη ὑπὸ θηριώδους μανίας. Ὁ φόνος συγχωρεῖται, ἀλλ’ ἡ τοιαύτη ὕβρις κατὰ τῆς χήρας μάλιστα τοῦ θύματος, δὲν ἀξιοῦται συγχωρήσεως. «Νύφη, εἶπε, δός μου τὸ σαλμὰ καὶ βάλε μου ’στὸ ταγάρι ψωμί. Πηγαίνω νὰ φυλάξω τὰ γελάδια τὴν νύχτα· καὶ ἂν δὲν ἔλθω ἕως αὔριον τὸ μεσημέρι βάλετε σιτάρι νὰ βράσετε καὶ φάγετε τὰ κόλλυβά μου». Καὶ ἀμέσως ἀνεχώρησε, ἀμετάθετον ἔχων ἀπόφασιν νὰ φονεύσῃ τὸν ὑβριστὴν καὶ φονέα. Κατὰ τὸ μοιρολόγιον, διῆλθε «κόκκινους κρημνοὺς», ὅπου συνήντησε τὸν Σατανᾶν ἐν ὁμοιόματι κριοῦ. Θερμῶς παρεκάλεσεν αὐτὸν νὰ τῷ γίνῃ βοηθὸς, τὸν ἠκολούθησε μετὰ πεποιθήσεως καὶ ἔφθασε μέχρι τῆς μάνδρας τοῦ πύργου τοῦ φονέως. Ἀνέβη μετὰ τοῦ διαβόλου τὸ τεῖχος, ἐπήδησεν εἰς τὴν αὐλὴν, εὗρε τὴν θύραν ἀνοικτὴν καὶ ἀνῆλθε δύο πατώματα ἀπαρατήρητος. Ἐκεῖ εἶδε τὸν φονέα καθήμενον ἐπὶ τοῦ παραθύρου καὶ ἔχοντα ἐν ταῖς ἀγκάλαις τὸν μικρὸν αὑτοῦ υἱόν. Πυροβολήσας δὲ ἐφόνευσεν ἀμφοτέρους, καὶ ἔπειτα ἐξῆλθε τοῦ πύργου ἀθέατος καὶ ἀνενόχλητος, ἐπέστρεψε δὲ εἰς τὸν οἶκον του ἐκδικητὴς τοῦ ἀδελφοῦ καὶ τιμωρὸς τῆς ὕβρεως. Τὸ ἡρωϊκὸν δὲ κατόρθωμα αὐτοῦ διεβοήθη πανταχοῦ καὶ ἀπηθανατίσθη ὑπὸ τῆς μούσης τῶν μοιρολογίων.