Ετήσιον Ημερολόγιον του Έτους 1888/Οι Μανιάται
| ←Εἰς τὴν βασίλισσαν Βικτωρίαν | Ἐτήσιον Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1888 Συγγραφέας: Οἱ Μανιᾶται |
Τ’ αηδόνια→ |
Ἐν Ἀθήναις, τῇ 10 Αὐγούστου 1887.
- Ἀξιότιμε φίλε Κύριε Σκόκε!
Ἐπεχείρησα πέρυσιν, ὑπὸ σοῦ παρορμηθείς, νὰ γράψω πραγματείαν ἀφορῶσαν εἰς τὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμα τῶν Μανιατῶν. Δυστυχῶς δὲ τὸ ἔργον δὲν συνεπληρώθη ἔκτοτε, ἐμοῦ περὶ ἄλλα βιοποριστικώτερα ἀσχολουμένου, δεομένου δὲ πρὸς τοῦτο εὐκαιρίας. Ἀνταποκρινόμενος ἐν τούτοις ἀτελῶς εἰς ἀναληφθεῖσαν ὑποχρέωσιν, σοὶ ἀποστέλλω διὰ τὸ ἡμερολόγιον τὴν ἱστορικὴν εἰσαγωγὴν τῆς πραγματείας, ἐλπίζων ὅτι θὰ παράσχω εἰς τοὺς ἀναγνώστας αὐτοῦ τοιούτῳ τρόπῳ ἀρεστόν, ὅπως δήποτε, καὶ ἐνδιαφέρον ἀνάγνωσμα.
Π. Κανελλίδης.
ἱ νεώτεροι Ἕλληνες διαφέρουσι προφανῶς τῶν ἀρχαίων. Ἐν παντὶ οἱ ἀρχαῖοι πρωτότυποι, ἠρεύνησαν πολυειδῶς τὰ τοῦ κόσμου, ζητοῦντες σοφίαν· ἀνέπτυξαν τοῦ καλοῦ τὸ αἴσθημα, ἀνῆλθον ἐν τοῖς ἔργοις τῆς διανοίας εἰς ἀνυπέρβλητον ὕψος καὶ ἐδημιούργησαν ἀριστοτέχνημα πολιτισμοῦ, φωτίζον ἔκτοτε τὴν ἀνθρωπότητα δίκην φωτεινοῦ μετεώρου. Ἀπ’ ἐναντίας, οἱ νεώτεροι ἀκολουθοῦντες ἐν τῷ βίῳ των ἀντίθετον ὁδόν, ἀποτελοῦσι τὸν ἀντίποδα τῆς προγονικῆς εὐδοξίας. Ἀποξενούμενοι τῆς σπουδῆς καὶ τῶν τέρψεων τοῦ ἐθνικοῦ βίου, ἐπιδιώκουσι τὴν προσοικείωσιν ἀλλοτρίων ἠθῶν, ἰδεῶν καὶ παραδόσεων· οὕτω δὲ ἀποξηραίνεται ἐν αὐτοῖς τὸ νάμα τῆς ζωῆς, καὶ ἡ τυφλὴ μίμησις, νοσογόνος αἰτία ἠθικοῦ θανάτου καὶ πνευματικῆς ἀποχαυνώσεως, ἀποδεικνύει ἄγονον τὸν νοῦν καὶ διαφθείρει τέλεον τὴν αἴσθησιν τοῦ ἐν τῇ τέχνῃ καλοῦ. Περιφρονοῦντες τὰ οἰκεῖα, παραβλέπουσι τὰ πρὸ ποδῶν· πυρέσσουσα δὲ φαντασία, ἐλαυνομένη ὑπὸ τοῦ πολυπράγμονος, ἀρύεται τὴν εὐγλωττίαν ἀπὸ μυθιστοριῶν, καὶ συλλέγει ἀπὸ παρομοίων ταμείων θησαυροὺς ἀσόφου κακοδαιμονίας.
Ὑπάρχει ἐν Ἑλλάδι χώρα ἀξία σπουδῆς, ἀγνοουμένη ὑπὸ τῶν νεωτέρων Ἑλλήνων, κειμένη δὲ εἰς ἐσχατιάν τινα τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου. Ἡ terra incognita αὕτη, φύσει ἀπρόσιτος εἰς τοὺς ἐπιδρομεῖς, διατηρηθεῖσα ἐπ’ αἰῶνας ἐν καταστάσει οἱονεὶ ἀγρίας ἀνεξαρτησίας, περιλαμβάνει πλουσιώτατον μεταλλεῖον ποιητικῶν ἐμπνεύσεων καὶ ἱστορικῶν ἐρευνῶν. Αὐτόθι οἰκεῖ λαὸς μάχιμος, ἀδάμαστος ἀνέκαθεν. Ἀποφυγὼν τὴν δουλείαν τῶν ἀλλοφύλων καὶ τὴν πολιτικὴν τυραννίαν, δὲν κατήρτισεν αὐτοβούλως πολιτείαν εὔκοσμον, οὐδὲ ὑπετάχθη εἰς νόμους γραπτούς. Διεβίωσεν ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν πατριαρχικοῦ τινος βίου, ὃν διέπουσιν ἴδια ἤθη καὶ ἔθιμα, ἀγνοούμενοι εἰσέτι ὑπὸ τῶν θιασωτῶν τῆς μυθιστορικῆς πολυμαθείας· διεμόρφωσε δὲ κοινωνίαν ὅλως πρωτότυπον, διακριθεὶς εἰς γένη ἀνεξάρτητα πολιτικῶς ἀπ’ ἀλλήλων, τὰ ὁποῖα συνεδέοντο διὰ τοῦ αἵματος ἢ τῶν πρὸς ἄλληλα κοινῶν ἀγώνων. Ἡ ἐπίδρασις δὲ τῶν ἰδιορρύθμων ἠθῶν διέπλασεν ἀξιοσπούδαστον φυλετικὸν χαρακτῆρα, καὶ κοινωνικὸν βίον παράλληλον ἐν μέρει τῷ βίῳ τῶν ὀρεινῶν τῆς Ἀλβανίας, ἢ τῆς νεφελώδους Σκωτίας, ὧν ὁ χαρακτὴρ καὶ τὰ ἔθιμα παρήγαγον τὰς περιγραφὰς τοῦ Βάλτερ Σκώτου καὶ τὰ ἔπη τοῦ Ὀσιανοῦ.
Οἱ ἀναγνῶσται νοοῦσιν, ὅτι πρόκειται περὶ τῶν Μανιατῶν. Ὁ Μεσσηνιακὸς κόλπος ἀναπτύσσει πρὸ τοῦ θεατοῦ κάλλος θαυμάσιον· οἱ δὲ εἰσπλέοντες αὐτὸν ἔχουσι πρὸ ὀφθαλμῶν ἐξαίσιον πανόραμα φυσικῶν, καλλιτεχνικῶν καὶ ἱστορικῶν ἀντιθέσεων. Δεξιόθεν ἀκτὴ ἀπρόσιτος καὶ πέτρα ἀπορρώξ, ἀριστερόθεν δὲ ὁμαλὴ παραλία καὶ χλοάζον ἔδαφος· ἐντεῦθεν τὸ ἐρυθρόχρουν Ταίναρον, καθ’ οὗ μαίνονται συνήθως ὁ συρίζων βορρᾶς καὶ τὰ ἀφρίζοντα κύματα, περιστεφόμενον ὑπὸ πύργων, καταφυγίων μαχίμου καὶ ὑπερηφάνου λαοῦ, ἐκεῖθεν δὲ ὁ πρασινίζων Ἀκρίτας, ὃν περιβάλλει γαληνιῶσα θάλασσα καὶ πλῆθος ἰχθύων, ἐπιδεικνύων ἐπάλξεις φρουρίων, προπύργια σκληρᾶς καὶ ἀδυσωπήτου κατακτήσεως· ἔνθεν χαράδραι καὶ χείμαρροι, καὶ ἔνθεν ῥύακες καὶ ποταμοί· ἐνταῦθα χωρία προβάλλοντα ἀπὸ τῶν ὑπωρειῶν ὄψιν ἀγέρωχον, ἀπέναντι πόλεις λευκάζουσαι, κυψέλαι πλούτου καὶ βιωτικῆς εὐημερίας· ἐδῶ τοῦ Ταϋγέτου αἱ φαλακραὶ καὶ οὐρανομήκεις κορυφαὶ, διασχίζουσαι κατὰ μῆκος τὴν χώραν, ἐκεῖ πεδιάδες κατάφυτοι ὑπὸ ἀμπέλων καὶ συκῶν, λεμονεῶν καὶ πορτοκαλεῶν. Τὰ πάντα, τέλος, ἐν τῷ κόλπῳ τούτῳ δημιουργοῦσιν ἀντιθέσεις γοητευτικάς, καὶ τὸν βίον τῶν ἐπ’ ἀμφότερα τὰ σκέλη οἰκούντων λαῶν χαρακτηρίζει ἱστορία δραματικῶν ἀνταγωνισμῶν καὶ πολιτικῶν ἀντιθέσεων.
Τοιαῦται πρόκεινται τῷ θεατῇ αἱ χῶραι τῆς Μεσσηνίας καὶ τῆς Λακωνίας. Τῆς τελευταίας ταύτης τὴν ἱστορίαν, ἰδίως δὲ τὰ ἤθη καὶ ἔθιμα τοῦ ἐν αὐτῇ λαοῦ, προτίθεμαι ἐνταῦθα νὰ σκιαγραφήσω ἀμυδρῶς καὶ δι’ ὀλίγων γραμμῶν. Ἐπιθυμῶ δὲ οὕτω νὰ ἐπισύρω τὴν κοινὴν προσοχήν, εἰ δυνατόν, ἐπὶ ἀνεξερευνήτου πακτωλοῦ ἱστορικῶν μελετῶν καὶ δραματικῶν ὑποθέσεων. Ἀφοῦ τὰ ἤθη καὶ ἔθιμα τῶν Σικελῶν καὶ τῶν Κορσικανῶν χορηγοῦσιν ἑκάστοτε τοῖς ποιηταῖς τῆς Δύσεως ἐνδιαφέρουσαν ὕλην δραματικῶν ὑποθέσεων, τὰ δὲ τῶν Σκώτων ἐδημιούργησαν φιλολογίαν ὁλόκληρον ἐπῶν καὶ μυθιστορικῶν περιγραφῶν, πολλῷ δὴ μᾶλλον τὰ τῶν Μανιατῶν, τὰ μείζονα κεκτημένα ζωὴν καὶ ἁγνότητα, ἰσχὺν καὶ λαμπρότητα, ἔχουσι προορισμὸν παρόμοιον ἐν ἀορίστῳ μέλλοντι.
Βραχεῖα ἀνάμνησις ἱστορικῶν γεγονότων, ἀγνώστων ἐν μέρει, ἀρκεῖ νὰ καταδείξῃ ἐκ τίνων οἱ Μανιᾶται ἀποτελοῦνται στοιχείων καὶ πόθεν ἐπήγασαν ὁ βίος αὐτῶν καὶ τὰ ἔθιμα. Ἀκμαζούσης τῆς ἀρχαίας Σπάρτης, ᾤκουν ἑκατέρωθεν τοῦ Ταϋγέτου Λάκωνες· μέρος δὲ αὐτῶν ὑπέστη τὰ δεινὰ τῆς σκληρᾶς εἱλωτείας, καὶ τὸ δυτικὸν τῆς χώρας των, τὸ μέχρι Πέφνου, ἠμφισβητήθη ὑπὸ τῶν Μεσσηνίων, κατὰ τὸν περιηγητὴν Παυσανίαν. Ἀφανεῖς διαμείναντες κατὰ τοὺς εὐκλεεῖς χρόνους τοῦ ἑλληνικοῦ μεγαλείου, ἐπεφάνησαν ἐν τῷ ἱστορικῷ ὁρίζοντι κατὰ τὴν ἐποχὴν τῆς ῥωμαϊκῆς κατακτήσεως. Εὐγνωμονοῦντες αὐτοκράτορες, δι’ ἃς παρέσχον αὐτοῖς ἐπικουρίας κατὰ φοβερῶν ἀντιζήλων, ἀπένειμαν εἰς τὰς πόλεις τῶν Ἐλευθερολακώνων πολλὰ εὐεργετήματα καὶ τὴν αὐτονομίαν. Κατὰ τὸ πλεῖστον αἱ πόλεις αὗται ἔκειντο ἐπὶ τῆς ἑκατέρωθεν τοῦ Ταϋγέτου καὶ τοῦ Ταινάρου παραλίας, ἐνίων δὲ ἡ θέσις καὶ τὸ ὄνομα περιεσώθησαν μέχρις ἡμῶν. Ἡ Καρδαμύλη, τὸ Λεῦκτρον, ἡ Οἴτυλος κατέχουσιν ἔτι καὶ νῦν τὸ ἴδιον ἔδαφος· τὰ δὲ ἐρείπια τῆς Ἀβίας καὶ τῶν Θαλαμῶν, ἢ Βοιωτῶν κατὰ Στράβωνα, σημαίνουσι πόλεις ἄλλοτε μεγάλας καὶ εὐδαίμονας. Αἱ ἀνακαλυφθεῖσαι δὲ ἐν Θαλάμαις, μεταξὺ κιονοκράνων καὶ κιόνων, παρὰ τὸ ἱερὸν τῆς Ἰνοῦς, ἀναθηματικαὶ ἐπιγραφαί, αἱ τιμῶσαι τὸν θεὸν καὶ Σεβαστὸν καὶ Ὀλύμπιον Τραϊανὸν καὶ τοὺς κατόπιν αὐτοκράτορας ἀποκαλύπτουσιν ἡμῖν τὴν κατὰ τοὺς πρώτους μετὰ Χριστὸν αἰῶνας ἐπικρατήσασαν αὐτόθι ἀκμήν. Μέχρι δὲ Ἰουστινιανοῦ, οὐδεμία ἐπῆλθεν ἐν Λακωνικῇ, ἐξ ἐπιδρομῶν ἢ ἄλλων συμφορῶν, πολιτικὴ καταστροφὴ ἢ οὐσιώδης ἐθνολογικὴ ἀλλοίωσις. Οἱ ἀπὸ Δουνάβεως ὡς κύματα ἐπερχόμενοι βάρβαροι οὐδόλως ἐπεξέτεινον τὰς ἑαυτῶν ἐπιδρομὰς μέχρι τῶν λακωνικῶν παραλίων· οἱ Γότθοι, δὶς ἐπιδραμόντες τὴν Ἑλλάδα, ἀπεκρούσθησαν ὑπὸ Δεξίππου καὶ Στιλίχωνος πρὶν εἰσβάλωσιν εἰς τὴν Λακωνικήν· καὶ ὁ Ἀττίλας ὑπεχώρησε, διστάσας νὰ διαβῇ τὰς Θερμοπύλας· οἱ δὲ μετ’ αὐτοῦ, ἢ μετ’ αὐτόν, πολυώνυμοι βάρβαροι, ἐρημώσαντες τὴν Μοισίαν καὶ τὴν Θρᾴκην, τὴν Μακεδονίαν καὶ τὴν Ἰλλυρίαν, διέμειναν αὐτόθι ἢ κατέβησαν διὰ τῶν Ἰουλίων Ἄλπεων εἰς Ἰταλίαν. Ἀληθῶς οἱ Βάνδαλοι, ἐγκαταστάντες ἐν τῇ Ἀφρικῇ, ἐπεχείρουν ἐκεῖθεν πειρατικὰς ἐκδρομὰς κατὰ τῶν ἑλληνικῶν παραλίων, ἕως οὗ τὸ κράτος αὐτῶν συνετρίβη ὑπὸ τῶν στρατηγῶν Σολομῶντος καὶ Βελισσαρίου· οὗτοι ὅμως καὶ οἱ Ἄραβες, οἱ ὁμοίας ἐπιχειρήσαντες πειρατικὰς ἐκστρατείας κατὰ τὸν ἑπόμενον αἰῶνα, ἐπ’ ἐλάχιστον βεβαίως ἔβλαψαν τοὺς Λάκωνας, οἰκοῦντας χώραν ἀπρόσιτον ἀπὸ ξηρᾶς διὰ τὸ δύσβατον καὶ συνεχὲς τῶν ὀρέων καὶ ἀπὸ θαλάσσης διὰ τὸ κρημνῶδες καὶ ἀλίμενον τῆς παραλίας. Μέχρι τοῦ ὀγδόου αἰῶνος ἐν συνόλῳ οἱ Πελοποννήσιοι, ἐν σχετικῇ εἰρήνῃ βιώσαντες ὑπὸ τὸ σκῆπτρον τῶν Βυζαντινῶν Αὐτοκρατόρων, ἀπήλαυσαν τῶν ἀγαθῶν ἀνιστορήτου βίου καὶ ἀπράγμονος· ἰδίᾳ ὅμως οἱ Λάκωνες, ἀποφυγόντες πιθανῶς, διὰ τὸ μάχιμον καὶ τὸ τῆς χώρας ὀχυρὸν καὶ ἀπρόσοδον, τὴν ἀπληστίαν τῶν αὐτοκρατορικῶν ὑπαλλήλων καὶ τὸν λήθαργον τῆς διοικητικῆς συγκεντρώσεως, ὃν ἐπέβαλεν ἡ μακεδονικὴ δυναστεία, περιέσωσαν πολλὰ προνόμια αὐτονομίας. Ἀναμφιβόλως ἐπηρέασαν αὐτοὺς οἱ περὶ αὐτοὺς πολεμικοὶ θόρυβοι, αἱ πειρατεῖαι καὶ ἡ ἐκλιποῦσα ἀσφάλεια. Ἐν συγκρίσει ὅμως ηὔξησε παρ’ αὐτοῖς ὁ πληθυσμός, πολλῶν καταφυγόντων εἰς Λακωνικὴν διὰ τὸν φόβον τῶν ἐπιδρομῶν καὶ τὸ αὐτόνομον τοῦ βίου, τὸ φορολογικῶς ἀνεπαχθὲς καὶ τὰς καταδιώξεις τῆς ὀρθοδόξου μισαλλοδοξίας. Πρόδηλα δὲ τεκμήρια μεγάλου πληθυσμοῦ μέχρι τοῦ ὀγδόου αἰῶνος, παρέχουσι, πλὴν τῶν ἱστορικῶν ὑπαινιγμῶν καὶ ὑποθέσεων, τὰ αὐτόθι κείμενα ἐρείπια πολλῶν κωμῶν καὶ πόλεων καὶ οἱ ἐν αὐταῖς πολυάριθμοι βυζαντινοὶ ναοί, ὧν ἡ μεγαλοπρεπὴς ἀρχιτεκτονικὴ καὶ ἡ πολυτελὴς διακόσμησις δηλοῦσι προδήλως πληθυσμὸν ἄφθονον, πολιτισμὸν λόγου ἄξιον καὶ ἀκμάσασαν ὑλικὴν εὐημερίαν. Τὰ πολύτιμα δὲ ταῦτα μνημεῖα, χαρακτηρίζοντα πάντας τοὺς αἰῶνας τῆς χριστιανικῆς ἐποχῆς, ἀνηγέρθησαν πολλαχοῦ ἐπὶ τοῦ ἐδάφους ἀρχαίων ναῶν, περιέχουσι δὲ πλεῖστα τεμάχια αὐτῶν, ἐπιγραφάς, ἐπιστήλια καὶ κιονόκρανα, καὶ συνεχίζουσι περιφανῶς τὴν ἱστορίαν τῶν ἐλευθερολακώνων. Καθ’ ὅλα ὅμως τὰ φαινόμενα, ὁ χριστιανισμὸς ταχέως διαδοθεὶς εἰς τὴν Λακωνικήν, δὲν ἠδυνήθη νὰ ἐξαφανίσῃ εὐχερῶς τοὺς ὀπαδοὺς τῶν Ὀλυμπίων. Ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ θρησκεία εὗρε παρὰ τὸν Ταΰγετον τὸ ἔσχατον αὐτῆς καταφύγιον. Ἀμφότερα δὲ τὰ θρησκεύματα, ἀπηλλαγμένα τῆς βυζαντινῆς θρησκομανίας, διεβίωσαν εἰρηνικῶς ἐπὶ πλείστους αἰῶνας ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς λακωνικῆς ἐλευθερίας. Ἐπὶ τῆς ἐποχῆς τοῦ Πορφυρογεννήτου ὑπῆρχον ἀκόμη Ἕλληνες, λάτραι τουτέστι τῶν ἀρχαίων θεῶν, ἐν μόνῃ τῇ Λακωνικῇ, καὶ ὁ ὀλύμπιος Ζεὺς ἠξιοῦτο αὐτόθι δαψιλῶν θυσιῶν. Κατὰ τὸν δέκατον δὲ μόλις αἰῶνα ἐπεκράτησεν αὐτόθι ὁριστικῶς ὁ χριστιανισμὸς καὶ ὁ ὅσιος Νίκων ἐπιτελέσας εὐστόχως τὰ ἀποστολικὰ αὐτοῦ καθήκοντα ἐν Λακωνίᾳ, μεθ’ ὅλας τὰς ἀντιπράξεις τοῦ ἰσχυροῦ Ἀντιόχου, ὡδήγησε τοὺς πλείστους τῶν Λακώνων εἰδωλολατρῶν εἰς τὸ ὀρθόδοξον ποίμνιον. Τοῦ ὁσίου δὲ τούτου ἡ ἐκκλησία καὶ τὸ ἀσκητήριον διατηροῦνται ἀκόμη ἀνέπαφα ἐπὶ τοῦ ὄρους τοῦ ἁγίου Νίκωνος, κειμένου πρὸς ἀνατολὰς τῶν Θαλαμῶν· τὸ δὲ παραδοξότερον, οἱ κληρονόμοι τῆς περιουσίας τοῦ ὁσίου ἀπὸ χρόνων ἀγνώστων καλοῦνται Δημάγγελοι καὶ ἀνήκουσιν εἰς ἰθαγενῆ τῆς χώρας οἰκογένειαν. Εἰδωλολάτραι ὅμως περιεσώζοντο κατὰ τοὺς ἑπομένους αἰῶνας, καὶ ἴσως ἐξέλιπον μόνον ἐπὶ τῆς τουρκοκρατίας, ὅτε ἡ κραταιωθεῖσα ἐπιρροὴ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἵδρυσεν ἐν Λακωνίᾳ δυσανάλογον ἀριθμὸν ἐπισκοπῶν καὶ ἐξέτεινεν ἐπὶ παντὸς τοῦ ἔθνους τὴν εὐεργετικὴν αὐτοῦ προστασίαν. Ἂν δὲ μὴ ὑπῆρχον εἰδωλολάτραι ἐκεῖ περὶ τὰ μέσα τοῦ δεκάτου πέμπτου αἰῶνος, δὲν θὰ διενοεῖτο βεβαίως ὁ φιλόσοφος Πλήθων τὴν ἀναβίωσιν τῆς εἰδωλολατρείας· ἱδρύσας οὗτος ἐν Σπάρτῃ πλατωνικὴν ἀκαδημίαν, ἥτις πολυαρίθμους ἔσχε μαθητάς, ἠνάγκασεν εἰς ἀγῶνα ὑπὲρ πίστεως τὸν Θεσσαλὸν θεολόγον Σχολάριον, τὸν ἀναδειχθέντα κατόπιν Πατριάρχην Οἰκουμενικόν.
Κατὰ τὸν ὄγδοον ὅμως αἰῶνα ἔληξε, καθ’ ὅλα τὰ φαινόμενα, ἡ τέως περὶ τὸν Ταΰγετον ἐπικρατήσασα εὐημερία, καὶ ὁ πρώην δημόσιος βίος ἀνετράπη ἀπὸ θεμελίων. Λοιμὸς ὀλέθριος ἠφάνισε τὸν πληθυσμὸν καθ’ ἅπασαν τὴν Πελοπόννησον· αἱ πόλεις ἐμειώθησαν σημαντικῶς καὶ ἡ ὕπαιθρος χώρα, πολὺ ἐρημωθεῖσα κατοίκων, ἐπληρώθη βαθμηδὸν δασῶν καὶ θηρίων. Ἔκτοτε δὲ πλῆθος ἐποίκων κατῆλθεν εἰς τὴν Πελοπόννησον ἀπὸ τῆς Ἠπείρου καὶ τῆς Θεσσαλίας, προσκληθέντες πιθανῶς ὑπὸ τῶν Πελοποννησίων ἐπὶ καλλιεργείᾳ τῶν χερσωθέντων ἀγρῶν ἢ ἀναζητήσαντες τροφὴν ποιμνίων, ἢ ὑποχωρήσαντες πρὸς τὰ ἐπιθαλάσσια, φόβῳ τῶν διηνεκῶς ἐπερχομένων ἀπὸ τοῦ Ἴστρου βαρβάρων λαῶν. Κατελθόντες δὲ φιλικῶς, ὅπως δήποτε, ἐγκατεστάθησαν, κατὰ τὸ πλεῖστον ὡς ποιμένες, ἐπὶ τῶν ὀρέων, κ’ ἐσχημάτισαν ἐπὶ τῶν πεδιάδων τῆς Ἀχαΐας, τῆς Ἠλείας καὶ τῆς Μεσσηνίας τάξιν οἱονεὶ δουλοπαροίκων καλλιεργητῶν, γεωργούντων ἐπὶ γεωμόρῳ τὰ μεγάλα κτήματα τῶν χωροδεσποτῶν καὶ τῶν γαιοκτημόνων. Οἱ ἄποικοι δὲ οὗτοι, οἱ δόντες ἀφορμὴν εἰς τὸν ἀνυπόστατον μῦθον τῶν Σλαβικῶν ἐποικίσεων, ἦταν προφανῶς Ἕλληνες καὶ Ἀλβανοί, Βλάχοι καὶ Ἀρβανιτόβλαχοι. Ὅτι δὲ τοιοῦτοι ἦσαν, ὄχι Σλάβοι, ἐξηγοῦσι προδήλως, πλὴν τῶν ἄλλων, τὰ ὀνόματα τῶν χωρίων, τῶν κωμῶν, τῶν τοποθεσιῶν, ἀλβανικὴν ἢ κουτσοβλαχικὴν ἢ ἑλληνικὴν ἔχοντα καταγωγήν, μετενεχθέντα δὲ ἀπαραλλάκτως ἐκ τῶν χωρίων καὶ τῶν ὀρέων τῆς Ἠπείρου καὶ τῆς Θεσσαλίας. Τὸ δύσλυτον δέ, ὅσῳ καὶ περιβόητον ἐθνολογικὸν ζήτημα, περὶ ὃ θέλω ἄλλοτε εἰδικῶς ἀσχοληθῆ, λύει ἀναμφιβόλως ἡ ἐπισταμένη μελέτη τῶν λακωνικῶν χωρῶν καὶ τῶν περὶ αὐτῶν ἱστορικῶν εἰδήσεων. Αὐτόθι, ὡς βεβαιοῦσιν ἀμαθεῖς χρονογράφοι, περιεσώζοντο οἱ Σλάβοι μέχρι τοῦ δεκάτου τετάρτου αἰῶνος· ἀπὸ τῶν ὀρέων δὲ ἀδιαλείπτως κατερχόμενοι ἐδῄουν τὰς χώρας τῶν φράγκων ἡγεμόνων. Καὶ ὅμως, οἱ Σλάβοι οὗτοι οὐδὲν ἴχνος ἀπέλιπον τῆς ἑαυτῶν ἐγκαταστάσεως· οὔτε ὁ χαρακτὴρ τοῦ λαοῦ καὶ τὰ ἔθιμα, οὔτε ἡ γλῶσσα καὶ τὰ οἰκογενειακὰ ὀνόματα ἐπιμαρτυροῦσι σλαβικὴν ἐπίδρασιν· ἀπ’ ἐναντίας δὲ ὁ χαρακτὴρ καὶ τὰ ἔθιμα ἀποδεικνύουσι τὴν ἀλβανοβλαχικὴν ἐπιμιξίαν. Τὰ ὀνόματα πλείστων οἰκογενειῶν καὶ τοποθεσιῶν εἰσὶν ἀλβανικὰ καὶ κουτσουβλαχικά· πολλὰς λέξεις ἐν τῇ γλώσσῃ ἔχουσιν ὁμοίως· τὰ ὀνόματα τῶν ὅρμων καὶ τῶν ἀκρωτηρίων μετηνέχθησαν ἀπαραλλάκτως ἐκ τῆς ἠπειρωτικῆς παραλίας· καὶ τῶν χωρίων τὰ ὀνόματα, τῶν ἐπὶ τῆς ὀροσειρᾶς τοῦ Ταϋγέτου κειμένων, εὑρίσκονται ἐντελῶς ἀμετάβλητα ἐπὶ τῶν ὀροσειρῶν τοῦ Πίνδου, τοῦ Ὀλύμπου καὶ τῶν Καμβουνίων ὀρέων. Αὐτὸ δὲ τὸ ὄνομα Μάνη, ἐκ τοῦ Magna πιθανῶς γενόμενον, καὶ ἀρχικῶς δηλοῦν πολίχνην τινά, κειμένην ἐπὶ τοῦ Ταινάρου, φέρει ἀκόμη κώμη τις τῶν Γρεβενῶν. Ἀλλ’ ἐκτὸς τούτων, ἔχομεν ἱστορικὰς μαρτυρίας· ἡ περιώνυμος Μπαρδούνια, ἡ ὀχυράν τινα κλεισούραν τοῦ Ταϋγέτου προστατεύουσα, ἐθεωρεῖτο πόλις ἱερὰ τῶν Ἀλβανῶν μέχρι τοῦ 16ου αἰῶνος· γάλλος δὲ στρατηγὸς σταλεὶς εἰς Μάνην περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ δεκάτου ἑβδόμου αἰῶνος ὑπὸ τοῦ Καρόλου Η′, ὅπως ἐξεγείρῃ ἐπανάστασιν, βεβαιοῖ ὅτι ἡ Μάνη ἠδύνατο τότε νὰ παρατάξῃ δώδεκα χιλιάδας μαχητῶν, οἵτινες κατὰ τὸ πλεῖστον ἦσαν Ἀλβανοί. Ὑπάρχει δὲ καὶ σήμερον ἐν Μάνῃ κώμη, ἧς οἱ κάτοικοι ἐνθυμοῦνται ὅτι οἱ πάπποι των ἐλάλουν τὴν Ἀλβανικήν.
Ἡ συμβίωσις τῶν ἐπηλύδων τούτων ἐπέδρασε βαθμηδὸν ἐπὶ τοῦ καθόλου βίου τῶν ἰθαγενῶν πληθυσμῶν. Φιλικὴ δὲ μᾶλλον ἀλληλεπίδρασις ἐπήνεγκεν εἰς τὰ ἤθη ἑκατέρων ἀξιοσημείωτον μεταβολὴν καὶ διεμόρφωσε διὰ τῆς φυλετικῆς συγχωνεύσεως κοινωνίαν πρωτότυπον διά τε τὸν χαρακτῆρα, τὰ ἔθιμα, τὸ εἶδος τῶν πολιτικῶν της ἕξεων καὶ τὴν πρὸς τὴν ἀνεξαρτησίαν ἀκατάσχετον ῥοπήν. Οἱ ἰθαγενεῖς μειωθέντες ὑπὸ τοῦ λοιμοῦ, ἤσκησαν ἀσθενῶς ἐπὶ τῶν ἐπηλύδων ἀφομοιωτικὴν ἐξημέρωσιν. Αἱ ἀκμάζουσαι πόλεις, κῶμαι γενόμεναι ἀσήμαντοι κατὰ τὸν πλοῦτον καὶ τὸν πληθυσμόν, ἀπέβαλον διὰ τοῦ χρόνου τὰς ἔξεις τοῦ πολιτικοῦ βίου, τὸν πολιτισμόν, τὴν ἐπὶ τῶν περιοίκων δύναμιν, καὶ οἱ κάτοικοι τῶν ἐν τῇ παραλίᾳ κειμένων, ἐγκαταλιπόντες αὐτὰς ἐρήμους διὰ τὸν κίνδυνον τῶν πειρατῶν, ἀπεσύρθησαν εἰς τὰς ὑπωρείας τῶν ὀρέων καὶ ἀνεμίχθησαν μετὰ τῶν ἑτεροχθόνων πληθυσμῶν. Οὕτω δέ, ἀπολιπόντες τὸν αὐτόνομον βίον τῶν πόλεων, ἀπώλεσαν τὰς πολιτικὰς ἀρετάς, ἀντήλλαξαν τοὺς νόμους διὰ τῶν ἐθίμων καὶ προσέλαβον χαρακτῆρα ἀτιθάσσου βαρβαρότητος· ἐξῳκείωσαν ὅμως τοὺς ποιμενικοὺς ἐπήλυδας πρὸς τὴν ζωὴν τῶν μονίμων συνοικήσεων· μετέδωκαν αὐτοῖς πολλὰς ἀρετάς, τὴν ξενίαν, τῆς οἰκογενειακῆς ἑστίας τὴν ἁγνότητα, τὸ δίκαιον τῶν πρὸς ἀλλήλους σχέσεων· μετέλαβον δὲ τὸ ἦθος καὶ τὰς ἕξεις τῶν ἀλβανοβλαχικῶν φυλῶν. Τὴν πόλιν διεδέχθη ἡ φάρα, ἢ τὸ γένος, ἀποτελέσαν εἶδος κρατιδίου, κεκτημένου βίον οἱονεὶ ἀνεξάρτητον καὶ συνδεομένου μετὰ τῶν λοιπῶν διὰ σχέσεων οἱονεὶ διεθνῶν· τὸ πνεῦμα τοῦ κατὰ πόλεις αὐτονόμως ζῆν, ἐπικρατῆσαν ἐπ’ αἰῶνας, κατέστησεν ἔπειτα ἀνέφικτον τὴν διοικητικὴν τῆς χώρας συνοχήν, καὶ τὴν ἀπουσίαν τῶν νόμων ἀνεπλήρωσε τὸ δίκαιον τοῦ ἰσχυροῦ. Ἐν Μάνῃ πλέον δὲν ὑπῆρχε πνεῦμα κοινοπραξίας καὶ πολιτικῆς ἑνότητος. Οἱ πρώην Λάκωνες καὶ νῦν Μανιᾶται ἐγένοντο ξένοι πρὸς τοὺς ἄλλους Πελοποννησίους, καὶ πρὸς ἀλλήλους διετέθησαν ἐχθρικῶς καὶ πολεμίως. Τοιαύτη δὲ κατάστασις διηνεκοῦς ἀναρχίας διέρρηξε τοὺς δεσμοὺς τῶν πολιτικῶν σχέσεων, καὶ ἐξώθησε τὰ γένη εἰς τοὺς ἐμφυλίους πολέμους τῶν οἰκογενειακῶν ἀντεκδικήσεων. Ἀπὸ ταύτης δὲ διεμορφώθη ἠρέμα ὁ ἰδιάζων κοινωνικὸς βίος καὶ ὁ φυλετικὸς χαρακτὴρ τῶν Μανιατῶν, ὁ πλήρους τυχὼν ἀναπτύξεως κατὰ τοὺς αἰῶνας τῆς ὀσμανικῆς κατακτήσεως. Ἐκ τοῦ συνοικισμοῦ τῶν ἑτερογενῶν στοιχείων ἀνεβλάστησαν δύο τάξεις γενῶν, μεγαλογενῆται καὶ οἰκέται, νίκλοι καὶ φαμέγιοι ἢ ἀχαμνόμεροι, πελάται καὶ πάτρωνες. Οἱ φαμέγιοι (οἰκέται), ὄντες κατὰ το πλεῖστον ἐκ τῶν ἐπηλύδων, ὡς δηλοῦσι τὰ οἰκογενειακά των ὀνόματα, ὑπεῖκον δίκην πελατῶν εἰς τὰς ἐπιφανεῖς γενεάς, αἵτινες, κεχωρισμέναι κατὰ συνοικίας ἢ χωρία, ἐμάχοντο συνήθως πρὸς ἀλλήλας, ἐνισχύοντο δὲ ἑκατέρωθεν διὰ συμμαχιῶν. Αἱ δὲ τοιαῦται τῶν γενεῶν συμμαχίαι καὶ ἡ Ἐκκλησία ἦσαν οἱ μόνοι κοινωνικοὶ καὶ πολιτικοὶ δεσμοὶ τῶν ἐν τῇ χώρᾳ πληθυσμῶν, οἵτινες, στερούμενοι πολιτικῆς καὶ διοικητικῆς ἑνότητος, ἀνέπτυξαν κατὰ τόπους ἀξιοσπούδαστον ἐθίμων καὶ ἠθῶν ποικιλίαν, κατέστησαν δὲ ἐντελῶς ἀνίκανοι εἰς δημιουργίαν κοινῆς καὶ εὐκόσμου πολιτείας, ἐχούσης πολιτικὸν ἰδεῶδες καὶ τάσεις ἐθνικῆς ἐπεκτάσεως. Οὕτω δυστυχῶς συνέβη καὶ συμβαίνει ἔτι εἰς πᾶν ἔθνος, διάγον τὸν πατριαρχικὸν βίον τῶν φυλῶν, ὧν ἕνεκα ἀποβαίνει δυσχερὴς ἢ μᾶλλον ἀνέφικτος ὁ καταρτισμὸς κοινῆς καὶ προοδευτικῆς πολιτείας.
Ἐπεκράτει, μεθ’ ὅλα ταῦτα, ἐν Μάνῃ, μέχρι τῆς ὑπὸ τῶν Λατίνων ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως σκιά τις βυζαντινῆς διοικήσεως, συντηροῦσα τὴν κοινωνικὴν εὐκοσμίαν· ὑπὸ τὸ κράτος δὲ αὐτῆς εὐημερία τις ἀνεπτύχθη ἐκ νέου καὶ ὁ πληθυσμὸς ηὔξησεν, ὡς εἰκάζεται, σημαντικῶς. Ἀπόδειξιν δὲ τούτου χορηγεῖ ἡμῖν ἡ ἱστορία τῆς φραγκικῆς κατακτήσεως. Κατὰ τῶν ἱπποτῶν τοῦ κόμητος τῆς Καμπανίας, κατακτήσαντες ἀμαχητὶ σχεδὸν τὴν ἄλλην Πελοπόννησον, ἀντέταξαν μόνοι οἱ δυτικοὶ Μανιᾶται ἓξ χιλιάδας μαχητῶν, καὶ οἱ ἀνατολικοὶ ἠγωνίσθησαν ἐπὶ μακρὸν ἡρωϊκῶς ὑπὸ τὸν Μποτσαρᾶν Δοξαπατρῆν, ὑπερασπίσαντα πεισμόνως τὸ ὀχυρὸν Ἀράκλοβον. Μεθ’ ὅλας δὲ τὰς προσπαθείας αὐτῶν, οἱ αὐθένται τοῦ Μωρέως οὐδέποτε ἐγένοντο κύριοι τῶν Μανιατῶν. Οὗτοι ἀδιαλείπτως ἐπεχείρουν φοβερὰς ἐπιδρομὰς κατὰ τῶν γειτονικῶν χωρῶν τῶν Φράγκων ἡγεμόνων, ἥλωσαν δέ ποτε καὶ τὸ φρούριον τῶν Καλαμῶν. Ὅπως δὲ περιστείλωσιν οἱ Βιλαρδουῖνοι τοὺς ἐπιδρομεῖς, ἀναγκάσθησαν ν’ ἀνεγείρωσιν ἐπὶ τῆς Λακωνικῆς ἀκτῆς τὰ φρούρια τῆς Μάνης, καὶ τοῦ Λεύκτρου, καὶ ἐπὶ τῆς κοιλάδος τοῦ Εὐρώτα τὸ φρούριον τοῦ Μιζιθρᾶ. Γουλιέλμος δὲ ὁ Γ′, ἐπιχειρήσας τὴν πολιορκίαν τῆς Μονεμβασίας, κατώρθωσε μόλις μετὰ τριετίαν, ἀφοῦ οἱ πολιορκούμενοι κατέφαγον γαλᾶς καὶ ποντικούς, νὰ συνομολογήσῃ συνθήκην παραδόσεως, καθ’ ἣν οἱ ἐνδόξως ἡττηθέντες διετήρησαν πλεῖστα προνόμια αὐτονομίας· θελήσας δὲ νὰ εἰσχωρήσῃ εἰς Μάνην ἐξ ἀνατολῶν, ὅλως ἀπέτυχεν· ἔκτοτε δὲ οἱ Φράγκοι ἀνήγειραν ἐκεῖθεν τὸ φρούριον τοῦ Πασαβᾶν[1] περιφανὲς μνημεῖον τοῦ ἀπαραβιάστου τῆς λακωνικῆς ἐλευθερίας. Δυστυχῶς οἱ Μανιᾶται ἐκήδοντο μόνον τῆς ἰδίας ἀνεξαρτησίας, ἀμνημονοῦντες τῶν δεδουλωμένων ὁμογενῶν τοῦ Μωρέως· ἄλλως, οἱ εὐάριθμοι Φράγκοι ἐπ’ ὀλίγον χρόνον ἤθελον διατηρήσει αὐτόθι τὴν κυριαρχικὴν ἐξουσίαν. Ἐν τῇ αὐτῇ δὲ καταστάσει τῆς ἀκόσμου καὶ ἡμιαγρίας ἀνεξαρτησίας διετέλεσαν οἱ Μανιᾶται μέχρι τῆς συστάσεως τοῦ Ἑλληνικοῦ βασιλείου. Κατὰ τοὺς πρώτους αἰῶνας τῆς Ὀσμανικῆς κατακτήσεως ὁ χαρακτὴρ, ὁ βίος καὶ τὰ ἔθιμα αὐτῶν ἔλαβον, ὡς εἶπα, πλήρη, ἀλλὰ καὶ μᾶλλον ἀγρίαν μορφήν. Ἡ Μάνη τότε ἐγένετο κοινὸν τῶν τυραννουμένων καταφύγιον, καὶ ὁ πληθυσμὸς αὐτῆς ηὐξήθη εἰς ἀριθμὸν προδήλως τεράστιον, ἐν σχέσει πρὸς τὴν ἔκτασιν τῆς χώρας καὶ τὴν ἀπορίαν. Ὁ Γάλλος στρατηγὸς, οὗ ἐμνήσθην ἀνωτέρω, ποιούμενος περιγραφὴν τῆς καταστάσεως τῶν Μανιατῶν κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ δεκάτου ἑβδόμου αἰῶνος, λέγει «ὅτι ἡ Μάνη, ἀρχομένη ἀπὸ Καλαμάτας καὶ λήγουσα εἰς Πασαβᾶν περιέχει χιλίας πόλεις καὶ χωρία, πληθυσμὸν ἑκατὸν χιλιάδων καὶ δώδεκα χιλιάδας μαχητῶν. Ἐνταῦθα, ἐπιφανεῖ, κατέφυγον ὅλα τὰ ἐπιφανῆ γένη τῆς Ἀνατολῆς, φεύγοντα τὴν τουρκικὴν τυραννίαν.» Χρονογράφος δὲ ἀρχιεπίσκοπος, ποιούμενος λόγον περὶ τῆς χώρας τοῦ Ζυγοῦ, βεβαιοῖ ὅτι «ὁ Ζυγὸς τῆς Μελιγκοῦς ἔχει χώραις πολλὰ μεγάλαις, καὶ κλεισούραις πολλὰ δυναταῖς, καὶ δάση ἀπέραντα, καὶ ἄνδρας ὑπερηφάνους, ἀλαζονικούς.» Ἁπλῆ δὲ ἔρευνα τῆς χώρας κυροῖ τὴν ἀλήθειαν τῶν ἱστορικῶν τούτων εἰδήσεων. Πανταχοῦ κεῖνται ἐρείπια κωμῶν, χωρίων, πόλεων, καὶ ἐπὶ τοῦ ὀροπεδίου τῶν ἀρχαίων Θαλαμῶν ὑπάρχει πλῆθος κωμῶν καὶ χωρίων, κειμένων εἰς μικρὰν ἀπ’ ἀλλήλων ἀπόστασιν, ἐπὶ χώρου ὃν καλύπτουσι Βυζαντινοὶ ναοὶ περισπούδαστοι καὶ ἐρείπια οἰκοδομῶν. Οἱ νέοι οὗτοι πρόσφυγες καὶ τὰ ἐπιφανῆ γένη, ὧν πολλὰ διασώζονται μέχρι τῆς σήμερον, προῆλθον ἀληθῶς ἐκ πάσης γῆς Ἑλληνικῆς, ἐξ Ἀδριανουπόλεως καὶ Κωνσταντινουπόλεως, ἐκ τῆς Κυζίκου καὶ τῆς Καλλιπόλεως, ἐξ Αἰγαίου καὶ Πελοποννήσου, ἐκ Κρήτης καὶ Μονεμβασίας, ἐξ Εὐρώπης καὶ Ἀσίας. Οὗτοι ἰδίᾳ, ὄντες πολυάριθμοι, ἐσχημάτισαν νέας γενεὰς εὐπατριδῶν, συνετέλεσαν λίαν διὰ τῆς γλώσσης εἰς τὴν πλήρη ἀφομοίωσιν τῶν ἀλβανοβλαχικῶν πληθυσμῶν καὶ ἀνέπτυξαν ζώπυρα ἐθνικοῦ φρονήματος, ἐκδηλωθέντα διὰ περιοδικῶν ἀγώνων καὶ ἐπαναστάσεων κατὰ τῆς τουρκικῆς κυριαρχίας. Πρῶτοι οἱ Μανιᾶται ἤρξαντο τοῦ κατὰ τῶν Τούρκων ἀγῶνος, καὶ πρῶτοι ὕψωσαν ἐν Καλάμαις τὴν σημαίαν τῆς Ἐθνικῆς ἀναστάσεως. Τῶν ἀγώνων δὲ αὐτῶν ἐλλιπὲς σκιαγράφημα χαράξας ὁ Σάθας ἐν τῇ Τουρκοκρατουμένῃ Ἑλλάδι γνωστὸν ἐν μέρει κατέστησεν ὅτι οἱ Μανιᾶται μόνον ἀδιαλείπτως ἐμάχοντο κατὰ τῶν περικυκλούντων αὐτοὺς πολεμίων, προστατεύοντες ἐρρωμένως τῆς χώρας τὴν ἀδάμαστον ἐλευθερίαν, κατειργάσαντο δὲ κατὰ τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ σειρὰν ἐπαναστάσεων. Εἰς Μάνην προσέφυγον ὁ Δοὺξ τοῦ Νεβὲρ καὶ ὁ Κάρολος Α′, ὅπως, ἐπανάστασιν ἐγείροντες, διεκδικήσωσι κατὰ τῶν Τούρκων δυναστικὰ δικαιώματα· ἐκεῖθεν ἡ Βενετία καὶ ὁ Μοροζίνης ἐπεζήτησαν δύναμιν πρὸς ἀνάκτησιν τοῦ περιποθήτου Μωρέως· ἐκεῖ ἡ Ῥωσία εὗρεν ὑπηρέτας φιλοπάτριδας ὀλεθρίων σχεδίων, καὶ ὁ ἀνάξιος Ὀρλὼφ εἶδε τοὺς τετρακοσίους Μανιάτας, μιμουμένους τὸ ἀθάνατον παράδειγμα τῶν ἐν Θερμοπύλαις πεσόντων προγόνων· αὐτόθι, τέλος, ὑπῆρχε τὸ ἀσφαλὲς καταφύγιον τοῦ Ζαχαριᾶ, τοῦ Πετμεζᾶ, τῶν Κολοκοτρωνέων. Οἱ Τοῦρκοι, μετὰ πολυμόχθους ἀγῶνας, κατέλαβον τὰ φρούρια τοῦ Πασαβᾶ, τῆς Ζαρνάτας καὶ τοῦ Κελεφᾶ· αἱ ἐπαρχίαι ὅμως τῆς Ἀνδρούβιστας, τῆς Μηλέας, τοῦ Ζυγοῦ, καὶ τοῦ Ταινάρου διετέλεσαν πάντοτε ἀπρόσιτοι εἰς τοὺς κατακτητὰς. Ἐκεῖθεν δὲ ἀγωνιζομένη ἡρωϊκῶς ἡ γηραιὰ ἐλευθερία τῶν Ἐλευθερολακώνων ἀπέκρουσε διὰ παντὸς τοὺς Τούρκους ἐκ τοῦ ἱεροῦ αὐτῆς ἐδάφους, καὶ τῇ βοηθείᾳ τῶν στρατιωτῶν τοῦ Μοροζίνη, τὰ τρία φρούρια, μνημεῖα πλέον μουσουλμανικῆς βεβηλώσεως, κατεβλήθησαν εἰς ἔδαφος καὶ ἠρημώθησαν. Μέχρι δὲ τοῦ παρόντος αἰῶνος οἱ Μανιᾶται, ἀποβαλόντες ἐκ τῆς χώρας τοὺς Τούρκους, ὑπέθαλπον τοὺς ἥρωας τῆς ἐθνικῆς ἀπολυτρώσεως, ἐξηκολούθουν τὰς ἐπιδρομὰς αὐτῶν κατὰ τῶν περιοίκων πολεμίων, καὶ ὁ διώξας ἐκ τῆς Πελοποννήσου τοὺς Τουρκαλβανοὺς πασᾶς τολμήσας νὰ δολοφονήσῃ τὸν Ζανετάκην καὶ τὸν Παναγιώταρον, εἶδε τρεῖς χιλιάδας Μανιατῶν κατασφάζοντας ἐν μιᾷ ἡμέρᾳ, λόγῳ ἐκδικήσεως, τὰ ἀνεύθυνα μέλη ἑπτακοσίων οἰκογενειῶν τουρκικῶν.
Δυστυχῶς, τῆς Μάνης ὁ ἀκμάζων πληθυσμὸς κατὰ τοὺς πρώτους αἰῶνας τῆς τουρκικῆς κατακτήσεως ἠραιώθη ἐπαισθητῶς κατὰ τὸν ἔπειτα χρόνον. Οἱ κατὰ τῶν Τούρκων συνεχεῖς ἀγῶνες, οἱ ἐμφύλιοι σπαραγμοί, ἡ ἔλλειψις τάξεως καὶ κυβερνήσεως, τὸ ἄγονον τῆς χώρας, ὁ κατὰ ξηρὰν στενὸς ἀποκλεισμὸς καὶ ἡ καταστροφὴ παντὸς ἐμπορίου κατὰ θάλασσαν, ἠνάγκασαν βαθμηδὸν πλείστους Μανιάτας νὰ μεταναστεύσωσιν εἰς ἄλλας χώρας διὰ τροφὴν ἢ ἀσφάλειαν. Πολλὰ γένη ἐξώσθησαν τοῦ πατρῴου ἐδάφους ὑπὸ τῶν ἀντιπάλων γενῶν· ἄλλα ἔφυγον τοὺς κινδύνους τῶν οἰκογενειακῶν ἀντεκδικήσεων· καὶ τὸ πολυάριθμον γένος τῶν Στεφανοπούλων, διωκόμενον ὑπὸ τοῦ φιλεκδίκου Γερακάρη, μετῴκησεν ἔκτοτε εἰς Κορσικήν. Πολλαὶ ἐπιφανεῖς οἰκογένειαι, φεύγουσαι τὰ δεινὰ τῆς πενίας καὶ τῆς ἀναρχίας, ἀπῆλθον εἰς Ἑπτάνησον καὶ πλεῖστοι πένητες ἐπεζήτησαν αὐτόθι ὑπὸ τὴν σκέπην τῆς Βενετικῆς ἐξουσίας τὸν ἄρτον, ἢ τὴν εὐπορίαν. Τοιούτῳ δὲ τρόπῳ ὁ πρώην μέγας πληθυσμὸς περιεστάλη εἰς ἑκατὸν δέκα ἑπτὰ μόνον χωρία, κατὰ τοῦ Νήφου τὴν χωρογραφίαν, καὶ οἱ Μανιᾶται, ἀνίκανοι νὰ ἐπιχειρήσωσι πλέον διὰ τὸ εὐάριθμον γενναῖα τολμήματα, ἐξαγριωθέντες βαθμηδὸν ὑπὸ τῆς ἀμαθείας, τῶν στερήσεων καὶ τοῦ πολεμικοῦ βίου, ἐτράπησαν ἐπὶ τὴν πειρατείαν καὶ ἐξετραχηλίσθησαν εἰς τὰς ἀνθρωποθυσίας τῶν οἰκογενειακῶν ἀντεκδικήσεων. Ἡ τροφὴ καὶ τὸ λάφυρον ἀνεζητήθησαν ἐνόπλῳ χειρὶ κατὰ ξηρὰν καὶ θάλασσαν! Οἱ Μανιᾶται ἐπλήρωσαν τὰ πελάγη παρατόλμων πειρατῶν, ἡ κώμη τοῦ Βοιτύλου μετεβλήθη εἰς μικρόν Ἀλγέριον, καὶ τὰ πειρατικὰ πλοῖα, ἀπὸ τοῦ Ταινάρου ἐκπλέοντα, ἐνέπλησαν πολλάκις τρόμου καὶ φρίκης τοὺς Τούρκους, πολιορκοῦντας τὸν Χάνδακα. Τὰ δὲ πεδία τῆς Μάνης μετεβλήθησαν εἰς πεδία μαχῶν, καὶ τὰ γένη, ἀνεξάρτητα διάγοντα βίον, διετέλουν εἰς πολέμους κατ’ ἀλλήλων συνεχεῖς. Αἱ διαφοραὶ καὶ αἱ οἰκογενειακαὶ ἔριδες κατέληγον πάντοτε εἰς ῥῆξιν ἔνοπλον· τὸ αἷμα ἀπῄτει αἷμα, ὁ φόνος ἐγέννα φόνους, καὶ οἱ ἄνδρες κεκλεισμένοι σχεδὸν διαρκῶς εἰς οἰκογενειακὰ φρούρια καὶ πύργους φοβερούς, ἠγωνίζοντο ἐκεῖθεν ὑπὲρ τῆς ἀσφαλείας καὶ τῆς τιμῆς τῶν ἰδίων γενῶν. Οὐδὲν δὲ ἠδυνήθησαν πρὸς περιστολὴν τῆς ἀγρίας ταύτης ἀναρχίας οἱ μέρη τινὰ τῆς Μάνης φιλικῶς μᾶλλον κατασχόντες Βενετοί, καὶ ὁ Μπέης ἔπειτα ψιλὴν μόνον ἤσκησεν ἐπὶ τῶν ἀτιθάσσων γενῶν ἐπικυριαρχίαν. Οὗτος ἐπεφάνη μόνον ἐν Μάνῃ κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ 18ου αἰῶνος. Ὁ ἰσχυρὸς Ζανετάκης Κουτήφαρις ἀνεγνώρισε πρῶτος ἐξ ἀνάγκης, ἢ φιλοδοξίας, τὴν ἐπικυριαρχίαν τῆς Πύλης καὶ ἐδέχθη παρὰ τοῦ Σουλτάνου τὸ καφτάνιον τοῦ Μπέη· οἱ δὲ Μανιᾶται ἐν ἀρχῇ ἀντέστησαν κατὰ τοῦ αἴσχους τούτου τῆς Λακωνικῆς ἐλευθερίας, καὶ ὁ τοῦ Ζυγοῦ ἐπίσκοπος ἐξέδοτο κατ’ αὐτοῦ φοβερὸν ἀφορισμόν· κατόπιν ὅμως, πεισθέντες πιθανῶς ὑπὸ τῶν συγγενῶν τοῦ δυνατοῦ, ἀνεγνώρισαν θεωρητικὴν ἁπλῶς κυριαρχίαν, ἐπλήρωσαν δὲ ἐτησίως τῷ ἀντιπροσώπῳ τοῦ Σουλτάνου φόρον γροσίου κατὰ οἰκογένειαν. Τὸ σουλτανικὸν ἐν τούτοις καφτάνιον ἐξῆψε τὴν φιλοδοξίαν τῶν ἀντιζήλων γενῶν καὶ πολλοὶ ἔσπευδον εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, ὅπως διὰ τῶν ῥᾳδιουργιῶν, τῶν χρημάτων καὶ τῶν δουλικῶν ὑποκλίσεων τύχωσιν ἀσθενοῦς καὶ ἀδόξου ἡγεμονικῆς ἐξουσίας, ἥτις ἐλαχίστην ἐπὶ τοῦ λαοῦ ἀσκήσασα ἀγαθοποιὸν ἐπιρροήν, μὴ δυνηθεῖσα δὲ νὰ ἐπιβάλῃ τάξιν καὶ νόμους, διοίκησιν καὶ πολιτείαν, ἤθελε περιαγάγει πιθανῶς εὐκαιρίας δοθείσης λαὸν ἀσθενῆ, πτωχὸν καὶ κακουχούμενον ὑπὸ διχονοιῶν, εἰς τὰ δεσμὰ τῆς μουσουλμανικῆς ὑποδουλώσεως, εἰμὴ οἱ Τοῦρκοι ἀπηλαύνοντο ἐγκαίρως τῶν ἑλληνικῶν χωρῶν!
Τοιαύτη ἐν τῷ συνόλῳ ἡ ὠχρὰ σκιαγραφία τῆς ἱστορίας τοῦ λαοῦ τῶν Μανιατῶν. Ἐσκιαγράφησα αὐτὴν δι’ ὀλίγων γραμμῶν καὶ κατ’ εἶδος ἀόριστον, ἀποφυγὼν τὰς πηγὰς καὶ τὰ σχόλια, ἀντλήσας δὲ εὐλόγως ἱστορικὰς ἀληθείας καὶ ἐκ τῆς λογικῆς ἑρμηνείας τῶν περισωζομένων μνημείων, τῶν ἐθίμων καὶ τῶν οἰκογενειακῶν παραδόσεων. Μὴ ἐπιχειρήσας δὲ νὰ γράψω ἐπὶ τοῦ παρόντος ἱστορίαν, ἥτις ἀπαιτεῖ εὐκαιρίαν κατάλληλον καὶ χρόνον μείζονα, ἐπιδίωξα ἁπλῶς νὰ καταδείξω διὰ συντόμου ἱστορικοῦ προοιμίου ὁποῖον ἡ λακωνικὴ ἐγκρύπτει θησαυρὸν ἱστορικῶν κειμηλίων, ἐθνικῶν παραδόσεων, ἱερῶν ἀναμνήσεων, καὶ ἀπὸ τίνος εὐρώστου κορμοῦ ἀνεβλάστησαν ὁ χαρακτήρ, ὁ βίος καὶ τὰ ἔθιμα τῶν Μανιατῶν. Εἰς τὰ ὄρη τοῦ Ταϋγέτου καὶ τὰς κλεισωρείας κατέφυγεν ἡ ἑλληνικὴ ἐλευθερία ἀνέκαθεν καὶ συνετηρήθη ἐκεῖ ἀφανὴς μὲν καὶ ἄδοξος ἀλλ’ ὅμως ἀμίαντος καὶ ὑπερήφανος, μέχρι τοῦ παρόντος αἰῶνος. Ἡ Μάνη ὑπῆρξεν ἡ κατ’ ἐξοχὴν ἀγέρωχος τοῦ ἑλληνισμοῦ ἀκρόπολις κατὰ τὴν μακραίωνα ἐποχὴν τῆς ἑλληνικῆς ὑποδουλώσεως καὶ ἐκεῖθεν τὰ λείψανα τῶν Λακεδαιμονίων ἢ Ἐλευθερολακώνων ἠμύναντο ἡρωϊκῶς κατὰ παντὸς ἐπιδρομέως, προστατεύοντα φιλοστόργως τοῦ γένους τὴν αὐτονομίαν καὶ τῆς Σπάρτης τὸ ἔνδοξον ὄνομα· ἡ Μάνη, σχοῦσα κάλλος ἄγριον καὶ ἀτίθασσον φρόνημα, περιέσωσε μέχρις ἡμῶν τὸ ἁγνότερον αἷμα τῆς ἐνδοξοτάτης τῶν φυλῶν καὶ παρέσχε σώτειραν ἑστίαν εἰς τοὺς ἐπιφανεστέρους υἱοὺς τῆς ἑλληνικῆς εὐγενείας. Ἡ Μάνη, τούτων ἕνεκα, περικλείει τοῦ ἑλληνικοῦ βίου καὶ χαρακτῆρος τὰς γνησιωτέρας καλλονὰς, προώρισται δὲ νὰ καταστῇ, ὅταν ὁ νοῦς καὶ ἡ καρδία τοῦ ἔθνους ἀπαλλαγῶσιν ἀλλοτρίων καὶ μιασματικῶν ἐπιδράσεων, διηνεκὲς μελέτημα καὶ περισπούδαστον ἐντρύφημα χορείας ὅλης καλλιτεχνῶν καὶ ποιητῶν, ἱστορικῶν καὶ συγγραφέων!
Πετροσ Κανελιδησ
- ↑ Pas avant = μὴ περαιτέρω.