Εστία/Τόμος 26/Τεύχος 658/Η Βαβυλωνία
| Εστία, Τέυχος 658 Συγγραφέας: Ἡ Βαβυλωνία |
Ἀτιτλο→ |
Τὸ θέατρον ἦτο πλῆρες θεατῶν μέχρις ἀποπνιγμοῦ· πάντα τὰ μακρὰ θρανία καὶ ὁ μέχρι τοῦ τοίχου τοῦ περιβόλου κενὸς χῶρος ἐπληροῦντο παρὰ τοῦ συμμιγοῦς ἀκροατηρίου τοῦ ἀποτελουμένου ἐκ πολυαρίθμων οἰκογενειῶν ἀστῶν, ἐξ ὑπαλλήλων, ἐξ ἀξιωματικῶν, ἐκ μειράκων μαθητῶν, ἐκ παρεπιδημούντων ἐπαρχιωτῶν, ἐκ τοῦ κοινοῦ τέλους, ὅπερ κατὰ προτίμησιν συρρέει εἰς τὰς παραστάσεις τοῦ ἑλληνικοῦ θεάτρου. Ὅλον δὲ τὸ πλῆθος τοῦτο, μὲ εὐχαρίστησιν ἁπλοϊκῶς ἐζωγραφισμένην ἐπὶ τῆς μορφῆς του, παρηκολούθει τὴν ἀνέλιξιν τῆς παραστάσεως—τῆς διδασκαλίας, ὅπως λέγουν τώρα ἐπὶ τὸ ἀρχαιοπρεπέστερον—τῆς Βαβυλωνίας, ἐχειροκρότει ἐκθύμως καὶ ἀνεκάγχαζε θορυβωδῶς φαιδρυνόμενον ἐκ τῶν ἀφελῶν καὶ διὰ λαρυγγώδους ἀσιατικῆς προφορᾶς ἐκφερομένων παρατηρήσεων του Ἀνατολίτου καὶ ἐκ τῶν ὀργίλων ἀναφωνήσεων του ἰταλοφώνου Ἑπτανησίου, ὃν ὑπεκρίνετο μετ’ ἀνεπιλήπτου τέχνης εἰς τῶν ἀναντιρρήτως δοκίμων ἠθοποιῶν μας, ὁ κ. Σπυρίδων Ταβουλάρης.
Ἐν τῷ μέσῳ δὲ τῆς ἱλαρότητος καὶ του θορύβου ἐγὼ ἀναμιμνησκόμενος τῆς ἀληθείας τοῦ παλαιοῦ λατινικοῦ ρητοῦ habent sua fata libelli, διελογιζόμην τὴν παράδοξον τύχην τοῦ ἔργου ἐκείνου. Εἰς τὸ πνιγηρὸν καὶ σκολιὸν στάδιον τῆς πενιχρᾶς ἡμῶν φιλολογίας, ἔνθα ὑπὸ κλίμα ἄστοργον καχεκτοῦσι καὶ φθίνουσι τὰ ἔργα τῆς διανοίας, σπανίως βιβλίον ἔτυχε τόσης εὐνοίας καὶ προκοπῆς καὶ ἠξιώθη νὰ διανύσῃ τόσον μακρὸν στάδιον εὐημερίας. Ἀφότου τὸ πρῶτον ἐδημοσιεύθη, πρὸ ἡμίσεος καὶ πλέον αἰῶνος, ἔσχε τὴν τιμὴν ἀδιακόπου σειρᾶς ἀναριθμήτων ἐκδόσεων. Μεταξὺ τοῦ πενιχροῦ ἐμπορεύματος, ὅπερ ἐκθέτει εἰς πώλησιν ὁ πλάνης βιβλιοπώλης ἐπὶ του πεζοδρομίου τῆς ὁδοῦ Σταδίου ἢ τῆς ὁδοῦ Αἰόλου, ὑπὸ τὴν στοὰν τοῦ Ταχυδρομείου ἢ εἰς τὸν πρόναον τῆς Ἁγίας Εἰρήνης, ἡ Βαβυλωνία διαπρέπει ἐν προσφάτῳ ἀτημελεῖ ἀλλ’ εὐώνῳ ἐκδόσει. Τὴν βλέπει τις εἰς τὰς χεῖρας στρατιώτου, ἀναπαυομένου ἐν τῷ στρατῶνι μετὰ τὸν κάματον τῶν γυμνασίων, εἰς Τὰς χεῖρας μαθητευομένου τεχνίτου, φυλάσσοντος ἐν ἡμέρᾳ σχολῆς Τὸ ἐργαστήριόν του· τὴν συναντᾷ καὶ εἰς τὰ πνιγηρὰ καταγώγια τῶν φυλακῶν τέρπουσαν τὸν μόλις καὶ μετὰ κόπου ἀναγινώσκοντα κατάδικον κατὰ τὰς μακρὰς ὥρας τῆς ἀνίας του. Τὰ πρόσωπά της ἐγένοντο σὺν τῷ χρόνῳ τύποι ἀνεγνωρισμένοι, πολλαὶ δὲ φράσεις αὐτῆς κατέστησαν ρητὰ πασίγνωστα ἢ εἰσήχθησαν ὡς παροιμίαι εἰς τὴν κοινὴν ὁμιλίαν.
Καὶ περίεργον! ἐνῷ τὸ βιβλίον τοιαύτην ἔσχεν ἐξαιρετικὴν διάδοσιν καὶ εὔνοιαν ἀεὶ προϊοῦσαν, ὁ συγγραφεὺς αὐτοῦ παρέμεινε περίπου ἄγνωστος. Ὠνομάζετο Δημήτριος Κ. Βυζάντιος, ἀλλ’ ὡς μ’ ἐπληροφόρησε φίλος μου, συλλέξας ἄλλοτε φιλοπόνως πολλὰς λίαν χρησίμους βιβλιογραφικὰς πληροφορίας, τὸ «Βυζάντιος», τὸ ὁποῖον κατίσχυσε καὶ ἔμεινεν ὡς κύριον αὐτοῦ ἐπώνυμον, ἦτο ἐπίθετον ἐπιπρόσθετον δηλωτικὸν τῆς ἑαυτοῦ καταγωγῆς, διότι ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐγεννήθη καὶ ἐκεῖθεν κατῆλθεν εἰς τὴν Ἑλλάδα. Καθ’ ἑτέρας πληροφορίας τινῶν γνωρισάντων αὐτὸν ἐκ του σύνεγγυς, ἦτο ἀνὴρ εὔχαρις τοὺς τρόπους καὶ στωμύλος, ἔφερε φουστανέλλαν καὶ ὡς κύριον ἔργον εἶχε τὴν ζωγραφικὴν ἱερῶν εἰκόνων. Διέμεινεν ἐπὶ χρόνον πολὺν εἰς Πάτρας, πᾶσαι δὲ αἱ εἰκόνες, ἃς ἰδίᾳ χειρὶ ἔγραψεν ἐν τῷ αὐτόθι ναῷ του ἁγίου Ἀνδρέου μαρτυροῦσα ἱκανότητα οὐχὶ κοινὴν περὶ τὴν βυζαντινὴν ἁγιογραφίαν. Ἦτο ἀρκετὰ ἐγγράμματος καὶ πεπροικισμένος διά τινος εὐφυΐας καὶ παρατηρητικότητος, ὡς ἐμφαίνεται ἐκ τοῦ ἔργου του· παρεκτὸς δὲ τῆς Βαβυλωνίας, ἢ τῆς κατὰ τόπους διαφθορᾶς τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης— διότι οὕτως ἔχει ἀκεραίως ὁ τίτλος τῆς κωμῳδίας του — συνέγραψε καὶ ἕτερον ἔργον ὑπὸ τὴν ἐπιγραφὴν Γυναικοκρατία. κωμῳδίαν εἰς 5 πράξεις ἐκδοθεῖσαν ἐν Ἀθήναις τὸ 1841 «πρὸς χρῆσιν καὶ διασκέδασιν τῶν Ἑλλήνων! » Πλείονας πληροφορίας περὶ τοῦ συγγραφέως καὶ τῆς πρώτης ἐκ τοῦ ἔργου του ἐντυπώσεως παρὰ τῷ κοινῷ δὲν ἠδυνήθην ν’ ἀνεύρω, εἰ καὶ ἐκ περιεργίας ἐπισταμένως ἠρεύνησα εἰς τὰς ἐκδιδομένας ἐν ἔτει 1836 ἐφημερίδας, ὅτε ἡ Βαβυλωνία ἐξεδόθη τὸ πρῶτον, καὶ ὅτε ὁ ὑπάρχων τύπος συνείθιζεν ἁπλῶς μὲν καὶ διὰ βραχέων, ἀλλ’ ὅπως δήποτε νὰ ποιῆται λόγον περὶ τῶν σπανίων κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην δημοσιευμένων βιβλίων.
Ἡ ἐπίνοια τοῦ Βυζαντίου ὅπως παραστήσῃ ἐν σειρᾷ σκηνῶν κατὰ τὸ μάλλον ἢ ἧττον κωμικῶν τὴν ἐπικρατοῦσαν περὶ τὴν γλῶσσαν σύγχυσιν κατὰ τὰ πρῶτα μετὰ τὴν ἀνεξαρτησίαν ἔτη, δὲν ἦτο ἴσως ἀφυής. Τὸ Ναύπλιον ἔδρα τῆς Κυβερνήσεως, ἔνθα ἐκ του σάλου τῆς ἐπαναστάσεως φερόμενα εἶχον καταφύγει καὶ ἐνοικήσει παμπληθῆ στοιχεῖα ἐκπρσσωποῦντα τὸν ἀπανταχοῦ καταδιωκόμενον ἑλληνισμόν, ἦτο ὑπὸ τὴν ἔποψιν ταύτην ἀληθὴς πύργος τῆς Βαβέλ. Εἰς τὰς στενωποὺς τῆς μικρᾶς πόλεως, εἰς τὰς μικροσκοπικὰς πλατείας της, εἰς τ’ ἀπέριττα καφενεῖά της καὶ τὰ πενιχρὰ πανδοχεῖα συνωθοῦντο καὶ διηγκωνίζοντο ὁ σκαιὸς Ρουμελιώτης καὶ ὁ κρυψίνους Πελοποννήσιος, ὁ ἄπληστος καὶ ἄτολμος Χῖος, ὁ ἀφελὴς Μικρασιάτης, ὁ εὐθυρρήμων Κρής, ὁ κομπαστὴς καὶ βλάσφημος Ἑπτανήσιος. Πάντα ταῦτα τὰ ποικίλα καὶ ἀνόμοια γλωσσικὰ ἰδιώματα ἀντήχουν ἐν φύρμῷ κατὰ πάσας τὰς ὥρας τῆς ἡμέρας καὶ εἰς πάσας τοῦ βίου τὰς περιστάσεις ἐν τῇ πολυμιγεῖ ἐκείνῃ κοινωνίᾳ, φυσικὸν δὲ ἦτο νὰ ἐπέρχωνται ἀστεῖαι παρεξηγήσεις καὶ ἔστιν ὅτε αἰματηραὶ συγκρούσεις ἐκ γλωσσικῶν παρεννοήσεων. Ὁ Βυζάντιος, σύγχρονος ὤν ἔτυχε βεβαίως ν’ ἀκούσῃ τὸν κυκεῶνα αὐτὸν τῶν διαλέκτων, φαίνεται δὲ ὅτι ἢ ἐγίνωσκεν ἐκ τῶν προτέρων ἢ ἐπεμελήθη χάριν τοῦ σκοποῦ του νὰ ἐκμάθῃ πλείστας ἐκ τῶν ἰδιωτισμῶν αὐτῶν, διότι ἡ ἀπόδοσις τοῦ λεκτικοῦ τῶν διαφόρων τῆς κωμῳδίας του προσώπων ἐγένετο ἀρκετὰ πιστῶς καὶ μόνον παρεστάθη ἐπὶ τὸ ὑπερβολικώτερον, ὡς εἶνε ἐπιτετραμμένον εἰς τοιούτου εἴδους παίγνια, ἡ διαφθορὰ τῆς κοινῆς γλώσσης. Εἰς τοῦτο ἀποβλέψας, καὶ μὴ ὤν ἄλλως τε ἐξ ἐπαγγέλματος κωμῳδοποιὸς, παρημέλησε τοῦ μύθου καὶ ἔπλεξε τὴν ὑπόθεσιν μὲ ἱκανὴν ἀπειρίαν ἐπὶ ἱστοῦ ἀρκετὰ χονδροειδοῦς. Δὲν εἶχε σκοπὸν νὰ σατυρίσῃ, ἀλλὰ μόνον ν’ ἀστειευθῇ, ἔκρινε δὲ καλὸν ρητῶς νὰ δηλώσῃ τοῦτο εἰς τὸν πρόλογον τοῦ ἔργου του γράψας: «τὴν λυπηρὰν αὐτὴν κατάστασιν, εἰς τὴν ὁποίαν ἐξετραχηλίσθη ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα μὴ θελήσας νά ἐκτραγῳδήσω, ἐθέμην σκοπὸν νὰ κωμῳδήσῳ, ὥστε δια τῆς ἀστειότητος μᾶλλον νὰ καταρτισθῶσιν οἱ κακῶς προφέροντες τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν καὶ νὰ προτραπῶσιν εἰς τὴν κατὰ τόπους σύστασιν σχολείων πρὸς ἐκπαίδευσιν τῆς νεολαίας των. Δὲν ἀποβλέπω πρὸς ἐμπαιγμὸν τῶν εἰς τὴν σκηνὴν παρουσιαζομένων προσώπων, ἀλλ’ ὡς εἶπον πρὸς καταρτισμὸν καὶ τὴν διὰ τὴν διάδοσιν τῆς παιδείας προτροπήν.» Πρόθεσις σατύρας παροδικῶς μὲν καὶ ἐπεισοδιακῶς εἰς τοῦ Χίου ξενοδόχου τὴν πλεονεξίαν, κυρίως δὲ καὶ ἐμφύτως εἰς τὴν ἀπεικόνισιν τοῦ Λογιωτάτου καὶ του Ἑπτανησίου, τοῦ πρώτου ἐπιμένοντος νὰ λαλῇ εἰς ἀρχαΐζουσαν γλῶσσαν, φορτικῶς ἀκατάληπτον, καὶ περιφρονοῦντος ἐν τῇ ὑπερόπτιδι σοφίᾳ του τοὺς ἀπλοϊκοὺς καὶ ἀγραμμάτους συνδαιτυμόνας, τοῦ δευτέρου δὲ ὑποκρύπτοντος ὑπὸ τὴν εὐέξαπτον ἀλαζονείαν μεθ’ ἧς ἐξήσκει τὰ ὑψηλὰ τοῦ Ἀστυνόμου καθήκοντα ἀμάθειαν παχυλήν. Ἡ τοιαύτη τοῦ συγγραφέως πρόθεσις ἦτο δεδικαιολογημένη. Οἱ λογιώτατοι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἐκίνουν τὸν γέλωτα τῶν φρονίμων διὰ τῆς ἐπιτετηδευμένης γλώσσης, ἣν μετεχειρίζοντο ἐνίοτε περὶ τὸ λέγειν, ἀείποτε δὲ περὶ τὸ γράφειν, ἠδύναντο ὅμως οὐχὶ ἀδίκως νὰ κινήσωσι καὶ τὴν ἀγανάκτησιν διὰ του ζήλου, ὃν κατέβαλλον περὶ τὸ ἐπιβλαβὲς αὐτῶν κήρυγμα. Παρανοήσαντες τὴν πρὸς ἀπομίμησιν τῶν ἀρχαίων ἡμῶν προγόνων τάσιν, ἣν μετὰ πολλῆς πολιτικῆς περινοίας κατώρθωσαν νὰ ἐμπνεύσωσιν εἰς τὸ ἔθνος οἱ τὴν ἐξέγερσιν αὐτοῦ παρασκευάσαντες ἄνδρες, διδάσκαλοι δὲ κατὰ τὸ πλεῖστον ὅντες καὶ ἐγκύψαντες εἰς τὴν μελέτην τῶν ἀρχαίων συγγραφέων, ἤθελον ν’ ἀναστήσωσιν ἐκ του ἀρχαίου ἑλληνικοῦ κόσμου οὐχὶ τὸ ζωοπάροχον καὶ μεγαλουργὸν φρόνημά, ἀλλά τὴν ἀπ’ αἰώνων νεκρὰν γλῶσσαν, μετ’ ἀδιαλλάκτου καὶ μισαλλοδοξου πεισμονῆς ὑποστηρίζοντες τὴν ἑαυτῶν γνώμην. Τὰ πεζὰ καὶ ἔμμετρα αὐτῶν δοκίμια ἦσαν ὑποδείγματα γελοιωδεστάτου μακαρονισμοῦ, βεβαιοῖ δὲ ὁ Βυζάντιος ἐν ὑποσημειώσει ὅτι τὸ ἐν τῇ ΙΒ΄ σκηνῇ περιώνυμον ἐπιτύμβιον «Ἐνθάδε κεῖται Χατζῆ Μουράτης κλήσει κλπ.» ὅπερ συντάττει ὁ Λογιώτατος χάριν του Ἀνατολίτου δὲν εἰνε κωμικὴ ἐπίνοια ἀλλὰ πραγματικὸν ἔργον λογίου τινός, οὐ τὸ χειρόγραφον ἀνεύρε κατὰ τύχην ὁ συγγραφεὺς τῆς Βαβυλωνίας ἐντὸς βιβλίου, ὅπερ ἐδανεισθη, διαφέρον μόνον κατὰ τὸ ὄνομα καὶ τὸν δεύτερον στίχον. Ἐν παρόδῳ δὲ σημειὼ ὅτι ἡ μονομανία αὕτη τῶν διδασκαλων περὶ τὸ ἐπιτηδεύεσθαι διεστραμμένον ἀρχαϊκὸν ὕφος ἔσχεν ἐπιζήμιον ἐπίδρασιν, καὶ ἐξαιρέσει τῶν καθαρῶν καὶ γνησίων δημοτικῶν ᾷσμάτων, τὰ κατὰ τὴν διάρκειαν του ἀγῶνος εἰς λογίαν γλῶσσαν συντεθέντα ποιήματα, τ’ ἀξιοῦντα νὰ ἐμψυχώσωσι τοὺς ἀγωνιζομένους ἢ νὰ ἐξυμνήσωσιν εὐκλεεῖς πράξεις εἶνε παγερὰ καὶ ἄμουσα κατασκευάσματα, μακρὰν ἀπέχοντα τῆς θερμουργοῦ ἐμπνεύσεως τῶν θουρίων του Τυρταίου, τοῦ Ρουζὲ-Δελὶλ καὶ του Θεοδώρου Κέρνερ. Τὸ ἐπὶ τῷ θανάτῳ τοῦ Μάρκου Βότσαρη συντεθὲν ἡρωοελεγεῖον, τὸ ἔως ἐπ’ ἐσχάτων ψαλλόμενον: «Ἕλληνες, κλαύσωμεν ἄνδρα γενναῖον» εἶνε δεῖγμα τῆς ποιητικῆς ταύτης βαναυσοτεχνίας καὶ ἀπειροκαλίας. Εὐτυχῶς ἡ κοινωνία ἡ ἄρτι ἀποσείσασα τὰ δεσμὰ τῆς τυραννὶας ἀπέστερξε νὰ ὑποβληθῇ εἰς Τὰς πέδας τῆς γραμματικῆς τοῦ Λασκάρεως καὶ οἱ πολλοὶ ὀρθοφρονήσαντες παρεδέχθησαν ὅτι δὲν ἔπρεπε νὰ ματαιοπονῶσι γαλβανίζοντες τὴν ἀρχαίαν γλῶσσαν, ἀλλὰ νὰ ἐπιδιώξωσι τὴν βαθμιαίαν μόρφωσιν καὶ συστηματοποίησιν τῆς ζωντανῆς νεωτέρας.
Ὁ τύπος τοῦ Ἑπτανησίου ἦτο ἐπίσης ἀληθὴς καὶ πραγματικός. Ἄμα Τῇ καθόδῳ τοῦ Κυβερνήτου εἰς τὴν Ἑλλάδα, συνέρρευσαν εἰς τὴν πρωτεύουσαν πλεῖστοι ἐκ τῶν Ἰονίων νήσων ἐπιστήμονες, σπουδάσαντες κατὰ τὴν τότε συνήθειαν εἰς τὰ ἰταλικὰ Πανεπιστήμια τῆς Παδούης, τῆς Πίζης ἢ τῆς Βονωνίας. Ἐξ αὐτῶν τινὲς ἦσαν ὄντως ἱκανοὶ καὶ πεπειραμένοι, διαπρέψαντες μεταγενέστερον εἰς τὸ στάδιον ὅπερ ἐξελέξαντο, ἀλλ’ οἱ πλείονες ἦσαν δυστυχῶς ἡμιμαθεῖς οἰηματίαι, στερούμενοι σοβαρῶν γνώσεων καὶ ἐμβριθείας, ὧν τὰ προβληματικὰ φῶτα ἐδέησε νὰ χρησιμοποιήσῃ ὁ ἀοίδιμος Καποδίστριας ἐν τῇ δημοσίῳ ὑπηρεσίᾳ, ἐν ἀπορίᾳ διατελῶν καὶ ἐκ τῆς λειψανδρίας πιεζόμενος. Γινώσκω ἕνα ἐξ αὐτῶν, οὗτινος παρασιωπῶ τὸ ὄνομα καὶ τὴν πατρίδα, τύπον ἀρκετὰ περίεργον, διανύσαντα στάδιον πρωτοφανὲς εἰς τὰ χρονικὰ τῆς δημοσίου ὑπηρεσίας. Δικηγόρος μετριώτατος ὤν, ἐπέτυχε νὰ διορισθῇ δικαστὴς εἰς τον Ἄρειον Πάγον, τὸ ἀρτισύστατον τότε ἀνώτατον δικαστήριον τοῦ Κράτους. Ἀποσυρθεὶς ἐνωρὶς ἐκ τῆς ὑπηρεσίας, ἔμεινεν ἐπὶ μακρὰ ἔτη εἰς τὴν ἰδιαιτέραν του πατρίδα ἐξασκῶν οὐχὶ μετὰ πολλῆς ἐπιτυχίας τὸ δικηγορικὸν ἐπάγγελμα. Μετὰ τὴν ἕνωσιν τῆς Ἑπτανήσου, ἤτοι μετὰ πάροδον τριάκοντα πέντε περίπου ἐτῶν, γέρων ἤδη ἑνήργησε καὶ κατώρθωσε νὰ διορισθῇ εἰρηνοδίκης εἰς ἕνα τῶν τελευταίων δήμων τῆς νήσου! Καὶ τοιουτοτρόπως ὁ ἀλλόκοτος αὐτὸς τῆς Θέμιδος λειτουργός, ὅπως ὁ στρατιωτικὸς ἐκεῖνος τοῦ Γερολστάϊν ἐν τῷ γνωστῷ κωμειδυλλίῳ, ἀντιθέτως πρὸς τὰ πανταχοῦ καὶ ἀνέκαθεν ἰσχύοντα ἐν πάσῃ ἱεραρχίᾳ, ἤρξατο ἀπὸ τοῦ ἀνωτάτου βαθμοῦ τὴν σταδιοδρομίαν του διὰ να καταλήξῃ εἰς τὸν κατώτατον.
Τοιαύτη ἦτο ἡ ἐποχὴ καὶ τοιοῦτοι οἱ τύποι, οὓς ἠθέλησε ν’ ἀναπαραστήσῃ ὁ συγγραφεὺς τῆς Βαβυλωνίας. Τὸ ἔργον του ὡς κωμικὸν παίγνιον ἠδύνατο νὰ εἶνε ἀνεκτόν. Ἀλλ’ εἶχε γεννηθῇ ὡς εἴπομεν ὑπὸ ἀστέρα εὐοίωνον καὶ ἡ ἐπιτυχία του ὑπερέβη πολὺ τὴν μετρίαν αὐτοῦ ἀξίαν. Ἐνωρὶς ἀνεβιβάσθη ἐπὶ τῆς σκηνῆς, ἤτις κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ἦτο ἄξεστος καὶ ἀρχέγονος ὅσον περίπου καὶ κατὰ τὴν ἐποχὴν τοῦ Θέσπιδος καὶ φαίνεται ὅτι ηὐδοκίμησεν. Ἐκ τούτου δ’ ἐνθαρρυνόμενος ὁ Βυζάντιος προέβη εἰς ἀνατύπωσιν τῆς κωμῳδίας του, πολλὰ προσθαφαιρέσας, καθὰ λέγει ἐν τῷ προλόγῳ τῆς δευτέρας ἐκδόσεως «χάριν ἀστεϊσμοῦ», παρενείρας δὲ καὶ τετάρτην πρᾶξιν ἔμμετρον «πρὸς περισσοτέραν κομψότητα» μετὰ τριῶν νέων προσώπων, δυο γυναικείων, τῆς Κανέλλας, ἐρωμένης τοῦ Κρητικοῦ καὶ τῆς Γαρούφως, γραίας τροφοῦ αὐτῆς, εἶδος duègne, καὶ ἑνὸς ἀγύρτου ἰατροῦ. Ἀλλ’ ἡ βεβιασμένη αὐτὴ παρένθεσις μὲ τοὺς ἀνουσίους καὶ ἀδοκίμους στίχους της οὐδὲν προσέθηκεν εἰς τὸ ὅλον ἔργον, δικαίως δὲ κατηργήθη πρὸ πολλοῦ καὶ παραλείπεται ἐν τῇ παραστάσει. Ἡ εὔνοια ἧς ἔτυχε τὸ ἔργον παρὰ τῷ κοινῷ προέβη αὔξουσα, ἰδίως κατόπιν ὅτε θίασοι κἄπως κάλλιον κατηρτισμένοι συμπεριέλαβον αὐτὸ εἰς τὸ δραματολόγιόν των καὶ ὁ ἀείμνηστος Θ. Ὀρφανίδης, νέος τότε ζωηρὸς καὶ εὐφυὴς, ὑπεδύετο τὸ πρόσωπον τοῦ Ἀνατολίτου. Ἔκτοτε αἱ παραστάσεις τῆς Βαβυλωνίας ἐπολλαπλασιάσθησαν καὶ δὲν ὑπῆρξε σκηνὴ προχείρως ὑπὸ φιλοδραματικοῦ ὁμίλου πηχθεῖσα, δὲν ὑπῆρξεν ἐκπαιδευτήριον κατὰ τὴν ἐποχὴν τῶν ἐξετάσεων, δὲν ὑπῆρξε θέατρον καθ’ ἅπασαν τὴν Ἀνατολήν, ὅπου νὰ μὴ ἠκούσθησαν οἱ ἀλλόκοτοι φθόγγοι τῶν διαφόρων προσώπων τῆς κωμῳδίας τοῦ Βυζαντίου καὶ αἱ παραφοραὶ του Ἑπτανησίου καὶ ἡ ἔρις του Ἀλβανοῦ πρὸς τον Κρῆτα. Καὶ σήμερον ἀκόμη ἐν μέσαις Ἀθήναις ὑπὸ τοῦ σχετικῶς καλλίστου ἑλληνικοῦ θιάσου, πρὸ ἀκροατηρίου ἀξιοῦντος τὰ πρωτεῖα ἐν νοημοσύνῃ καὶ μορφώσει διδάσκεται ἡ Βαβυλωνία, ἐνῷ τὴν προτεραίαν ἐπὶ τῆς αὐτῆς σκηνῆς παριστάνετο ὁ Σεβῆρος Τορέλλης τοῦ Φραγκίσκου Κοππέ!
Καὶ ἐνῷ ὅλοι ἐφαιδρύνοντο καὶ ἐκάγχαζον, ἐγὼ μόνος ἴσως τῶν θεατῶν κατειλημμένος ἐκ τῶν ἀνωτέρω διαλογισμῶν δὲν ἐφαιδρυνόμην. Ἡ παράστασις ἐκείνη τῆς Βαβυλωνίας ἦτο δι’ ἐμὲ μία εἰσέτι ἐπιπρόσθετος ἀπόδειξις ὅτε παρὰ τὴν ἑκάστοτε ἀκουομένην ἐμφαντικὴν μεγαληγορίαν δὲν κατεβλήθη φιλότιμος ἐργασία πρὸς ἀνύψωσιν τῆς ἐθνικῆς σκηνῆς καὶ πρὸς ἐξευγενισμὸν τῶν θεατρικῶν ἡμῶν ἠθῶν. Πρὸ πολλοῦ τὸ ἔργον αὐτό. ὅπερ ἐπιπολαίως καὶ μὲ τὴν συνήθη παρ’ ἡμῖν περὶ τὸ ἐπίθετον ἀκράτειαν ἐχαρακτηρίσθη ὡς «ἐθνικὸν», ἔπρεπε ν’ ἀποσκορακισθῇ ἀπὸ τῆς ἑλληνικῆς σκηνῆς. Ὡς κωμικὸν παίγνιον, ἐπαναλαμβάνω, καίπερ οὐχὶ ἀνώτερον τοῦ μετρίου, ὡς σημειοῦν παροδικήν τινα περίστασιν οὐχὶ τοῦ ἐθνικοῦ βίου ἀλλὰ μόνον τῆς πολυπλάγκτου ἑλληνικῆς γλώσσης, ἠδύνατο νὰ εἶνε ἀνεκτόν πρὸ ἡμίσεος αἰῶνος, δεδομένης μάλιστα τῆς ὑπαρχούσης τότε σπάνεως περὶ τὰ πρωτότυπα δραματικὰ ἔργα· ἀλλὰ τῆς ἐποχῆς παρελθούσης, ἔπρεπε καὶ αὐτὸ νὰ παρέλθῃ καὶ οὐχὶ νὰ σύρῃ ἀκόμη ἐπὶ τῆς σκηνῆς τὰ ράκη τοῦ ἀναχρονισμοῦ του. Σήμερον τοιοῦτο ἔργον οὔτε σκοπόν τινα ἐκπληροῖ οὔτε ἐπίδρασιν ἐλαχίστην δύναται νὰ ἔχῃ· σήμερον τὰ φῶτα τῆς παιδείας διεσπάρησαν δαψιλῶς χάρις εἰς τὴν δραστήριον φιλοπατρίαν του ἡμετέρου ἔθνους καὶ τὴν γοργὴν φορὰν του πνεύματος τοῦ αἰῶνος, ἡ δὲ τέως ἀκατασκευος γλῶσσα ἡμῶν ἐπετέλεσε βαθμηδὸν τὴν μόρφωσίν της καὶ ἀπέκτησε τὴν σθεναρὰν ἑνωτικήν της δύναμιν συνδεουσα διὰ δεσμοῦ ἀκαταμαχήτου τοὺς διεσπαρμένους ὁμοφυλους. Παρεκτὸς ὀλίγων ἀπαραιτήτων τοπικῶν ἰδιωτισμῶν ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα τανῦν ἀποβαλοῦσα βαθμηδὸν τὸν φόρτον τῶν ξενισμῶν καὶ βαρβαρισμῶν δὲν λαλεῖται ἐν Χίῳ, ἐν Κρήτῃ, ἐν Ἑπτανήσῳ ὅπως ἐλαλεῖτο κατὰ τὴν ἐποχὴν, καθ’ ἣν συνεγράφη ἡ Βαβυλωνία, οἱ κάτοικοι δὲ τῶν εἰρημένων ἑλληνικῶν χωρῶν συναντώμενοι ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι δύνανται κάλλιστα νὰ συνεννοηθῶσιν, χωρὶς ποσῶς νὰ ἐπέλθῃ κωμικὴ ἢ δυσάρεστος παρεξήγησις. Σήμερον οἱ λογιώτατοι ἐξέλιπον, οἱ δὲ τυχὸν διασωζόμενοι καὶ ἐμμένοντες εἰς τὰς ἐσκωριασμένας ἰδέας των ἐδέησε πρὸ πολλοῦ νὰ φυγομαχήσωσιν ἀπέναντι τῶν σαρκασμῶν, οὕς ἐξήγειρε παρὰ τῷ κοινῷ πᾶσα ἀνίσχυρος αὐτῶν προσπάθεια. Σκοπὸν καὶ ἐπίδρασιν λυσιτελῆ δὲν ἠδύνατο νὰ ἔχῃ τοιοῦτο ἔργον οὐδ’ εἰς αὐτὴν τὴν ἐποχὴν ὁπότε ἐγράφη. Ἄν ἤθελεν ὁ συγγραφεὺς νὰ διακωμῳδήσῃ—τοῦθ’ ὅπερ καλῶς ποιῶν ἀρνεῖται διαρρήδην ἐν τῷ προλόγῳ του—τὸν Καισαρέα διότι εἰσάγει τουρκικὰς λέξεις εἰς τὴν ὁμιλίαν του ἢ τὸν Ἑπτανήσιον διότι ξενοφώνως φθέγγεται χρώμενος λέξεσι καὶ φράσεσιν ἰταλικαῖς, θὰ ἐδείκνυεν ἄδικον καὶ ἀνόητον ζῆλον, ἐπειδὴ ἡ κατὰ τόπους διαφθορὰ τῆς λαλουμένης γλώσσης εἶνε συνέπεια τῶν ἐπὶ αἰῶνας διαρκεσασῶν ἱστορικῶν περιπετειῶν τοῦ πολυπαθοῦς ἡμῶν Γένους, δι’ ἃς βεβαίως δὲν εὐθύνονται αἱ νεώτεραι γενεαί. Ἄν δὲ πάλιν ἤθελεν, ὡς ἀφελῶς λέγει ὁ συγγραφεύς, νὰ προτρέψῃ διὰ τοῦ μέσου τούτου τοὺς ὁμοεθνεῖς εἰς τὴν διάδοσιν τῆς παιδείας, ἡ ἀξίωσίς του ἦτο ὑπερβολικὴ, διότι ἀπαιτεῖται ἐπίσης μακρῶν ἐτῶν ἐργασία ὅπως ἡ γλῶσσα ἀποσκυβαλίσῃ τούς παρεισφρὴσαντας εἰς αὐτὴν ξενισμούς, ἔργον ὅπερ δὲν δύναται νὰ ἐπιτελέσῃ διὰ μιᾶς μὲ ὅλην τὴν ἀγαθήν της πρόθεσιν μία μετρία κωμῳδίᾳ. Ἐνῷ δὲ στερεῖται προορισμοῦ, εἶνε ἀφ’ ἑτέρου ὑπὸ τεχνικὴν ἔποψιν ὅλως διόλου κακόζηλον καὶ ἀδόκιμον κατασκεύασμα, διότι ἐπὶ τέλους πᾶσα ἡ πλοκὴ τοῦ ἔργου στηρίζεται εἰς παρεξήγησιν προελθοῦσαν ἐκ μιᾶς λέξεως κακεμφάτου, αἱ δ’ ἐν αὐτῷ ὑπάρχουσαι ὀλίγαι χυδαῖαι εὐφυολογίαι εἰς τὸν αὐτὸν δυσώδη κύκλον ἀνάγονται. Ὡραία τῷ ὄντι διδασκαλία νὰ περιμένῃ τὸ κοινὸν νὰ φαιδρυνθῇ μὲ πολλὴν συγκατάβασιν τῶν ὀσφραντικῶν του νεύρων, ἀπό τὸν γνωστὸν δυϊκὸν τοῦ Λογιωτάτου μεθερμηνευόμενον παρὰ του Ἀνατολιτου!
Εἰς τὸ βασίλειον τῶν γραμμάτων καὶ τῆς τέχνης ἔργα μὴ φέροντα τήν γνήσιαν σφραγῖδα του πνεύματος καὶ τῆς ἐμπνεύσεως δὲν ἔχουσι λόγον ὑπάρξεως· καὶ ἂν διὰ λόγους κριτικῆς ἀτροφίας καὶ ἀμούσου συγκαταβάσεως κατωρθώσωσι καὶ τινα κίβδηλα μετά τιμῆς νὰ κυκλοφορήσωσιν, ἡ πρόοδος ἡ διαμορφοῦσα τὴν καλαισθησίαν τ’ ἀνευρίσκει μίαν ἡμέραν καὶ τὰ καταδικάζει εἰς ἀνυπαρξίαν. Γινώσκω ὅτι τὸ ἐθνικὸν λεγόμενον θέατρον συντηρεῖται κυρίως ἐκ τῶν μᾶλλον ἀμόρφων καὶ ἀηδων τερατουργημάτων τοῦ παρακμάσαντος ρομαντισμοῦ, καὶ ὅτι εἰς τὸ νοῆμον δημόσιον τὸ συρρέον εἰς τὰς παραστάσεις του παρέχεται σχεδὸν καθ’ ἑσπέραν ἡ λιπαρὰ καὶ δύσπεπτος τροφὴ τῶν δραμάτων τοῦ Μπουρζοὰ καὶ Δ’ Ἐνερύ. Ἀλλὰ παρὰ τοῖς ἐχέφροσι δὲν πιστεύω ὅτι ὑπάρχει δευτέρα περὶ τούτου γνώμη, ὅταν δὲ ἔλθῃ ἡ ὥρα πρὸς ἀποτελεσματικὴν ἐνέργειαν ὑπὲρ τῆς καταπεπτωκυίας ἑλληνικῆς σκηνῆς, πάντα συλλήβδην τὰ ὀθνεῖα ταῦτα ἐξαμβλώματα θὰ ριφθῶσιν εἰς τὸν Καιάδαν ἄνευ διαδικασίας καὶ χωρὶς ἐλπίζω νὰ ἐγερθῇ τις συνηγορῶν ὑπὲρ τῆς διατηρήσεως αὐτῶν. Τὸ πρωτότυπον ὅμως δραματολόγιον, ὅσον πενιχρὸν καὶ περιωρισμένον καὶ ἂν εἶνε, δεῖται μᾶλλον ἐπισταμένης ἐξελέγξεως, ὅπως ἀποκαθαιρόμενον ἀπὸ τῶν ἀχρήστων χρησιμεύσῃ ὡς πυρὴν εἰς τὴν μέλλουσαν εὐέλπιδα παραγωγὴν. Τοιαύτη προπαρασκευαστικὴ ἐργασία ἠδύνατο φρονῶ ν’ ἀρχίσῃ ἀπὸ τοῦδε ἄνευ τινὸς ζημίας, ἐπειδὴ δ’ ἐγένετο κατ’ αὐτὰς μεταξύ τῶν λογίων καὶ τῶν εἰδημόνων λόγος πολὺς περὶ του ἑλληνικοῦ θεάτρου καὶ τῆς βελτιώσεως τῆς τύχης αὐτοῦ, ἠβουλήθην νὰ ἐκφράσω καὶ ἐγὼ τὴν ἀνωτέρω γνώμην περὶ ἐξοστρακίσεως ἀπὸ τῆς σκηνῆς αὐτοῦ ἔργου ἀπηρχαιωμένου, οὐδένα πλέον ἐκπληροῦντος προορισμόν, ἀντικειμένου δὲ εἰς τὴν ἐπιδιωκομένην ἐξευγένισιν καὶ ἐπιφυλάσσομαι προσεχῶς, ἀφετηρίαν λαμβάνων ἐκ τοῦ ἀντικειμένου τούτου, καὶ ἄλλας τινὰς σχετικὰς περὶ τοῦ θεάτρου σκέψεις νὰ ὑποβάλλω εἰς τὴν πεφωτισμένην κρίσιν του κοινοῦ.
Χαραλαμπης Αννινος