Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (Ροΐδης)
| Αριστοτέλης Βαλαωρίτης Συγγραφέας: |
Ἐν τῷ βίῳ τῶν ἐθνῶν, καὶ μάλιστα τῶν νεαζόντων, πολὺ μᾶλλον ἐνδιαφέρουσα τῆς ἐξακριβώσεως τοῦ σημείου πολιτισμοῦ, εἰς ὃ ἔφθασαν ἐν ὡρισμένῃ στιγμῇ, φαίνεται ἡμῖν ἡ ἐξέτασις τῆς διευθύνσεως καθ’ ἣν ταῦτα βαδίζουσιν. Ἄν ἐξ αὐτῆς προκύπτῃ ὅτι βαίνει ἡ Ἑλλὰς ἐπὶ τὰ πρόσω κατ’ εὐθεῖαν ἀπαρέγκλιτον γραμμήν, δὲν πρέπει ν’ ἀχθώμεθα ὑπὲρ τὸ μέτρον οὔτε διὰ τὴν βραδύτητα τῆς πορείας, οὔτε διὰ τὸ χωρίζον ἡμᾶς ἀπὸ τῶν ἄλλων ἐθνῶν διάστημα, ὅσον μέγα καὶ ἂν ἀπομένῃ. Καὶ ὑπὸ μὲν τὴν ὑλικὴν ἔποψιν ἡ πρόοδος τῆς χώρας ταύτης, καίτοι οὐχὶ ἴσως ἀνάλογος τῆς ἀγχινοίας τῆς φυλῆς καὶ τῆς διακρινούσης τὸν αἰῶνα πυρετώδους δραστηριότητος, εἶναι τοὐλάχιστον ἀναμφισβήτητος καὶ προφανὴς εἰς τὸν ἐγκύπτοντα ἐφ’ οἱουδήποτε στατιστικοῦ πίνακος ἢ ἁπλῶς στρέφοντα περὶ ἑαυτὸν τοὺς ὀφθαλμούς. Ἄν ὅμως ἐξετάσωμεν καὶ τὴν σήμερον διανοητικὴν ἡμῶν κατάστασιν, οὐχὶ ἐν συγκρίσει πρὸς τὰ ἄλλα ἔθνη, ὅπερ ἤθελεν εἶναι ἄδικον, ἀλλὰ πρὸς ἡμᾶς αὐτοὺς κατὰ τὰς τελευταίας δεκαετηρίδας, ἡ ἀπάντησις δὲν εἶναι ἐπίσης εὐχερής. Παράτολμον ἴσως ἤθελεν εἶναι τὸ ν’ ἀποφανθῇ τις ἀνεπιφυλάκτῳς ὅτι ἐν συνόλῳ δὲν προώδευσε τὸ ἔθνος καὶ πνευματικῶς· ἀλλ’ ἐνῷ ἡ ὑλικὴ πρόοδος εἶναι ψηλαφητὴ, ἡ διανοητικὴ ἐπὶ τὰ πρόσω κίνησις αὐτοῦ ἀπομένει πολύπλοκον ζήτημα· τὸ δὲ ζήτημα τοῦτο παρίσταται ὑπὸ ὄντως ἀποθαρρυντικὴν φάσιν, ὁσάκις ὀπωσδήποτε ἐξέχων τις ἀνὴρ ἀποχωρίζεται ἡμῶν ἀνεπιστρεπτεί. Ὅτε εἴδομεν ἀποκομιζόμενον τὸν Οἰκονόμον μάτην ἀνεζητήσαμεν τὸν ἀντάξιον αὐτοῦ μεταξὺ τῶν ἐπιζώντων ῥασοφόρων, καὶ ἀποχαιρετῶντες τὸν Ἀσώπιον δὲν ἐβλέπομεν τὸν δυνάμενον νὰ συγκριθῇ πρὸς τὸν διδάσκαλον ἐκεῖνον, ἂν οὐχὶ δι’ ἄλλο, διὰ τὴν ἀρχαϊκὴν τοὐλάχιστον εἰς τὰ γράμματα ἀφοσίωσιν καὶ τὴν χαλκέντερον φιλοπονίαν. Εἰς οὐδένα ἐκληροδότησεν ἀποθνήσκων τὴν πυρίνην γλῶσσάν του ὁ Φαρμακίδης, οὐδ’ ἀνευρίσκομεν μεταξὺ τοῦ σμήνους τῶν σήμερον δημοσιογραφούντων τὸν ἰσόπαλον τοῦ Λεβίδου. Τοῦ φαινομένου τούτου δὲν ἐπιχειροῦμεν ἐπὶ τοῦ παρόντος τὴν ἐξήγησιν· ἀλλ’ ἂν ἐξαιρέσωμεν τοὺς φρονοῦντας ὅτι ἡ φιλοτιμία ἐπιβάλλει αὐτοῖς νὰ λέγωνται κατ’ οὐδὲν κατώτεροι τῶν ἀποθνησκόντων ὁμοτέχνων, ἡ πραγματικότης αὐτοῦ ἐκδηλοῦται εἰς τὰ ὄμματα πάντων καὶ βαρύτερον καθιστᾶ παντὸς χωρισμοῦ τὸ πένθος. Τὰ λοιπὰ ἔθνη προπέμποντα τοὺς καταβαίνοντας εἰς τὸν τάφον διακεκριμένους ἄνδρας, θρηνοῦσιν ἐπ’ αὐτοῖς κατεχόμενοι πρὸ πάντων ὑπὸ αἰσθήματος εὐγνώμονος συμπαθείας, εἰς δὲ τὸ ἡμέτερον πένθος πρωταγωνιστεῖ τὸ αἴσθημα τῆς ἡμετέρας ζημίας καὶ τοῦ κενοῦ τὸ ὁποῖον ἀφίνει ὁ ἀπελθών. Στερούμενοι χρησίμου ἀνδρὸς θρηνοῦμεν ὡς τέκνα οὐ μόνον ἀπορφανισθέντα, ἀλλὰ καὶ ἀνίκανα νὰ ἐπαρκέσωσιν εἰς ἑαυτά. Σήμερον δὲ ὅτε ἀπέθανεν ὁ Βαλαωρίτης καὶ ἐσιώπησεν ὁ Παράσχος, καταγινόμενος εἰς τὴν σύνταξιν τοῦ ποιητικοῦ αὑτοῦ ἀπολογισμοῦ, μάτην ζητοῦμεν τίνα ἄλλον δυνάμεθα, μεθ’ ὅσης δήποτε συγκαταβάσεως, ν’ ἀναγορεύσωμεν ποιητήν.
Ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ Βαλαωρίτης δύναται ἆρα νὰ ὀνομασθῇ ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς παρούσης γενεᾶς; Γνωστὴ εἶναι ἡ πρὸς τὸ ᾆσμα τοῦ Λευκαδίου ἐξαιρετικὴ ἡμῶν συμπάθεια, ἀλλὰ καὶ ἡ περὶ συγχρόνου ἑλληνικῆς ποιήσεως γνώμη. Ἂν ἐνομίζομεν ὑπάρχουσαν ἀσυμβίβαστον ἀντίθεσιν μεταξὺ αὐτῶν, προθύμως καὶ ἀδιστάκτως ἠθέλομεν θυσιάσει, καὶ μάλιστα σήμερον, τὰς καλλιλογικὰς ἡμῶν πεποιθήσεις εἰς τὸν ἀνεπιφύλακτον πρὸς τὸν ἄνδρα θαυμασμόν. Τὸν νεόσκαπτον ὅμως τάφον τοῦ Βαλαωρίτου δὲν νομίζομεν βωμὸν κατάλληλον πρὸς τέλεσιν τοιαύτης θυσίας, ἀφοῦ τὰς πεποιθήσεις ἡμῶν ταύτας συνεμερίζετο κἀκεῖνος. «Εἶναι βέβαιον, εἶναι ἀναντίῤῥητον ὅτι ὁ ποιητὴς πρέπει ὄχι μόνον νὰ ἐπλάσθη ὑπὸ τῆς φύσεως τοιοῦτος, ἀλλὰ καὶ νὰ ζῇ ἐν μέσῳ ἀτμοσφαίρας δυναμένης ν’ ἀναπτύξῃ τὸν σπόρον, ὃν φέρει ἐν τῇ καρδίᾳ του». Ταῦτα ἔγραφεν ἡμῖν πρὸ ἑνὸς ἔτους καὶ ἐπανέλαβεν ἔκτοτε πολλάκις, θρηνῶν ἐπὶ τῇ τύχῃ τῆς καταδίκου εἰς μικρὰ ἔργα ἀτυχοῦς ταύτης γενεᾶς. Συγκρίνοντες πρὸς ἀλλήλους τοὺς δύο ἄνδρας, ὦν ἐστερήθημεν σχεδὸν συγχρόνως, δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν ὅτι ὁ Βαλαωρίτης ὑπῆρξεν ἐθνικὸς ποιητής, ὡς ὁ Δεληγεώργης πολιτικὸς ἀνήρ. Τί ἄλλο ὅμως κατέλιπεν ἡμῖν καὶ οὗτος, εἰμὴ ζωηρὸν αἴσθημα εὐγνωμοσύνης διὰ τοὺς ὑπερανθρώπους αὐτοῦ πρὸς ἀνόρθωσιν τῶν κοινῶν ἀγῶνας, τὴν ἔναυλον μνήμην τῆς μοναδικῆς εὐγλωττίας του καὶ τὴν λυπηρὰν πεποίθησιν ὅτι, ζῶν ἐν ἄλλῃ χώρᾳ ἢ παρ’ ἄλλῃ γενεᾷ, ἤθελε συνδοξασθῇ καὶ δι’ ἔργων μετὰ τῆς πατρίδος; Εἰς ἀμφοτέρους τοὺς ἄνδρας τούτους ἐπεδαψίλευσεν ἡ φύσις τὰς θειοτέρας αὑτῆς παροχάς· ἀμφότεροι ἀφωσιώθησαν εἰς τὴν ἀποστολήν των ἀποκλειστικῶς καὶ ὁλοψύχως μετ’ ἐπιμονῆς καὶ αὐταπαρνήσεως ἀγαγούσης αὐτοὺς προώρως εἰς τὸν τάφον καὶ οὐδέτερος ἠδυνήθη ἀποθνήσκων νὰ ἐπιφωνήσῃ, ὡς ὁ Ῥωμαῖος: «Exegi monumentum!» Οὔτε ὁ πολιτικὸς ἀνὴρ κατώρθωσε νὰ στήσῃ τὴν σημαίαν του ἐπὶ μονίμου προχώματος κατὰ τῆς ὁσημέραι ὀγκουμένης φαυλοκρατίας, οὔτε ὁ ἀοιδὸς νὰ συμπυκνώσῃ εἰς ποιητικὸν ἔργον τοὺς πόθους καὶ τὰ ὀνείρατα γενεᾶς ἀμοιρούσης ἰδανικοῦ. Ἀλλ’ ὁ μὲν ἠναγκάσθη νὰ κατατρίψῃ τὰς δυνάμεις του παλαίων κατὰ τῆς πλειονοψηφίας, ἣν παρεῖχον ἐπὶ εἴκοσιν ὅλα ἔτη εἰς τοὺς ἀντιπάλους του οἱ ἀνακηρύξαντες αὐτὸν παμψηφεὶ μεγάλον ἄνδρα τὴν ἐπιοῦσαν τοῦ θανάτου του, ὁ δὲ μὴ εὑρίσκων ζωὴν καὶ αἴσθημα περὶ ἑαυτὸν ν’ ἀφιερώσῃ προσόντα ἀληθοῦς ποιητοῦ εἰς ἔργα ἀρχαιοδίφου καὶ ταριχευτοῦ αἰσθημάτων, γλώσσης καὶ ἐθίμων, χθεσινῶν μὲν κατὰ τὴν χρονολογίαν, ἀλλ’ ὑπὸ πᾶσαν ἄλλην ἔποψιν δυστυχῶς ἀπηρχαιωμένων. Ὁ σήμερον αἰὼν διακρίνεται τῶν πρὸ αὐτοῦ διὰ τὴν ἀπότομον καὶ οἱονεὶ θεατρικὴν μεταβολὴν τῆς κοινωνικῆς σκηνογραφίας. Πανταχοῦ ἡ ζῶσα γενεὰ διαφέρει τῶν πατέρων αὑτῆς πολὺ πλειότερον ἢ ἐκεῖνοι τῶν προπάππων· ὁ δὲ τοιοῦτος μετασχηματισμὸς εἶναι πρὸ πάντων ἐναργὴς ἐν Γαλλίᾳ καὶ παρ’ ἡμῖν. Ὅσον ἀπέχει ὁ σήμερον Γαλάτης τῶν ἀλευροπάστων Μαρκησίων τῆς ἐν Βερσαλλίαις αὐλῆς, ὧν ἐσχατόγηρά τινα λείψανα ζῶσιν εἰσέτι, τόσον καὶ ὁ συνταγματικὸς Ἕλλην τῶν ἀρματωλῶν τοῦ Ἀλήπασα καὶ τῶν κλεφτῶν τοῦ Ὀλύμπου. Μετὰ τῆς ἐνδυμασίας, τῶν αἰσθημάτων καὶ τῶν ἐθίμων συνεμετεβλήθη ἐν τῇ Δύσει καὶ τῆς ποιήσεως τὸ ἰδανικόν. Ἐπιθυμητὸν καὶ εὐκταῖον ἦτο νὰ διατηρήσωμεν ἡμεῖς, οἱ μὴ συμπληρώσαντες τὴν ἐθνικὴν ἀποστολὴν, ζῶν καὶ ἀκμάζον τὸ ὑπὸ τοῦ Βαλαωρίτου ὑμνηθὲν, συμβιβάζοντες αὐτὸ κατὰ τὸ δυνατὸν μετὰ τοῦ ἐξ ἀνάγκης εἰσαχθέντος ἑσπερίου ὀργανισμοῦ καὶ μεταμορφοῦντες ὁλόκληρον τὴν λαχοῦσαν ἡμῖν χώραν εἰς εὐρὺ ὁλημέριον, ἂν οὐχὶ κλεφτῶν, ἐνόπλων τοὐλάχιστον γεωργῶν, ποιμένων, ἐργατῶν καὶ βιομηχάνων. Τοῦτο ὅμως δὲν ἐγένετο. Ἡ συμβουλὴ τοῦ Ζαλοκώστα «Μὴ δεχθῆτε ἤθη νέα, ὁ ἀγὼν δὲν ἐπεράνθη» δὲν ἤχησεν εἰς ὦτα ἀκουόντων. Ἀντὶ καπετανάτων, δυναμένων νὰ ὀνομασθῶσιν ἀρχηγείων ἐθνοφυλακῆς, διῃρέθη ἡ Ἑλλὰς εἰς ἐκλογικὰς περιφερείας καὶ πᾶς Ἕλλην, ἀντὶ νὰ προσθέσῃ εἰς τὸ βιοποριστικὸν αὐτοῦ ἐπάγγελμα, μέχρι συντελέσεως τοῦ ἔργου, τὸ τοῦ ἀμίσθου στρατιώτου, πρόσθεσε τὸ τοῦ μεταπράτου ἢ μεγαλεμπόρου ψήφων. «Τὸ πολεμικὸν πνεῦμα τῆς φυλῆς ἐσβέσθη», ἔγραφεν ἀδημονῶν ὁ ποιητὴς ἐν τῷ προλόγῳ τοῦ Διάκου, «τὰ τέκνα τῶν διασημοτέρων ἀρματωλῶν μετεμορφώθησαν εἰς δικηγορίσκους.... συγκρίνων τοὺς ἀγῶνας ἐκείνων πρὸς τὴν νέκρωσιν καὶ τὴν ἀπάθειαν τῶν ἀμέσων αὐτῶν διαδόχων, καταλαμβάνομαι ὑπὸ ἀνεκφράστου ἀπελπισίας.» Τὴν ἀπηλπισμένην ταύτην κραυγὴν ἀπέσπασεν ἐκ τῶν χειλέων τοῦ Βαλαωρίτου οὐ μόνον ἡ ὀδύνη τοῦ πατριώτου, ἀλλὰ καὶ ὁ ἐγωϊσμὸς τοῦ ποιητοῦ, ἔχοντος ἀπαραίτητον ἀνάγκην ζῶντος ἰδανικοῦ καὶ μάτην ἀναζητοῦντος τοιοῦτον ἐν τῇ καρδίᾳ τῶν σήμερον Ἑλλήνων.
Ἡ λέξις ἰδανικόν, ὡς πᾶσα ἄλλη ἧς ἐγένετο πολλὴ χρῆσις καὶ κατάχρησις, κατήντησε τοσοῦτον ἐλαστικὴ καὶ πολυσήμαντος, ὥστε στερεῖται πάσης σχεδὸν ἀκριβοῦς σημασίας, Ἀφίνοντες κατὰ μέρος τὰ ἀφῃρημένα φιλοσοφήματα, δυνάμεθα νὰ θεωρήσωμεν ὡς ἰδανικὸν ἔθνους τινὸς ἐν ὡρισμένῃ ἐποχῇ, τὸν τύπον ἐκεῖνον πρὸς τὸν ὁποῖον πᾶς τις ἐπιθυμεῖ νὰ ὁμοιάσῃ. Ἰδανικὸν τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ἦτο ἡ ἁρμονικὴ ἕνωσις τοῦ ψυχικοῦ μετὰ τοῦ σωματικοῦ κάλλους, ἀκμαῖος νεανίας ἐλαύνων εἰς τὸ στάδιον νικηφόρον ἅρμα ἢ καθιστῶν προσεκτικὰ εἰς τοὺς λόγους του τὰ πλήθη· ἐνσάρκωσις δὲ τοῦ ἰδανικοῦ τούτου δύναται νὰ θεωρηθῇ ἐν μὲν τοῖς μυθικοῖς χρόνοις ὁ Ἀχιλλεὺς, ἐν δὲ τῇ ἱστορίᾳ ὁ Ἀλκιβιάδης. Κατὰ τοὺς μέσους αἰῶνας πάντες ἐζήλευον τὴν τύχην τοῦ ἀξιωθέντος διὰ νηστειῶν καὶ δεήσεων ν’ ἀντικρύσῃ τὴν «ἔνδοξον ὡραιότητα τῆς Παναγίας.» Ἐπὶ Λουδοβίκου τοῦ ιδʹ ἰδανικὸν τῶν Γάλλων ἦτο αὐτὸς ὁ βασιλεύς, ἢ τοὐλάχιστον ἐπίσημος τὸ γένος εὐπατρίδης, φέρων βαρύτιμα τρίχαπτα, διαπρέπων εἰς τὸ στρατόπεδον καὶ τὰς αὐλικὰς παρατάξεις καὶ ἀγαπώμενος ὑπὸ ἡγεμονίδος βασιλικοῦ αἵματος ἢ τοὐλάχιστον Δουκίσσης· κατὰ τοιοῦτον δὲ τύπον διεσκευάζοντο ὑπὸ τῶν ποιητῶν καὶ αὐτοὶ οἱ Ἀτρεῖδαι. Ἰδανικὸν τοῦ παρόντος αἰῶνος ἐν τῇ Δύσει εἶναι ἀνὴρ λαχὼν παρὰ τῆς τύχης πλούτου, κάλλους, γένους, εὐφυΐας, ἵππων, μεγαλοσταύρων καὶ ὅλων τῶν ἀγαθῶν, κατώτερα αὐτοῦ εὑρίσκων πάντα ταῦτα, χασμώμενος ἐν μέσῳ τῶν ἡδονῶν, ζητῶν νὰ καταβιβάσῃ τὸν παράδεισον ἐπὶ τῆς γῆς, ἀνούσιον εὑρίσκων τὸν καμπανίτην καὶ τὰ φιλήματα τῆς καλλίστης ἐρωμένης, μὴ ἠξεύρων ὁ ἴδιος τί θέλει καὶ πρὸς στιγμιαίαν ἀνακούφισιν τῆς ἀνιάτου αὐτοῦ πλήξεως παραδιδόμενος ὁτὲ μὲν εἰς ὑπερφυσικὰ ὀνείρατα, ὁτὲ δὲ εἰς παντοίας τρέλλας. Τοῦ τοιούτου ἤδη παρακμάζοντος ἰδανικοῦ ὑμνητὴς καὶ ζῶσα προσωποποίησις ἦτον ὁ Βύρων. Οὕτω καὶ ὁ βίος τοῦ κλέφτου ὑπῆρξεν ἐπὶ τρεῖς αἰῶνας καὶ ἦτο χθὲς ἀκόμη τὸ ἰδανικὸν τῆς τουρκοκρατουμένης φυλῆς. Οἱ στενάζοντες ὑπὸ τὴν μάστιγα τοῦ δεσπότου ἐθαύμαζον, ἐζήλευον καὶ ηὔχοντο νὰ ὁμοιάσωσι τοὺς ζῶντας ἐλευθέρους, ἔστω καὶ ἐπὶ τῆς κορυφῆς τῶν βουνῶν. Ἡ δημοτικὴ ἡμῶν ποίησις οὐδὲν ἄλλο εἶναι ἢ πιστὴ τοῦ αἰσθήματος τούτου ἑρμηνεία· ἡ δὲ ἀπαράμιλλος αὐτῆς ζωηρότης πρέπει ν' ἀποδοθῇ εἰς τὸ ὅτι ὁ πόθος ἐλευθέρου βίου οὐ μόνον ἐνέμετο πᾶσαν τότε ἑλληνικὴν καρδίαν, ἀλλ’ ἐνέμετο αὐτὴν ὁλόκληρον, οὐδανὸς ἄλλου συνυπάρχοντος παρ’ αὐτῷ, ἕνεκα τῆς νηπιώδους καταστάσεως τοῦ τότε πολιτισμοῦ. Ἡ ἐκ τῶν καθημερινῶν κακώσεων ἄσβεστος δίψα ἐκδικήσεως καὶ ἡ ἄγνοια τῶν ἠθικῶν καὶ ὑλικῶν ἀπολαύσεων τῆς εὐζωΐας, παρίστα τὸ ἐπάγγελμα τοῦ κλέφτου οὐ μόνον ὡς καθῆκον πρὸς τὴν πατρίδα, ἀλλὰ καὶ αὐτὸ καθ’ ἑαυτὸ ὡς τὸ ποθεινότερον τῶν ἐπαγγελμάτων. Οὐδόλως ἀμφιβάλλομεν ὅτι πολλοὶ ὑπάρχουσι καὶ σήμερον οἱ πρόθυμοι νὰ θυσιάσωσιν ὑπὲρ πατρίδος τὴν ζωὴν, οὐχὶ ὅμως, νομίζομεν, καὶ νὰ διέλθωσιν αὐτὴν ἐπὶ τῶν ὀρέων, θεωροῦντες ὡς ἄκρον ἄωτον τῆς ἀνθρωπίνης εὐδαιμονίας τὰ χρυσᾶ ὅπλα, τὰ ὀπτὰ ἀρνία, τὰ αἱμοσταγῆ λάφυρα ἢ τὴν ἀποκοπὴν τῆς κεφαλῆς ἀθλίου τινὸς Ἀγᾶ. Ὁ ἔρως τῆς ἐλευθέρας ὑπάρξεως καὶ τὸ μῖσος τοῦ Ἀγαρηνοῦ, ἅτινα ἦσαν πρὶν ἰδανικὸν κατήντησαν σήμερον ἁπλοῦν καθῆκον, καὶ ὡς τοιοῦτον ἀνεπαρκὲς τῇ ποιήσει. Πρέπει δὲ καὶ νὰ παρατηρήσωμεν ὅτι ἡ στέρησις ἀγαθοῦ τινος συντείνει εἴπερ πᾶν ἄλλο εἰς τὴν πλήρη αὐτοῦ ἐκτίμησιν καὶ κορύφωσιν τοῦ πόθου. Πρὶν ἢ ποιήσῃ ὁ Τάσσος τὴν ἐν τῇ ἐποποιΐα του ἀμίμητον ἐκείνην περιγραφὴν τῆς ἀνυδρίας, τῶν βασάνων τῆς δίψης καὶ τῶν ὀπτασιῶν παχυχλόων λειμώνων καὶ καταλειβομένων χειμάῤῥων, ὑφ’ ὧν κατείχοντο ἐν μέσῳ τῆς φλεγούσης ἐρήμου οἱ σταυροφόροι, λέγεται ὅτι ἀπεῖχεν ὕδατος ἐπὶ πέντε ἡμέρας. Ἂν ἦτο ὁ Τάνταλος ποιητὴς καὶ ἔγραφεν ὕμνον εἰς τὸ ὕδωρ πιστεύομεν ὅτι καὶ τὸν Τάσσον καὶ τὸν Πίνδαρον αὐτὸν ἤθελεν ὑπερβῆ. Τοιοῦτοι Τάνταλοι ἦσαν οἱ ἀπὸ τὴς δούλης πεδιάδος βλέποντες πλανωμένην ἐπὶ τῶν ῥάχεων τοῦ Πίνδου καὶ Ὀλύμπου ἐν χρυσοῖς ὅπλοις τὴν ἐλευθερίαν. Οὐδὲ σήμερον βεβαίως εἶναι ὁ κλέφτης ἀνούσιος καὶ πληκτικὸς ἥρως, ἀλλ’ ἀπὸ ποιητικοῦ, ἤτοι ζῶντος ἐν τῇ καρδίᾳ ὁλοκλήρου λαοῦ, κατήντησεν ἁπλῶς ῥωμαντικός. Πρὸς κατανόησιν δὲ τῆς ἐπελθούσης διαφορᾶς τοῦτο μόνον λέγομεν, ὅτι πρὶν μὲν πᾶσα κόρη ὠνειρεύετο καλλίκομόν τινα Ζῆδρον ἢ Ἀμπελογιάννην ὡς σύντροφον ὁλοκλήρου τοῦ βίου, σήμερον δὲ μόνον εὐρωπαΐζουσά τις καὶ εὐφάνταστος ἀναγνώστρια τῶν «Μνημοσύνων» δύναται νὰ ἐπιθυμήσῃ αὐτὸν ὡς... ὄνειρον μιᾶς νυκτός. Ἀλλὰ καὶ αὐτὴ ἡ ἀποστολὴ τῶν δύο γενεῶν φαίνεται ὅλως διάφορος. Οἱ πατέρες ἡμῶν εἶχον ἔργον νὰ δώσωσιν εἰς τὴν Ἑλλάδα ἐλευθερίαν, ἡμεῖς δὲ θεωροῦμεν ἡμέτερον ν’ ἀσφαλίσωμεν αὐτῇ ἐλευθερίας καὶ πρὸ πάντων νὰ κτίσωμεν οἰκίας. Τοῦτο παρατηροῦντες οὐδόλως προτιθέμεθα ν’ ἀμφισβητήσωμεν τὴν ἀξίαν τῶν ῥητόρων καὶ τῶν κτιστῶν, ἀλλὰ μόνην τὴν χρησιμότητα αὐτῶν τῇ ποιήσει. Οὐδὲν τοὐλάχιστον γνωρίζομεν ἔπος ποιηθὲν εἰς ἀνάμνησιν κοινοβουλευτικῶν ἀγώνων ἢ τῆς τεκτονικῆς τῶν καστόρων βιομηχανίας· περὶ οἰουδήποτε δὲ ἄλλου πράγματος ἐκτὸς ψήφων καὶ λίθων οὔτε φροντίζει οὔτε θέλει ν’ ἀκούσῃ ὁ σήμερον Ἕλλην. Ταῦτα παρεδέχετο καὶ ἐθρήνει ἐν τοῖς προλόγοις του καὶ ταῖς ἰδιωτικαῖς ἐπιστολαῖς ὁ ψάλτης τῆς «Φροσύνης». Πολλάκις ὅμως κατελαμβάνετο ἐκ τοῦ θεάματος τούτου ὑπὸ τοιαύτης ἀθυμίας, ὥστε ἐπέμενε νὰ κλείῃ τοὺς ὀφθαλμούς. Ὡς ἐν τῇ τραγῳδίᾳ τοῦ Ῥακίνα ἡ ἐρωμένη τοῦ Ἱππολύτου,
«Νεκρὸν τὸν βλέπει πρὸ ποδῶν καὶ ζῶντα τὸν ἐλπίζει»,
οὕτω κἀκεῖνος ἰσχυρίζετο ὅτι τὸ κλέφτικον ἰδανικόν του «εἰς μόνην τὴν πρωτεύουσαν καὶ τὰ κυριώτερα κέντρα τῆς Ἑλλάδος ἀπέθανεν, ἀλλὰ ζῇ ἔτι εἰς Βάλτον, Ξηρόμερον, Λοκρίδα, Ἤπειρον καὶ Αἰτωλίαν». Ἀλλὰ δύναται ἆρα νὰ θεωρηθῇ ὡς ἰδανικὸν ἔθνους τινὸς τὸ μὴ ζῶν «οὔτε ἐν τῇ πρωτευούσῃ οὔτε εἰς τὰ κυριώτερα αὐτοῦ κέντρα;» Πῶς δὲ δυνάμεθα νὰ παραδεχθῶμεν ὡς ζῶντα, ἤθη, παραδόσεις, γλῶσσαν καὶ ἔθιμα, τὰ ὁποῖα ἀναγκάζεται ὁ ποιητὴς ἀνὰ πάντα στίχον νὰ σαφηνίζῃ διὰ σχολίων καὶ ἐνίοτε διὰ μεταφράσεως εἰς ἄλλην γλῶσσαν, ἀπαραλλάκτως ὡς ὁ Σατωβριάνδος διὰ τῶν σημειώσεων τῶν «Μαρτύρων» τὰ ἤθη καὶ τὰς τελετὰς τῶν Δρυϊδῶν καὶ Εὐάγων τῆς παναρχαίας Ἀρμορικῆς; Μετ’ ἀδιηγήτου δὲ ταπεινώσεως καὶ φλέγοντος ἐρυθήματος ἐπὶ τῆς παρειᾶς ἀναγκαζόμεθα νὰ ὁμολογήσωμεν ὅτι τὰ πλεῖστα τῶν σχολίων τούτων δὲν εἶναι περιττὰ εἰς τοὺς κατοίκους τῆς «πρωτευούσης καὶ τῶν σπουδαιοτέρων ἑλληνικῶν κέντρων». Τὰ κλέφτικα τραγούδια οὐδεὶς σήμερον ἀναγινώσκει πλὴν τῶν κουτοφράγκων, εἰδικοῦ τινος Σάθα ἢ ἰδιοτρόπου Ζαμπελίου. Ἂν δέ, κατὰ τὸ θεώρημα τοῦ Ἄγγλου Βένθαμ, πρέπει πρὸς ἐκτίμησιν τῶν ἀνθρωπίνων αἰσθημάτων νὰ λαμβάνεται ἐξωτερική τις αὐτῶν ἐκδήλωσις ἐπιδεκτικὴ μαθηματικῆς καταμετρήσεως, νομίζομεν ὅτι ὡς τοιοῦτον ἀκριβὲς μέτρον τοῦ ἐνδιαφέροντος τῆς παρούσης γενεᾶς πρὸς τὰ ἔργα της προηγηθείσης δύναται νὰ χρησιμεύσῃ ἡ μηνιαία δωδεκάδραχμος ἀποζημίωσις, ἣν καταβάλλει τὸ ἔθνος εἰς τὴν μητέρα τοῦ Διάκου, διὰ τὴν ὄπτησιν τοῦ υἱοῦ της. Ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῶν ἐκφαυλισθέντων τούτων κέντρων ἂν μεταβῶμεν εἰς αὐτὴν τὴν κοιτίδα τοῦ ἀρματωλισμοῦ, πολὺ φοβούμεθα μὴ εὕρωμεν καὶ ἐν Ἠπείρῳ τὰ πράγματα καὶ τὰ αἰσθήματα ἱκανῶς μεταβληθέντα. Οἱ ἀρματωλοὶ καὶ κλέπται ἀπετέλουν ἐκεῖ εἶδός τι στρατιωτικῆς ἀριστοκρατίας καὶ ἐνόπλου φρουρᾶς τῆς κιβωτοῦ τῶν ἐθνικῶν ἐλπίδων. Ἀλλ’ ὁλόκληρος ἡ τάξις αὕτη μετηνάστευσεν εἰς τὸ ἑλληνικὸν βασίλειον μετὰ τὸ πέρας τοῦ ἀγῶνος· καὶ οὕτως ἀφ’ ἑνὸς μὲν ἀπωρφανίσθη ἡ Ἤπειρος τῶν ἀντιπροσώπων τοῦ ἰδανικοῦ αὐτῆς, ἀφ’ ἑτέρου δὲ οἱ λέοντες ἐκεῖνοι ἐξεφυλλίσθησαν παρ’ ἡμῖν καὶ ἐγέννησαν συνταγματικοὺς σκύμνους, κατ’ οὐδὲν διαφέροντας τῆς ἐπιλοίπου γενεᾶς τῶν λάλων τεττίγων καὶ οἰκοδομητικῶν καστόρων. Πληρέστατα συμμεριζόμεθα τὴν γνώμην τοῦ Βαλαωρίτου ὅτι μόνη παρ’ ἡμῖν πηγὴ ἀληθοῦς ποιήσεως εἰσὶν αἱ ἀναμνήσεις τοῦ ἀγῶνος· τὴν πηγὴν ὅμως ταύτην οὔτε ῥέουσαν βλέπομεν ἐν ὑπαίθρῳ οὔτε ἀκούμεν τὸ κελάρυσμά της· καὶ αὐτὸς δὲ ὁ ποιητὴς ὁμολογεῖ ἐν τοῖς προλόγοις του ὅτι πρὸς ἀνεύρεσιν ὕδατος ζῶντος ἠναγκάσθη «ν’ ἀνασκάψῃ τὸ ἔδαφος τῆς Ἠπείρου». Παράδοξος καὶ ὄντως λυπηρὰ εἰς χείλη ποιητοῦ εἶναι ἡ λέξις ἀνασκαφὴ, ἡ κατατάσσουσα ἔργα χθεσινὰ μεταξὺ τῶν ἀρχαιοτήτων. Διὰ τῆς φοβερᾶς ταύτης λέξεως συνδέει μὲν ἀμέσως τοὺς ἀγωνισθέντας ἐν Πλαταιαῖς καὶ Μαραθῶνι πρὸς τοὺς ἥρῳας τῆς Γραβιᾶς καὶ τοῦ Σουλίου, ἀλλὰ συγχρόνως καθιστᾷ καταφανὲς τὸ μέγεθος τοῦ χάσματος, ὅπερ χωρίζει ἡμᾶς ἀπὸ τούτων. Ὡς τῶν «Περσῶν» τοῦ Αἰσχύλου, οὕτω καὶ τῶν «Μνημοσύνων» ὁ ἀναγνώστης, συγκρίνων τὴν τότε πρὸς τὴν σήμερον Ἑλλάδα, ἀναγκάζεται νὰ θεωρήσῃ ἀμφότερα τὰ ποιήματα ὡς ἀρχαϊκὰ καὶ ν’ ἀνακράξῃ μετὰ τοῦ Βύρωνος,
'T is Greece, but living Greece no more!
Ὑπολείπεται ἤδη νὰ ἐξετάσωμεν καὶ ὑπὸ καθαρῶς τεχνικὴν ἔποψιν τὸ ποιητικὸν κληροδότημα τοῦ ἀποθανόντος. Τὴν περὶ τούτου γνώμην ἡμῶν δὲν δυνάμεθα κάλλιον νὰ συνοψίσωμεν ἢ λέγοντες ὅτι τὸν ποιήσαντα τὰ «Μνημόσυνα», τὸν «Διάκον» καὶ τὴν «Φροσύνην» θεωροῦμεν ὡς τὸν ἄριστον μαθητὴν τοῦ Βίκτωρος Οὑγώ, δυνάμενον καὶ πρὸς αὐτὸν τὸν διδάσκαλον νὰ συγκριθῇ κατὰ τὸν ἀμέτρητον πλοῦτον τῆς φαντασίας καὶ τὴν ἀφειδῆ τοῦ θησαυροῦ τούτου σπατάλην. Τὴν στενὴν ἄλλως ταύτην συγγένειαν καὶ ἐπιρροὴν τοῦ Γαλάτου ἐπὶ τῆς Μούσης αὑτοῦ ἔσπευδεν ὁ ἴδιος μετ’ εἰλικρινοῦς προθυμίας νὰ ὁμολογήσῃ ἐν πάσῃ περιπτώσει: «Χωρὶς νὰ τὸ θέλω», ἔγραφεν ἡμῖν πέρυσιν, «ἔλαβα παρὰ τοῦ Οὑγὼ τὴν μανίαν τῶν ἀντιθέσεων καὶ τὴν ἐπιθυμίαν ν’ ἀφίνω τὴν φαντασίαν μου νὰ τρέχῃ ἀχαλίνωτος ἀπὸ ῥυτῆρος ὅπου θέλει.» Ἐκ μετριοφροσύνης βεβαίως παρωμοίασεν ὁ ποιητὴς τὴν φαντασίαν του πρὸς τρέχοντα μόνον ἵππον, λησμονήσας ὅτι ὁ Πήγασός του ἔχει καὶ πτερά. Ὁ μετ’ αὐτοῦ ὅμως συνεπιβαίνων τοῦ φοβεροῦ ζώου ἀναγνώστης ἀδύνατον εἶναι νὰ λησμονήσῃ τοῦτο, ἀναγκαζόμενος ἀνὰ πᾶσαν στιγμὴν νὰ ὑπερβαίνῃ χάσματα καὶ ἀβύσσους δι’ ἁλμάτων, ἅτινα δὲν φαίνονται ἄνευ πτερύγων κατορθωτά. Ὁ ἄτακτος οὗτος καὶ ὄντως ἀχαλίνωτος, ὁτὲ μὲν ἐπὶ γῆς ὁτὲ δ’ ἐναέριος δρόμος, κουράζει μὲν πολλάκις καὶ ἐνίοτε ζαλίζει, ἀφ’ ἑτέρου ὅμως καταθέλγει διὰ τῆς θαυμαστῆς ποικιλίας τῶν διαδεχομένων ἀλλήλας μετ’ ἀστραπιαίας ταχύτητος ὀπτασιῶν. Τὸ κακὸν εἶναι ὅτι τὰ ὡραῖα ταῦτα πράγματα δὲν προφθάνει τις πάντοτε νὰ διακρίνῃ σαφῶς, καὶ τότε μόνον λυπεῖται διὰ τὴν ἔλλειψιν χαλινοῦ. Αἱ πλεῖσται τῶν περιγραφῶν τοῦ Βαλαωρίτου δὲν ὁμοιάζουσιν οὔτε ἀνάγλυφα, ὡς αἱ τῶν ἀρχαίων ποιητῶν, οὔτε γνωστόν τι εἶδος ζωγραφίας, πολὺ δὲ μᾶλλον ὡραίαν σκηνογραφίαν τρέμουσαν εἰς τὰ ὕδατα διαυγοῦς μὲν, ἀλλὰ σπανίως ἀκινητούσης λίμνης. Ὡς ἔτυχε καὶ ἄλλοτε νὰ εἴπωμεν, ἑκάστη τῶν μεταφορῶν αὐτοῦ εἶναι καθ’ ἑαυτὴν ἐναργὴς καὶ ζωηροτάτη, τὸ πλῆθός των ὅμως τοσοῦτον, ὥστε συμπλέκονται πρὸς ἀλλήλας ὡς κλάδοι παρθένου δάσους καὶ ἐπέρχεται τότε ῥωμαντικόν τι σκιόφως, ἐν ᾧ βλέπομεν κινούμενα παντοῖα ἔτι ῥωμαντικώτερα πλάσματα: βουνὰ ἀνταλλάσσοντα φιλήματα καὶ γεννῶντα ἥρωας συλληφθέντας ἐκ τοῦ ἀσπασμοῦ τούτου· πτερωτὰ δακτύλια ἀναβαίνοντα εἰς οὐρανόν, ῥάσα καλογήρων ἀρμενίζοντα εἰς τὸν αἰθέρα, ἀγορεύοντας βράχους, ἀνθρωπόμορφα δένδρα, κύματα σκορπίζοντα μαῦρον ἀφρὸν, βρυκόλακας, δράκοντας, κατακλείδια, ἀνεραΐδας καὶ παντοῖα ἄλλα φαντάσματα. Οὐδένα ἐγνωρίσαμεν ποιητὴν οὔτε πλείονα γράψαντα ἐν τοῖς προλόγοις του κατὰ τοῦ ῥωμαντισμοῦ οὔτε ῥωμαντικώτερον τοῦ Βαλαωρίτου. Οὐδ’ αὐτὴ τῶν Γερμανῶν ἡ «mondbeglaenzte zaubernacht» περιέχει πλείονας ἢ φοβερωτέρους τῶν ἰδικῶν του δραπέτας τοῦ ἄλλου κόσμου. Παρὰ συνήθει στιχοπλόκῳ ταῦτα ἤθελον φανῆ ἁπλῶς τερατώδη καὶ ἐνίοτε ψυχρά. Ἄλλ' ὡς ὁ Ὄφμαν, ὁ Ἀρνίμ, ὁ Ἐδγάρδος Πόου καὶ οἱ ἄλλοι ἔξοχοι μαγγανευταί, οὕτω καὶ ὁ Λευκάδιος ποιητὴς κατορθόνει νὰ προδιαθέσῃ ἡμᾶς οὕτως, ὥστε τὰ ἰνδάλματα ταῦτα δὲν κρίνομεν δι’ ὀφθαλμῶν ἐγρηγορότος, ἀλλὰ βλέπομεν αὐτὰ ὡς ἐν ὀνείρῳ. Ἀπίθανα δὲ ὀνείρατα δὲν ὑπάρχουσιν, ἐν ὅσῳ εὑρίσκεταί τις ὑπὸ τὸ κράτος αὐτῶν, ἀλλὰ μόνον ἀφοῦ ἐξυπνήσῃ. Καὶ τότε ὅμως δὲν πρέπει νὰ κρίνῃ τὸ ποιητικὸν ὄνειρον ἐκ τῶν συστατικῶν αὐτοῦ, ἀλλ’ ἐκ τῆς αἰσθήσεως ἣν ἐπροξένει αὐτῷ, ἐνῷ τὸ ἔβλεπε. Τὸ καθ’ ἡμᾶς ὁμολογοῦμεν ἀνερυθριάστως ὅτι, ἐνῷ οἱ «σεληνοφώτιστοι ἀστέρες» αἱ «συνιστῶσαι σάρκαι ψυχαί», οἱ «βοῶντες νεκροὶ» καὶ τὰ ἄλλα τοιαῦτα ἐφόδια καθαρευόντων τινῶν μουσοπόλων ἐπροξένησαν ᾀείποτε γέλωτα, ὁ Θανάσης Βάγιας τοῦ Βαλαωρίτου, ὁ Λάμπρος τοῦ Σολωμοῦ καὶ ὁ Βρυκόλαξ τοῦ χιακοῦ ᾄσματος προξενοῦσιν ἀπ’ ἐναντίας νευρικόν τι ῥῖγος, οἶον ᾐσθανόμεθα παῖδες ὄντες, ἂν τυχὸν ἐσβύνετο ἡ λυχνία πρὶν κοιμηθῶμεν. Ὅπως δὲ μὴ ὑποθέσῃ τις ἡμᾶς φιλοπροσωποῦντας, σπεύδομεν εὐθὺς νὰ προσθέσωμεν ὅτι τοῦτο ἀποδίδομεν οὐ μόνον εἰς τῆς ποιήσεως τὴν ὑπεροχήν, ἀλλὰ κατὰ μέγα μέρος εἰς τὴν ὑπεροχὴν τῆς δημώδους γλώσσης, ἀποτεινομένης ἀπ’ εὐθείας εἰς τὴν καρδίαν δι’ ἤχων, τοὺς ὁποίους συνειθίσαμεν παιδιόθεν νὰ συνδέωμεν μετὰ συγκινήσεων καὶ αἰσθημάτων, ἐνῷ τὸ ποικίλον κρᾶμα σολοικισμῶν καὶ ξενισμοῦ, ὅπερ καλεῖται καθαρεύουσα, ἀποτείνεται ἐπὶ τοῦ παρόντος εἰς μόνην τὴν διάνοιαν, ἥτις τέρατα δὲν χωνεύει. Ἀλλ’ οὐδὲ παρ’ αὐτῷ τῷ Βαλαωρίτῃ θαυμάζομεν ὡς ἀρετὴν τὴν τερατολογίαν, θεωροῦντες ἀπ’ ἐναντίας τὴν πιθανότητα καὶ συμμετρίαν ὡς ἀπαραίτητα συστατικὰ παντὸς τελείου καλλιτεχνήματος· ἐκ τούτου ὅμως ἄδικον ἤθελεν εἶναι νὰ συμπεράνῃ τις ὅτι, καὶ ἐν ἐλλείψει τῆς τοιαύτης τελειότητος, δὲν δύναται νὰ ἔχῃ ἔργον ἀξίαν, καὶ μάλιστα μεγάλην. Οἱ κάλλιστοι πίνακες τοῦ πρώτου ἴσως τοῦ αἰῶνος ζωγράφου Εὐγενίου Delacroix καὶ πάντα ἀνεξαιρέτως τὰ ἔργα τοῦ ἱσπανοῦ Γόϊα παριστῶσι συμπλέγματα ἀνθρώπων οἵτινες, ἂν ἐλάμβανον ἐκ θαύματος ζωήν, οὔτε ἐπὶ ἴσων σκελῶν ἤθελον δυνηθῇ νὰ στηριχθῶσιν οὔτε εἰς τὸ αὐτὸ σημεῖον νὰ συγκύψωσι τοὺς δύο συγχρόνως ὀφθαλμούς. Ἀλλὰ καὶ αἱ γυναῖκες τοῦ Ῥουβὲνς εἶναι κολοσσοὶ σαρκός, καὶ αἱ Παναγίαι τοῦ Κιμαβούη πυραμίδες ὀστέων καὶ πλείστων ἄλλων πάσης ἐποχῆς καλλιτεχνῶν τὰ ἔργα, κρινόμενα κατὰ τοὺς στοιχειώδεις κανόνας τῆς πλαστικῆς καὶ τῆς ἀνατομίας τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος πρέπει ἐξ ἅπαντος νὰ παραδοθῶσιν εἰς τὸ πῦρ. Εἰς τοιαύτην μόνον πυράν, ἂν εὑρεθῇ ποτὲ Ἡρόστρατος στέργων νὰ τὴν ἀνάψῃ, δυνάμεθα νὰ ῥίψωμεν μετὰ τῶν ποιημάτων τοῦ Βίκτωρος Οὑγώ, τοῦ Ἴμμερμαν, καὶ τοῦ Θεοφίλου Γωτιὲ καὶ τοὺς στίχους τοῦ Βαλαωρίτου. Καὶ τότε ὅμως οὐχὶ ἅπαντας, διότι πολλαχοῦ ἡ ἔμφυτος τῷ Ἕλληνι πλαστικότης ὑπερισχύει τῆς ἐπιρροῆς τοῦ Οὑγὼ, καὶ ἀντὶ ὀρμαθοῦ μεταφορῶν μεταχειρίζεται ὡς ὁ Ὅμηρος καὶ ὁ Δάντης μίαν μόνην. Τότε δὲ πρὸ πάντων ἀρέσκει ἡμῖν τὸ ᾆσμα τοῦ Λευκαδίου. Τοιαύτη εἶναι ἡ πρώτη στροφὴ τοῦ Μνημοσύνου τοῦ Στεφάνου Μεσσαλᾶ:
Ὤργονε ὁ Χάρος, ὤργονε τὴ γῆ ποῦ τόνε τρέμει.
Τ’ αὐλάκιά του εἶναι μνήματα, τὰ μαῦρά του τὰ βῴδια
Φυσομανοῦν στὸ κέντημα τῆς ἄσπλαγχνης βουκέντρας.
Τοιοῦτοι καὶ οἱ ἔναυλοι ἐν πάσῃ μνήμῃ τέσσαρες πρῶτοι στίχοι τῆς «Φροσύνης»:
Ἐπέσανε τὰ Γιάννινα σιγὰ νὰ κοιμηθοῦνε, Ἡ μάνα σφίγγει τὸ παιδὶ βαθειὰ στὴν ἀγκαλιὰ της |
Τοιαύτη καὶ ὁλόκληρος ἡ προτελευταία τοῦ ποιήματος στροφή, ἥτις ἔπρεπεν ἴσως νὰ ἦναι τελευταία:
Κάμνει στεφάνια τὸ νερὸ ποῦ ἐκτείνονται πλαταίνουν
Καὶ στὰ ποδάρια τοῦ Ἀλῆ νὰ ξεψυχήσουν πγαίνουν.
Λὲς καὶ τὸ κῦμα τὴ νεκρὴ σὰ νύφη του ἀγκαλιάζει
Καὶ μὲ στεφάνια ἀπὸ νερὸ τὸ γάμο του γιορτάζει κτλ.
Οὐχὶ βεβαίως ἄψογον κατὰ τὴν γλῶσσαν καὶ τὴν στιχουργίαν, ἀλλ’ ἀπαράμιλλον κατὰ πατριωτικὸν αἴσθημα, φαίνεται ἡμῖν καὶ τὸ κατωτέρω ἀπόσπασμα ἐκ τοῦ αὐτοῦ ποιήματος:
Πόσαις φοραῖς ἀπὸ μακρὰν ἀνήλικο παιδάκι,
Μὲ δακρυσμένο βλέφαρο, μ’ ἀπόκρυφην ἐλπίδα,
Ὁ δύστυχος ἐκύτταξα τὴν καταχνιὰ τοῦ Πίνδου
Μοῦ ἐφαίνετο πῶς ἤτανε καπνὸς ἀπὸ τουφέκι
Κ’ ἐπρόσμενα, κ’ ἐπρόσμενα ν’ ἀκούσω τὴ βοή του!
Ἀλλ’ ἀφοῦ τοσαῦτα εἴπομεν περὶ τοῦ ἀκράτου ῥωμαντισμοῦ τοῦ ποιητοῦ, μὴ στέργοντος νὰ ψαλλιδίσῃ τῆς φαντασίας του τὰ πτερά, ἀδύνατον εἶναι νὰ μὴ παραθέσωμεν ἀπόγευμα καὶ τῆς τοιαύτης ἐμπνεύσεως, πρὸς τοῦτο δὲ ἐκλέγομεν τοὺς στίχους, τῶν ὁποίων αὐτὸς ὁ ποιητὴς συνίστα ἡμῖν ἐπιμόνως διὰ τῆς τελευταίας ἐπιστολῆς του τὴν ἀνάγνωσιν καὶ τὴν παραβολὴν πρὸς ὁμοίαν εἰκόνα ἐν τῷ «Κανάρῃ» τοῦ ἀπομονωθέντος σήμερον Παράσχου:
Βλαχάβα ποιὸς σ’ ἐγέννησε, ποιὰ μάνα, ποιὸς πατέρας;
Ὁ Ὄλυμπος ἀγάπησε τὴν ὤμορφη τὴν Ὄσσα....
Μιὰ νύχτα ἦταν ἄνοιξη, χαρὰ Θεοῦ γαλήνη....
Κρυφομιλοῦνε τὰ βουνὰ, ὁλονυχτῇς ρωτιῶνται.
Καὶ σὰν ἐβγῆκε ὁ Αὐγερινὸς κι’ ἀρχίσανε τὰ ῥόδα
Νὰ ξεφυτρώνουν τῆς αὐγῆς ψιλὰ στὰ κορφοβούνια,
Ὁ Ὄλυμπος ἐκύτταξε τὴν ὤμορφη τὴν Ὄσσα,
Τὴν εἶδε ποῦ κοκκίνιζε σὰν ντροπαλὴ παρθένο,
Καὶ γέρνει, γέρνει τὴν κορφὴ καὶ τὴ φιλεῖ ’ς τὸ στόμα,
Κι’ εὐθὺς μ’ ἐκεῖνο τὸ φιλὶ ποὖναι ζωὴ καὶ φλόγα·
Ἀνάφτουν, ζωντανεύουνε τῆς νειόνυφης τὰ σπλάγχνα,
Καὶ δὲν ἐπέρασε καιρὸς, χρόνοι πολλοὶ καὶ μῆνες
Π’ ἀκούστηκε σὰ μιὰ βοὴ μὲς τ’ Ἄγραφα τὸν Πίνδο
Τ’ ἀρματωλοῦ τὸ πάτημα τοῦ φοβεροῦ Βλαχάβα.
Οὐδόλως ἀρνούμενοι τὸν ἰδιόῤῥυθμον ῥωμαντισμὸν τῆς ἀνωτέρω ὀπτασίας, ὁμολογοῦμεν ἐν τούτοις ὅτι πολὺ μᾶλλον τῶν τοιούτων ἀχαλινώτων πτερυγισμάτων ἀρέσκουσιν ἡμῖν παρὰ Βαλαωρίτῃ οἱ εὐάριθμοι ἐκεῖνοι στίχοι, περὶ ὧν ἐπιτρέπεται τῷ τεχνοκρίτῃ νὰ διστάζῃ, ἂν εἰς τὴν ῥωμαντικὴν πρέπει ἢ τὴν κλασικὴν κειμηλιοθήκην νὰ τοὺς ἀποθέσῃ. Προκειμένου δὲ καὶ μεταξὺ τούτων νὰ ἐκλέξωμεν, ἠθέλομεν προτιμήσει ἀδιστάκτως τὰς στροφάς, δι’ ὧν περιγράφεται ὁ ἵππος τοῦ Ἀλῆ, ἀποτελούσας τὸ στιλπνότερον ἴσως τῆς βαλαωριτείου ποιήσεως κομβολόγιον μαργαριτῶν:
Ἀκούει τὸν πόλεμο καὶ χλημητάει,
Τ’ αὐτιά του τέντωσε, ἄγρια τηράει.
Ὁλόρθ’ ἡ χήτη του, ὁλόρθ’ ἡ ὀρά,
Λιγάει τὸ σῶμά του σὰν τὴν ὀχειά κτλ.
Πάντες οἱ κριτικοὶ ἐθαύμασαν τὴν ἐπινόησιν τοῦ Ὁμήρου, ὅστις ἀντὶ νὰ περιγράψῃ ὁ ἴδιος τὸ κάλλος τῆς Ἑλένης, ἐξεικόνισεν αὐτὸ ἐμμέσως διὰ τοῦ νεανικοῦ πόθου, ὃν ἡ θέα τῆς γυναικὸς ἀνῆψεν εἰς τὰ στήθη τῶν γερόντων τῆς Τρῳάδος. Ἀλλ’ οὐδ’ ἡ ὁμηρικὴ αὕτη καλλονὴ ἐλλείπει ἀπὸ τῶν θαυμασίων τούτων στροφῶν. Ὡς οἱ Τρῳαδίται τὴν Ἑλένην, οὕτω καὶ οἱ Σουλιῶται ἔτρωγον διὰ τῶν ὀφθαλμῶν τὸ ἄλογον τοῦ Ἀλῆ:
Ὁ Λάμπρος τ’ ὤβλεπε κι’ ἀπὸ τὴ ζήλεια
Κρυφὰ ἀναστέναξε, δαγκάει τὰ χείλια.
«Ἄτι περήφανο νὰ σ’ εἶχα ’γὼ
Μέσα ’ς τὰ Γιάννινα ἤθελα μπῶ!»
Πρὸς τὸ ὑπερήφανον τοῦτο ἄτι ἕνα μόνον ἵππον γνωρίζομεν δυνάμενον νὰ συγκριθῇ, τὸν τῆς Γραφῆς, ὅστις ἀκούων κἀκεῖνος τὸν πόλεμον, «γαυριᾷ ἐκπορεύεται εἰς πεδίον καὶ σάλπιγγος ἠχούσης ἐρεῖ· Εὖγε!»
Ἐν ἀρχῇ τοῦ «Ἀστραπόγιαννου» εὑρίσκομεν ἑτέραν οὐχ ἧττον ἐναργῆ ὁμοιότητα πρὸς τὴν θαυμασθεῖσαν εἰκόνα τῶν Ψαλμῶν «ἡ ὁδὸς αὑτοῦ σκότος καὶ ὀλίσθημα καὶ ἄγγελος διώκων αὐτόν.» Οὕτως ἐδιώκετο ἐν ζοφερᾷ νυκτὶ ἐπὶ ἀτραποῦ ἐκ τοῦ αἵματος ὀλισθηρᾶς καὶ ὁ δυστυχὴς Λαμπέτης ὑπὸ σπείρας Ἀλβανῶν:
Τὸ αἷμά του ἔβαφε τὸ μονοπάτι.
Ἐμπρὸς τρισκότειδο καὶ πίσω ἐχθροί.
Ὡς τοῦ Σολωμοῦ καὶ ἐν γένει τῶν ἑπτανησίων ἔχει ἐνίοτε καὶ τοῦ Λευκαδίου ἡ ποίησις συγγένειάν τινα πρὸς τὸν Δάντην. Ἐν τῷ τρίτῳ ᾄσματι τῆς «Φροσύνης» παριστάμεθα εἰς βδελυρὰν σκηνὴν εὐθύμων Λιάπηδων, διασκεδαζόντων δι’ ἀνθρωπίνων λειψάνων καὶ ποδοκοιλούντων νεοκόπους κεφαλάς. Ἐνῷ οὕτω παίζουσιν οἱ πατέρες, τ’ ἄξια τούτων τεκνία ἁμιλλῶνται,
Ποιὸ κεφαλαῖς περσότεραις σκληρὰ νὰ πρωταρπάξῃ,
Γιὰ νὰ ταῖς βάλῃ ἐπανωταῖς νὰ κτίσῃ πυραμίδα
Ποιὸ δέρνει τοὺς συντρόφους του μὲ σκοτωμένου χέρι.
Εἰσελθόντος δὲ εἰς τὴν αὐλὴν τυφλοῦ γέροντος νὰ ζητήσῃ ἐλεημοσύνην, ῥίπτουσι τὰ λυκόπουλα ταῦτα εἰς τὴν τρέμουσαν ἐκ τοῦ ψύχους παλάμην του ἀναμμένον ἄνθρακα καὶ τεμάχιον πτώματος,
Καὶ τόνε διώχνουν σκούζωντας: «Ψῆσέ το νὰ χορτάσῃς!
Διὰ τοιαύτης σειρᾶς εἰκόνων ἐφρόντισε καὶ ὁ Δάντης νὰ προδιαθέσῃ τὸν ἀναγνώστην πρὶν ἢ ἐπιφωνήσῃ τὸ πολύκροτον ἐκεῖνο,
O Pisa vituperio delle genti!
Ὁ δὲ ἀναγνώστης τῆς «Φροσύνης» καὶ μόνος ἐν ἐλλείψει τοῦ ποιητοῦ ἤθελεν ἀνακράξει,
Γιάννινα, μαῦρα Γιάννινα, πῶς σᾶς βαστάει ὁ κόσμος!
Τοιαύτη εἶναι ἡ βαλαωρίτειος ποίησις, σπανίως μὲν ἴσως ἐκτυλίσσουσα μακρὰς σειρὰς τελείων στίχων, ἀλλ’ ἔτι σπανιώτερον ἐμπνεύσεως καὶ δυνάμεως ἐνδεής. Ἡ δύναμις μάλιστα ἀποτελεῖ τὸ ἐναργέστερον αὐτῆς χαρακτηριστικόν. Πάσης ἀρετῆς ὑπάρχουσι βεβαίως διάφοροι βαθμοί, ὡς καὶ ἄνισα τὸ ὕψος ὁμοιογενῆ δένδρα· οἱαδήποτε ὅμως καὶ ἂν ὑποτεθῇ τοῦ ποιητικοῦ ἀναστήματος ἡ διαφορά, νομίζομεν ὅτι ὁ ψάλτης τῆς Φροσύνης δικαιοῦται νὰ συγκαταταχθῇ μετὰ τοῦ διδασκάλου του Βίκτωρος Οὑγὼ εἰς τὴν γενεὰν τῶν μεγαλοστόμων ἀοιδῶν. Ἄν ζήσας ἐν ἀτυχεστάτῃ μεταβατικῇ ἐποχῇ, ἥτις οὔτε ἰδανικὸν οὔτε κἂν γλῶσσαν ἔχει, δὲν ἠδυνήθη νὰ κληροδοτήσῃ ἡμῖν ἐφάμιλλόν τι τῶν Φθινοπωρινῶν φύλλων καὶ τῶν Ἀνατολικῶν ᾀσμάτων, ἀφ’ ἑτέρου ἀναδεικνύεται πολλάκις ἐν ἀτελεστέροις ἔργοις ἀνώτερος κατὰ τὸ αἴσθημα τοῦ μεγαλοῤῥήμονος Γαλάτου. Οἱ τοσαύτας ὁμοιότητας ἔχοντες πρὸς ἀλλήλους δύο οὗτοι ποιηταὶ διαφέρουσι κατὰ τοῦτο, ὅτι ὁ μὲν Οὑγὼ εἶναι ἐξ ὅλων τῶν ποιητῶν τῆς ἑσπερίας ὁ ἐλάχιστα παθὼν ἐκ τῆς ἀπελπιστικῆς νόσου, ἥτις νέμεται σήμερον πᾶσαν ὄντως ποιητικὴν καρδίαν, ὁ δὲ Βαλαωρίτης ὁ μόνος ἴσως βασανισθεὶς ὑπ’ αὐτῆς μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων. Ἐνώπιον ἡμῶν ἔχομεν τριακοντασέλιδον ἐπιστολήν του, τὴν ποιητικὴν ἴσως αὐτοῦ διαθήκην, ἣν περαίνει ὡς ἀκολούθως[1]: «Ὁ Bouchut περιέγραψε μετὰ θαυμαστῆς ἀκριβείας τὸ νέον νόσημα τοῦ αἰῶνος νευροσισμὸν (nevrosisme) τοῦ ὁποίου πρῶτα θύματα εἶναι οἱ ποιηταί.... Αἰσθάνομαι ὅτι νόσος βαρυτάτη, ἀλλόκοτος, ἀθεράπευτος, εἶναι αὐτὴ καθ’ ἑαυτὴν ἡ ποιητικὴ διάθεσις. Πᾶσα στιγμὴ ἐμπνεύσεως εἶναι δι’ ἐμὲ στιγμὴ παραφροσύνης καὶ ὅλος ὁ ὀργανισμός μου πάσχει δεινῶς ἐκ τῆς πυρακτώσεως τῆς φαντασίας. Οἱ καρδιακοὶ παλμοί, οἵτινες θὰ μὲ φέρουν ὀγλήγωρα εἰς τὸν τάφον, εἶναι τὸ μόνον μου κέρδος ἐκ τῆς ποιητικῆς διαθέσεως». Καὶ πρὸ τῆς ἐξομολογήσεως ὅμως ταύτης, πολλάκις ᾐσθάνθημεν ἀναγινώσκοντες τοὺς στίχους του, ὅτι ἦσαν ἐκ τῶν πληρονομένων ἀκριβὰ κατὰ τὸν πεζὸν τοῦτον αἰῶνα, ὅτε ὁ ποιητὴς δὲν εἶναι ὡς πρὶν αἰόλειος λύρα ἠχοῦσα ἐκ τῆς περιπνεούσης αὔρας, ἀλλ’ ἀναγκάζεται ν’ ἀνασκάψῃ τὰ σπλάγχνα του πρὸς ἀνεύρεσιν ποιητικῆς ἰκμάδος. Τοῦτο δὲ δύναται νὰ ρηθῇ πρὸ πάντων περὶ τοῦ ψάλτου τῆς Φροσύνης, ὅστις πλὴν τῆς ἡλικίας οὐδὲν εἶχε κοινὸν οὔτε ὡς ἄνθρωπος οὔτε ὡς ποιητὴς πρὸς τὴν παροῦσαν γενεάν. Ὅπως ἐν τῷ ποιήματί του ἐκυοφόρησεν ἡ Ὄσσα εἰς τὰ σπλάγχνα της τὸν Βλαχάβαν χρόνους πολλοὺς καὶ μῆνες, οὕτως ἤθελέ τις εἰπεῖ ὅτι ἀνέβαλλε καὶ ἡ μήτηρ του νὰ γεννήσῃ αὐτὸν ἐπὶ ἥμισυν τοὐλάχιστον αἰῶνα, ὅτε ἦτο πλέον ἀναχρονισμός. Ἀληθεῖς σύγχρονοι τοῦ ἐρημίτου τῆς Μαδουρῆς ἦσαν οἱ ὑπ’ αὐτοῦ ἀνασκαφέντες ἀρματωλοὶ καὶ κλέφται μεθ’ ὧν συνέζη ἐν διηνεκεῖ ὀνείρῳ. Πρὸς δὲ τοὺς σήμερον ἀνθρώπους οὐδέποτε ἦλθεν ἡ Μοῦσά του εἰς ἐπαφήν, ἀλλ’ ἅπαξ μόνον ἡ πυγμή του. Πολὺ ἐν τούτοις φοβούμεθα ὅτι ὁ ποιητικὸς ἀντιπρόσωπος γενεᾶς τινος δὲν ἔχει ἀνάγκην νὰ ἐμφορῆται αἰσθημάτων εὐγενεστέρων τῶν ἐπικρατούντων περὶ αὐτόν, ἀλλὰ μᾶλλον νὰ αἰσθάνεται ζωηρότερον τῶν ἄλλων ὅσα αἰσθάνονται ὅλοι. Ἂν ἀκμαία ἔμπνευσις καὶ πλοῦτος φαντασίας θεωρηθῶσιν ἀρκοῦντα ὅπως ὀνομασθῇ τις ἐθνικὸς ποιητής, τοιοῦτον βεβαίως πρέπει ν’ ἀναγορεύσωμεν τὸν Βαλαωρίτην· ἂν ὅμως ἀπαιτεῖται πλὴν τούτου καὶ νὰ ὑμνήσῃ αἰσθήματα ζῶντα ἐν πάσῃ καρδίᾳ, ἡμεῖς τότε πταίομεν καὶ οὐχὶ ἐκεῖνος, ἂν ἐλλείπει ἀπὸ τῶν ποιημάτων του τὸ τελευταῖον τοῦτο, καὶ μόνον τοῦτο τὸ προσόν.
- ↑ Τὴν ἐπιστολὴν ταύτην δὲν κρίνομεν εὔλογον νὰ δημοσιεύσωμεν μὴ προφθάσαντες νὰ ζητήσωμεν τὴν πρὸς τοῦτο ἄδειαν, καὶ ὡς περιέχουσαν πλὴν τῶν γενικῶν καὶ πλείστας περὶ ζώντων προσώπων κρίσεις.