Αθηναΐς/Α/1/Ελλάς: έποψις εν συνόλω
| ←Παγκόσμιος γεωγραφία | Ἀθηναΐς-Ἔτος Α΄, τεῦχος 1 Συγγραφέας: Ἑλλὰς: ἔποψις ἐν συνόλῳ |
Ἀόρατος κόσμος→ |
Ἡ Ἑλλὰς περιωρισμένη εἰς τὰ στενὰ αὐτῆς ὅρια πρὸς Νότον τοῦ Ἀμβρακικοῦ καὶ Παγασιτικοῦ κόλπου εἶναι χώρα 50,000 τετραγ. χιλιομέτρων ἀποτελοῦσα πλέον ἢ τὸ δεκάκις χιλιοστὸν μέρος τῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς. Ἀπεράντων χωρῶν ὡς λ. χ. τῆς Ῥωσσικῆς αὐτοκρατορίας, ἐπαρχίαι, εὐρύτεραι τῆς Ἑλλάδος, οὐδὲν ἔχουσι τὸ διακρῖνον αὐτὰς τῶν πέριξ· καὶ τὸ ὄνομά των μόλις εἶναι ἐγκεχαραγμένον ἐν τῇ μνήμη ἡμῶν. Πόσας ὅμως ἀπεναντίας ὁ τόσῳ μικρὸς οὗτος τόπος τόσῳ ἄσημος ἐν τῷ χάρτῃ, μας ἐν συγκρίσει πρὸς μεγάλα βασίλεια, διεγείρει ἓν ἡμῖν ἀναμνήσεις! Οὐδὲν τῆς γῆς μέρος ἔφθασεν εἰς βαθμὸν πολιτισμοῦ, ἁρμονικώτερον ἐν τῷ συνόλῳ καὶ εὐμενέστερον ἐν τῇ ἐν γένει τοῦ ἀτόμου ἀναπτύξει ὅσω ἡ μικρά αὕτη γωνία. Καὶ ἐπὶ τῶν ἡμερῶν μας, ἔτι, ἂν καὶ μεταβάντες εἰς κύκλον ἱστορικὸν ἀσυγκρίτως εὐρύτερον ἢ τὸν ἐπὶ τῶν Ἑλλήνων, ὀφείλομεν ἐντούτοις νὰ στρέφωμεν πάντοτε τοὺς ὀφθαλμοὺς ἡμῶν πρὸς τὰ ὀπίσω διὰ νά θεωρῶμεν τοὺς μικροὺς τούτους λαοὺς τῆς Ἑλλάδος, οἵτινες ἔμειναν διδάσκαλοι ἡμῶν ἐν τῇ τέχνῃ καὶ μυσταγωγοὶ ἐν ταῖς ἐπιστήμαις. Ἥ πόλις, ἥτις ὑπῆρξε «τὸ σχολεῖον τῆς Ἑλλάδος» εἶναι ἔτι διὰ τῆς ἱστορίας καὶ τῶν παραδειγμάτων της τὸ σχολεῖον ὁλοκλήρου τοῦ κόσμου. Μετὰ εἴκοσιν αἰώνων παρακμὴν δὲν ἔπαυσε νὰ μᾶς φωτίζῃ· ὡς οἱ ἐσβεσμένοι ἤδη ἐκεῖνοι ἀστέρες, ὧν αἱ ἀκτῖνες ἐξακολουθοῦσι νὰ φωτίζωσι τὴν γῆν.
Εἶναι πρόδηλον ὅτι εἰς τὴν γεωγραφικὴν τῆς Ἑλλάδος θέσιν πρέπει νὰ ἀποδώσωμεν τὸ τόσῳ ἔξοχον μέρος, ὅπερ οἱ λαοί της ἐξετέλεσαν ἐπὶ μακρὰν τῆς παγκοσμίου ἱστορίας περίοδον. Καὶ ὄντως φυλαὶ ὁμοίας τάξεως, ἀλλὰ κατοικοῦσαι χώρας ἧττον εὐτυχεῖς λ. χ. οἱ Πελασγοὶ, οἵτινες θεωροῦνται ὡς πρόγονοι τῶν Ἀλβανῶν δὲν ἠδυνήθησαν νὰ ὑπερπηδήσωσι τὸν βάρβαρον βίον, ἐν ᾧ χρόνῳ οἱ Ἕλληνες ἐτίθεντο ἐπὶ κεφαλῆς τῶν πεπολιτισμένων ἐθνῶν χαράττοντες αὐτοῖς ὁδοὺς τέως ἀγνώστους. Ἐὰν ἡ Ἑλλὰς, ἡ ἐν τῇ νῦν γεωλογικῇ περιόδῳ διασχηζομένη τόσῳ θαυμασίως ὑπὸ τῶν κυμάτων, ἐξηκολούθει νὰ ἦναι, ὅ,τι ἦτο κατὰ τὴν τρίτην περίοδον, εὐρεῖα τουτέστιν ἠπειρωτικὴ κοιλὰς, προσκεκολλημμένη εἰς τὰς ἐρήμους τῆς Λιβύης καὶ διατρεχομένη ὑπὸ λεόντων καὶ ῥινοκερώτων, ἠδύνατο ποτὲ νὰ κατασταθῆ ἡ πατρὶς τοῦ Φειδίου καὶ τοῦ Αἰσχύλου καὶ τοῦ Δημοσθένους; Οὐχὶ, βεβαίως. Θὰ ἦτο, ὅ,τι εἶναι σήμερον ἡ Ἀφρικὴ, καὶ μακρὰν τοῦ νὰ ἧναι προστάτις τοῦ πολιτισμοῦ, ἤθελε περιμένει ὅπως ἡ πρόωσις φέρει αὐτὸν πρὸς αὐτὴν ἔξωθεν. Πλὴν εἶναι ἀληθὲς ὅτι, ἕνεκα τῆς ὁλονὲν μεγεθυνομένης εὐρύτητος τοῦ ὁρίζοντος, ἣν παρέχουσιν αἱ ἐμπορικαὶ ὁδοὶ, ἡ Ἑλλὰς ἐμειώθη μικρὸν ἀναλόγως τοῦ γνωστοῦ κόσμου καὶ ὅτι τέλος ἀπώλεσε τὰ προνόμια ἐκεῖνα, ἅτινα εἶχον ἐξασφαλίσει αὐτῂ τὸ κατ’ ἀρχὰς ἡ γεωγραφικὴ θέσις καὶ ὁ κατάλληλος τῶν παραλίων της σχηματισμός.
Ἡ Ἑλληνικὴ χερσόνησος εἶχε τὸ προτέρημα πρὸ τῆς Θρᾴκης καὶ τῆς Μακεδονίας τοῦ νὰ ἦναι ὅλως προφυλαγμένη πρὸς Βοῥῥᾶν δι’ ἐγκαρσίων ἑρυμάτων ὀρέων. διὰ τοῦτο χάρις εἰς τὰ προστατευτικὰ ταῦτα προπύργια ἡ Ἑλληνικὴ γεωργία ἠδυνήθη νὰ ἀναπτυχθῇ χωρὶς νὰ φοβηθῇ ἐν τῇ βλαστήσει της τὰς ἑνοχλήσεις τῶν ἀλλεπαλλήλων εἰσβολῶν τῶν βαρβάρων. Πρὸς Βοῥῥᾶν καὶ Ἀνατολὰς τῆς Θεσσαλίας, ὁ Ὄλυμπος, τὸ Πήλιον καὶ ἡ Ὄσσα ἀποτελοῦσι πρὸς τὸ μέρος τῆς Μακεδονίας τὰ πρῶτα καὶ ἀνυπέρβλητα ἐμπόδια. Πρὸς τὰ σύνορα τῆς σημερινῆς Ἑλλάδος καὶ Θεσσαλίας δεύτερον ἀπαντᾶται ἔρυμα· ἡ ἀπόῤῥωξ σειρὰ τῆς Ὄθρυος.
Πέριξ τοῦ Μαλιακοῦ κόλπου νέον κώλυμα κλείει τὴν δίοδον· πρέπει νὰ διεισδύσῃ τις μεταξὺ τοῦ βράχου καὶ τῆς θαλάσσης διὰ τοῦ στενοῦ τῶν Θερμοπυλῶν. Ἀφ’ οὗ διέλθει δὲ τὰ ὄρη τῆς Λοκρίδος, ἵνα κατέλθῃ εἰς τὴν πεδιάδα τῶν Θηβῶν μένει ἔτι νὰ διέλθῃ τὴν Πάρνηθα ἢ τὰς ὑπωρείας τοῦ Κυθαιρῶνος, πρὶν ἢ φθάσει εἰς τὴν πεδιάδα τῆς Ἀττικῆς· ἐκεῖθεν δὲ ὁ Ἰσθμὸς ὑπερασπίζεται δι’ ἄλλων ἐγκαρσίων ἐρυμάτων ἐξωτερικῶν προπυργίων τῆς μεγάλης ὀρεινῆς ἀκροπόλεως τῆς Πελοποννήσου.[2] Πολλοὶ πολλάκις παραβάλλουσι τὴν Ἑλλάδα πρὸς σειρὰν δωματίων, ὧν αἱ θύραι εἰσί στεῤῥῶς μεμοχλευμέναι· δύσκολον τὸ νὰ εἰσέλθῃ τις ἐν αὐτοῖς· πλὴν δυσκολώτερον τὸ νὰ ἐξέλθῃ διὰ τους φυλάσσοντας αὐτά. ὁ δὲ Michelet λέγει, «ἡ Ἑλλὰς ὁμοιάζει πρὸς τριπύθμενον παγίδα δύνασθε νὰ εἰσέλθητε, ἀλλ’ ἅμα εἰσέλθητε εὑρίσκεσθε αἰχμάλωτος πρῶτον ἐν Μακεδονίᾳ κατόπιν ἐν’ Θεσσαλίᾳ, καὶ μετὰ ταῦτα ἐν Θερμοπύλαις καὶ τῷ Ἰσθμῷ». Ἀλλὰ πρὸ πάντων ἐντεῦθεν τοῦ ἰσθμοῦ εἷναι δύσκολον τὸ νὰ εἰσδύση τις· καὶ ἡ Λακεδαίμων διὰ τοῦτο ἦτο ἐπὶ πολὺ ἀπρόσβλητος.
Ἐν ἐποχῇ, καθ’ ἣν ἡ ναυτιλία ἔτι καὶ εἰς θαλάσσας κεκλεισμένας ἦν ἐπικίνδυνος, ἡ Ἑλλὰς ἐπροστατεύετο ὑπὸ τῆς θαλάσσης κατὰ τῶν ἐπιδρομῶν τῶν κατοίκων τῆς ἀνατολῆς οὐδεμία ὅμως χώρα προσεκάλει μᾶλλον αὐτῆς τοὺς ναυτιλλομένους εἰς εἰρηνικὰς
ἐμπορικὰς ἐπιχειρήσεις. Εὐρέως ἀνοιγομένη πρὸς τὸ Αἰγαῖον διὰ τῶν κόλπων καὶ τῶν λιμένων της, προστατευομένων ὑπὸ ἀναριθμήτων νήσων καὶ ὡς τόπων σιτοδοσὶας καὶ ὡς τόπων καταφυγίου, ἡ Ἑλλὰς ἠδύνατο νὰ εἰσέλθῃ λίαν εὐκόλως εἰς κερδοφόρους συναλλαγὰς μὲ τὰ μᾶλλον πεπολιτισμένα ἔθνη, ἅτινα ἔζων εἰς τὴν ἀπέναντι ἀκτὴν τῶν ὀδοντωτῶν παραλίων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Οἱ ἄποικοι τῆς Ἰωνίας δὲν μετέφερον ἁπλῶς μόνον σιτία καὶ ἐμπορεύματα εἰς τοὺς ἀδελφοὺς αὐτῶν Ἀθηναίους καὶ Πελασγοὺς, ἀλλὰ καὶ τοὺς μύθους, καὶ τὰς ποιήσεις, καὶ τὰς τέχνας τῆς πατρίδος των. Καὶ ἐν γένει διά τε τοῦ σχηματισμοῦ τῶν παραλίων καὶ διὰ τῆς διαθέσεως τῶν ὀρέων της ἡ Ἑλλὰς κατέχει, οὕτως εἰπεῖν, θέσιν ἐφόρου ἐπὶ τῆς Ἀνατολῆς, ὅθεν ἦλθον αὐτῇ τὰ φῶτα· ἀπὸ τοῦ ἀνατολικοῦ μέρους αἱ χερσόννησοι ἐκτείνονται ἐπὶ τῆς θαλάσσης, καὶ πρὸς τὸ αὐτὸ μέρος αἱ πλείονες διασπείρονται νῆσοι· ἐπὶ τῆς ἀνατολικῆς ὡσαύτως παραλίας ἀνοίγονται οἱ εὐθετώτεροι καὶ μᾶλλον προπεφυλαγμένοι λιμένες καὶ ἐκτείνονται ἐντὸς τῶν ἡμικυκλίων τῶν ὀρέων αἱ προσφορώτερος δι' ἐγκατάστασιν πολυαρίθμων πολιτειῶν, γαῖαι. Ἐν τούτοις ἡ Ἑλλὰς δὲν ἔχει, ὡς ἡ Τουρκία, τὸ ἐλάττωμα τοῦ νὰ στερῆται σχεδὸν ἀμέσου μετὰ τῆς Δύσεως συγκοινωνίας ἕνεκα πλατείας τινος ζώνης ὀρέων ἀποκρήμνων ἢ ἀκτῶν ἀποτόμων. Τὸ Ἰόνιον πέλαγος εἶναι, ἀληθῶς εἰπεῖν, πλατὺ καὶ ἔρημον πρὸς δυσμὰς τῆς Πελοποννήσου· ἀλλ’ ὁ Κορινθιακὸς κόλπος, ὅστις διασχίζει κατὰ πλάτος ὁλόκληρον τὴν Ἑλληνικὴν χερσόνησον καὶ ἡ σειρὰ τῶν Ἰονίων νήσων ἐκ τῶν ὁποίων βλέπει τις μακρόθεν τὰ ὄρη τῆς Ἰταλίας ἔπρεπε νὰ ἦναι πρόδρομος, οὕτως εἰπεῖν, εἰς τὴν ναυτιλίαν τῶν δυτικῶν θαλασσῶν. Παρὰ τοῖς ἀρχαίοις οἱ Ἀκαρνᾶνες, οἵτινες ἐγίνωσκον τὴν τέχνην τοῦ κτίζειν θόλους πολὺ πρὶν ἢ γνωρίσωσιν αὐτὴν οἱ Ρωμαῖοι, ἠδυνήθησαν, χάρις εἰς τὸ ἐμπόριον, νὰ διδάξωσι τὴν τέχνην των εἰς τοὺς ἰταλικοὺς λαούς· ἀργότερον δὲ οἱ Ἕλληνες ἀκόπως κατέστησαν οἱ ἐκπολιτισταὶ ὅλου τοῦ τῆς δυτικῆς μεσογείου κόσμου.
Ἰδιαίτατον χαρακτηριστικὸν τῆς Ἑλλάδος θεωρουμένης ἐν τῷ σχηματισμῷ τοῦ ἐδάφους της εἶναι ὁ μέγας ἀριθμὸς μικρῶν πεδιάδων, ἀνεξαρτήτων καὶ χωριζομένων ἀλλήλων διὰ βράχων καὶ περιτειχισμάτων ὀρέων. Τὸ κατ’ ἀρχὰς ἡ διάθεσις τῆς χώρας παρουσιάζετο εἰς τὴν διαίρεσιν τῶν ἑλληνικῶν φυλῶν εἰς πληθὺν αὐτονόμων δημοκρατειῶν. Ἑκάστη πόλις εἶχε τὸν ποταμόν της, τὸ ἀμφιθέατρον τῶν λόφων ἢ ὀρέων της, τὴν ἀκρόπολίν της, τοὺς ἀγρούς τῆς, τὰς φυτείας, καὶ τὰ δάση της· πᾶσαι σχεδὸν ἐπίσης εἶχον τὴν πρὸς τὴν θάλασσαν ἐκβολὴν των (τὸν λιμένα των). Ὅλα τὰ ἀναγκαῖα εἰς κοινωνίαν ἐλευθέραν στοιχεῖα εὑρίσκοντο ἡνωμένα εἰς τὰς μικρὰς ταύτας πολιτείας· ἡ δὲ γειτνίασις ἀντιπάλων πόλεων ἐξ ἴσου προστατευομένων ὑπέθαλπεν ἅμιλλαν διαρκῇ, ἥτις συχνάκις ἐξετρέπετο εἰς πάλην καὶ μάχας. Αἱ νῆσοι τοῦ Αἰγαίου ἐπηύξανον τὴν πολιτικὴν διαφοράν· ἑκάστη τούτων ὡς καὶ αἱ πολιτεῖαι τῆς Ἑλληνικῆς χερσοννήσου εἶχεν ἱδρυθῆ εἰς πόλιν δημοκρατουμένην· παντοῦ ἡ πολιτικὴ προκάταρξις ἀναπτύσσετο ἐλευθέρως· οὕτω δὲ καὶ ἡ ἐλαχίστη τοῦ Ἀρχιπελάγους νῆσος ἠδυνήθη νὰ παραγάγῃ ἄνδρας μεγάλους ἐν τῇ ἱστορίᾳ.
Ἐὰν, ὅμως, ἕνεκα τοῦ σχηματισμοῦ τοῦ ἐδάφους, τῆς πληθύος τῶν νήσων καὶ χερσοννήσων της ἡ Ἑλλὰς διαιρεῖται ἐπ’ ἄπειρον, οὐχ ἧττον εἶναι μία ἕνεκα τῆς θαλάσσης ἥτις τὴν περιβρέχει, τὴν διασχίζει, τὴν τέμνει εἰς θυσσάνους, καὶ δίδει εἰς αὐτὴν ἔκτακτον παράστασιν ἀκτῶν. Οἱ κόλποι καὶ οἱ ἀπειράριθμοι λιμένες τῆς Ἑλλάδος ἔχουσι καταστήσει τοὺς λαοὺς τῶν παραλίων της «ἀμφιβίους», ὡς τοὺς ὀνομάζει ὁ Στράβων· οἱ Ἕλληνες ἔχουσιν ἐν ἑαυτοῖς τι τῆς εὐκινησίας τοῦ κύματος. Ἓκπαλαι ἔχουσιν ἀφεθῇ εἰς τὸ πάθος τῶν ταξειδίων. Ὅταν οἱ κάτοικοι πόλεώς τινος ἐπληθύνοντο ἀναφορικῶς πρὸς τὴν τρέφουσαν αὐτοὺς χώραν, ἔσπευδον νὰ ἀποστείλωσιν ἀποικίας ὥς φωλεὰ μελισσῶν· διέτρεχον τὰς ὄχθας τῆς Μεσογείου, ἵνα εὕρωσι θέσιν ἀναπολοῦσαν εἰς αὐτοὺς τὴν πατρίδα καὶ ἀνεγείρωσιν ἂν αὐτῇ νέαν ἀκρόπολιν. Οὕτως ἀπὸ τῆς Μαιώτιδος λίμνης μέχρις ἐντεῦθεν τῶν Ἡρακλείων στηλῶν καὶ ἀπὸ τῆς Τανάϊδος καὶ τοῦ Παντικαπαίου μέχρι Κάδικος καὶ Τίγγιος ἀνέτελλον παντοῦ ἑλληνικαὶ πόλεις. Χάρις δὲ εἰς τὰς διεσπαρμένας ταύτας ἀποικίας, πολλαὶ τῶν ὁποίων ὑπερτέρησαν καὶ τὰς μητροπόλεις των κατὰ πολὺ καὶ κατὰ τὴν δόξαν καὶ κατὰ τὴν δύναμιν, ἡ καθαυτὸ Ἑλλὰς, ἡ Ἑλλὰς τῶν ἐπιστημῶν, τῶν τεχνῶν καὶ τῆς δημοκρατικῆς αὐτονομίας ἐτελεύτησεν, ἀφ’ οὗ ἐξεχείλισεν εὐρέως ἐκτὸς τῆς κοιτίδος της καὶ κατέλαβε διάφορα μέρη τοῦ περιβόλου τῆς μεσογείου. Ἀναφορικῶς πρὸς τὸν ἀρχαῖον κόσμον,οἱ Ἕλληνες ἦσαν ὅ,τι οἱ Ἄγγλοι σήμερον. Ἡ ἀξιοσημείωτος ἀναλογία ἣν ἡ μικρὰ Ἑλληνικὴ Χερσόννησος καὶ αἱ γειτνιάζουσαι νῆσοι παρουσιάζουσιν πρὸς τὸ Βρετανικὸν ἀρχιπέλαγος, κείμενον ἀκριβῶς εἰς τὸ ἄλλο τῆς Ἠπείρου ἄκρον ἀνευρίσκεται ἐπίσης εἰς τὴν κλῆσιν τῶν κατοικούντων αὐτὰς ἐθνῶν.