Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Γ'
| ←Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Β' | Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Γ' Συγγραφέας: |
| Το Άστυ, αρ. φύλ. 4283, 13.10.1902: 1 |
Κρίσεις περὶ τῆς περιγραφῆς τοῦ Καισαρίου Δαπόντε. - Ἡ περὶ τῆς ὑπὸ σεισμοῦ καταστροφῆς τοῦ Ἡραίου γνώμη τοῦ CHOISEUL GOUFFIER. - Τίς ὁ σεισμὸς ἐκεῖνος. - Οἱ καταστρεπτικοὶ σεισμοὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας κατὰ τοὺς μέσους αἰῶνας. - Προσδοκίαι ἐκ τῶν νέων ἀνασκαφῶν.
Ἡ σημερινὴ ἀρχαιολογικὴ ἐπιστήμη δὲν θὰ παρέβαλλε τοὺς σπονδύλους τοῦ ἀρχαίου κίονος τοῦ Ἡραίου πρὸς μυλοπέτρας καὶ πρὸς κόσκινα, πολὺ δὲ ὀλιγώτερον πρὸς κεφαλοτύρια, καθ’ ἃ ὁ μοναχὸς τοῦ Ξηροποτάμου, ὃν γινώσκομεν ἐξ ἄλλων ἔργων κατ’ ἐξοχὴν λίχνον. Ἀλλ’ οὐχ ἧττον ἡ περιγραφὴ τοῦ Καισαρίου Δαπόντε εἶν’ ἐν τῇ ἀδολεσχίᾳ αὐτῆς ἱκανῶς ἀξία λόγου. Ἐξ αὐτῆς μανθάνομεν τὴν κατὰ τὸν δέκατον ὄγδοον αἰῶνα ὑπερμεσοῦντα διάσωσιν τῶν λειψάνων τῆς ἀρχαίας Ἀκροπόλεως, εἰς ἃ ἄλλως προσδίδει ὁ Δαπόντες πολὺ μείζονα ἀρχαιότητα τῆς πραγματικῆς, ἐπειδή, ἀνάγων αὐτὰ εἰς τρισχίλια ἔτη ἀπὸ τῶν χρόνων ἐν οἷς ἔζη, δὲν εἶχε βεβαίως συνείδησιν τῶν κατὰ τὴν μυκηναίαν περίοδον, ὅπως εἰς αὐτὴν τυχὸν προσγράψει τὰ σωζόμενα πελασγικὰ κτίσματα.
Ἐν δὲ τῇ περιγραφῇ τῶν ἐρειπίων τοῦ Ἡραίου βλέπομεν οὐ μόνον τὴν ὑπὸ τοῦ σωζομένου δωδεκασπονδύλου κίονος ἐμποιουμένην εἰς τὸν θεώμενον κραταιὰν αἴσθησιν, ἀλλὰ καὶ τὰς διαστάσεις αὐτοῦ, διδασκόμεθα δὲ προσέτι, ὅτι πλὴν τοῦ κίονος ἐκείνου ἐσώζοντο μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1757 καὶ 1765 ὑπὲρ τὰς δέκα ἔτι βάσεις. Ἀποδεικνύεται δ’ ἐκ τῆς μαρτυρίας ταύτης, συνοδευομένης μάλιστα πρὸς τὴν μνείαν ὡρισμένου ἀριθμοῦ, ὅτι δὲν εἶχε δίκαιον ὁ Choiseul – Gouffier, ἀναφέρων πλὴν τοῦ ὀρθίου κίονος μίαν μόνον βάσιν, ἀκριβέστερον δὲ περιέγραψαν τὰ ἐρείπια ὁ Pococke τῷ 1739 καὶ ὁ Dallaway τῷ 1796, ποιούμενοι μνείαν πλειόνων βάσεων, καίπερ μὴ ἀναγράφοντες ὡρισμένον αὐτῶν ἀριθμόν.
Ἀξιολογωτάτη δὲ εἶνε παρὰ τῷ Ἁγιορείτῃ μοναχῷ καὶ ἡ μνεία τοῦ δημώδους ὀνόματος, δι’ οὗ ἐκάλει ὁ σαμιακὸς λαὸς ὑπερμεσοῦντος τοῦ δεκάτου ὀγδόου αἰῶνος τὰ ἐρείπια τοῦ Ἡραίου, ὀνομάζων αὐτὰ Παλάτιον τοῦ Ξάνθου. Εἶνε δ’ ἡ ὀνομασία αὕτη τὸ μόνον λείψανον τῶν μεσαιωνικῶν Memorabilia τῆς Σάμου.
Ἀλλὰ καὶ τοῦ Δαπόντε ἡ περιγραφή, καίπερ προάγουσα τὰς ἡμετέρας γνώσεις περὶ τῆς καταστάσεως τοῦ ναοῦ κατὰ τὸν δέκατον ὄγδοον αἰῶνα, δὲν διαφωτίζει ἡμᾶς περὶ τοῦ χρόνου τῆς ἐρειπιώσεως, ἧς ὁ Ἕλλην περιηγητὴς παρέχει ἡμῖν εἰκόνα ἀνάλογον πρὸς τὴν τῶν ἀρχαιολόγων τοῦ δεκάτου ὀγδόου καὶ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος. Καὶ εἶνε μὲν πάντως πιθανωτάτη ἡ γνώμη τοῦ Pococke περὶ σεισμοῦ κλονήσαντος τὸν ναὸν ἐκ θεμελίων καὶ καταστρέψαντος τοὺς ἄλλους κίονας πλὴν τοῦ ἑνὸς μόνου περισωθέντος. Ἔπειτα δὲ μετὰ τὴν ἐκ τοῦ σεισμοῦ κατάπτωσιν τῶν κιόνων συνεπληρώθη ἡ καταστροφὴ διὰ τῆς χάριν οἰκοδομίας ὑπὸ τῶν περιοίκων ἀποκομίσεως τῶν λίθων ἄλλως εὐκόλως δυναμένων ὡς ἐκ τῆς συστάσεως αὐτῶν νὰ θραυσθῶσιν εἰς τεμάχια κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Ροσσίου.
Ἀλλὰ πότ’ ἔγεινεν (sic) ὁ σεισμός, εἰς ὃν πρέπει ν’ ἀποδώσωμεν τὴν καταστροφήν; Τὸ σεισμόσειστον ἔδαφος τῶν ἑλληνικῶν χωρῶν πολλάκις συνεκλονήθη βιαίως, ἀλλὰ δυστυχῶς δὲν ἔχομεν περὶ τούτων τῶν σεισμῶν, πολλοῦ γε καὶ δεῖ, σαφεῖς εἰδήσεις, ἐνίοτε δὲ στερούμεθα καὶ παντελῶς πάσης μαρτυρίας. Παρακολουθοῦντες δὲ τὸν πληρέστατον τῶν πινάκων τῶν συνταχθέντων περὶ τῶν ἐν ταῖς ἑλληνικαῖς χώραις σεισμῶν, τὸν ὑπὸ τοῦ πρώτου διευθυντοῦ τοῦ ἐν Ἀθήναις Ἀστεροσκοπείου μακαρίτου Ἰουλίου Schmidt συνταχθέντα, ἕνα καὶ μόνον εὑρίσκομεν σεισμόν, καθ’ ὃν γίνεται ρητὴ μνεία τῆς Σάμου, τὸν τοῦ ἔτους 177 μ. Χ.
Τοῦ σεισμοῦ τούτου μνημονεύων ὁ Φιλόστρατος ἐν Βίῳ Ἀπολλωνίου (IV, 6) ἰδίως ἀναφέρει μεγάλας καταστροφὰς ἐν Σμύρνῃ. Ἀλλ’ εἶνε λίαν ἀπίθανος ἡ ἐν χρόνῳ οὕτω παλαιῷ καταστροφὴ τοῦ Ἡραίου. Τίς δὲ τῶν ἄλλων πολλῶν σεισμῶν τῶν κλονησάντων τὸ ἔδαφος τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἐπήνεγκε τὴν ἐν Σάμῳ καταστροφήν, δὲν δυνάμεθα νὰ διαγνώσωμεν ἐκ τῶν ἀτελῶν μαρτυριῶν τῶν μεσαιωνικῶν συγγραφέων.
Ὑπῆρξεν ἆρά γε ὁ τοῦ 365, οἱ τῶν ἐτῶν 395 καὶ 396 ἢ ὁ τοῦ 528, καθ’ ὃν κατεστράφη ἡ Ἀντιόχεια, ἢ ὁ τοῦ 543, καθ’ ὃν κατεστράφη ἡ Κύζικος; Ἢ δέον νἀναγάγωμεν τὴν καταστροφὴν εἰς τοὺς δύο φοβεροὺς σεισμοὺς τῶν ἐτῶν 522 καὶ 551, ὅτε κατεστράφησαν τὰ κτίρια τῆς Ὀλυμπίας, σεισμοὺς ὧν τὴν δεινότητα μαρτυρεῖ ἡ κατάρριψις τοῦ κολοσσιαίας ἔχοντος διαστάσεις ναοῦ τοῦ Διός, οὗ οἱ χαμαὶ κείμενοι σπόνδυλοι τῶν κιόνων θὰ ἐξήγουν τὴν ἀνάλογον κατάπτωσιν τῶν κιόνων τοῦ Ἡραίου; Ἀλλ’ οὐδεὶς γίνεται ἐν ταῖς περὶ τῶν δύο τούτων δεινῶν σεισμῶν λόγος περὶ ἐπεκτάσεως αὐτῶν καὶ εἰς τὴν Μικρὰν Ἀσίαν. Ἢ τέλος τίς θὰ ἠδύνατο νὰ βεβαιώσῃ ἡμᾶς, ὅτι ἡ κατάπτωσις τοῦ ἐν Σάμῳ ναοῦ ἔγεινε τυχὸν κατὰ τοὺς τετραμήνους ἐν Μικρᾷ Ἀσίᾳ σεισμοὺς τοῦ 1169; Καὶ κατὰ τοὺς μεταγενεστέρους δὲ χρόνους οὔτε τις τῶν πρότερον γνωστῶν σεισμῶν οὔτε τις τῶν προσθέτων ἀπὸ τοῦ δεκάτου τρίτου αἰῶνος καὶ ἑξῆς τῶν γνωσθέντων ἐκ τῶν ἁγιορειτικῶν χειρογράφων, οὓς συνέλεξα ἐν τῷ ἐμῷ Καταλόγῳ, φαίνεται γενόμενος ἐν Σάμῳ.
Μένει λοιπὸν ἄλυτον τὸ αἴνιγμα, τὴν δὲ λύσιν αὐτοῦ δὲν εἶνε ἀπίθανον νὰ δώσωσιν αὐταὶ αἱ ἀνασκαφαί, ἂν μάλιστα καταβληθῇ ἡ δέουσα προσοχὴ περὶ τὴν μελέτην τῶν κατ’ αὐτὰς τυχὸν εὑρεθησομένων χριστιανικῶν λειψάνων καὶ μικρῶν μνημείων, οἷον νομισμάτων καὶ τῶν τοιούτων, ἐξ ὧν ἔσται δυνατὸς ὁ καθορισμὸς τῶν ὁρίων τῆς ἐξακολουθούσης ζωῆς τοῦ Ἡραίου ὡς χριαστιανικοῦ ναοῦ καὶ τῆς παύσεως πάσης ἐν αὐτῷ καὶ περὶ αὐτὸν κινήσεως.
Περὶ δὲ τῆς ἐπιστημονικῆς τῶν τοιούτων ζητημάτων μελέτης ἀπεκδεχόμεθα τὰ βέλτιστα ἐκ τῆς διαρκοῦς ἐποπτείας τῶν μακρῶν ἀνασκαφῶν τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρίας, ἣν ἀνέλαβεν ἀνὴρ οὐ μόνον τῶν ἐν Σάμῳ πραγμάτων μετὰ μεγάλης φιλοπατρίας προϊστάμενος, ἀλλὰ καὶ περὶ τὰς ἀρχαιολογικὰς μαθήσεις ἐμπειρότατος, ὁ κ. Θεμιστοκλῆς Σοφούλης.
Σπυρ. Π. Λάμπρος