Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Β'
| ←Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Α' | Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Β' Συγγραφέας: |
Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Γ'→ |
| Το Άστυ, αρ. φύλ. 4282, 12.10.1902: 1 |
Τὸ Ἡραῖον κατὰ τοὺς μέσους αἰῶνας. - Τὰ περισωθέντα λείψανα καὶ οἱ ἀρχαιολόγοι τοῦ ιθ΄αἰῶνος. - Αἱ ἀνασκαφαὶ τῶν νεωτέρων. - Ἀναδρομὴ εἰς τὸ ιη΄αἰῶνα. - Οἱ περιηγηταὶ τοῦ αἰῶνος ἐκείνου καὶ οἱ τοῦ ιε΄αἰῶνος. - Ἡ περιγραφὴ τοῦ Καισαρίου Δαπόντε.
Δυστυχῶς δὲν δυνάμεθα νὰ παρακολουθήσωμεν τὰς τύχας τοῦ Ἡραίου διὰ τῶν μέσων αἰώνων. Ἀραιόταται εἶνε καθ’ ὅλου παρὰ τοῖς Βυζαντινοῖς αἱ εἰδήσεις περὶ ἀρχαίων ἱερῶν. Μόλις που μανθάνομεν σπάνιά τινα περὶ τοῦ Παρθενῶνος καὶ τοῦ ἐν Ἐφέσῳ Ἀρτεμισίου. Τὰ δὲ ἀρχεῖα τῆς Βενετίας καὶ τῆς Γενούης, ἐν οἷς ἄλλα τε ἄξια λόγου περὶ τῆς μεσαιωνικῆς ἱστορίας τῆς Σάμου, τυχαίως δὲ καὶ εἰδήσεις περὶ τοῦ ναοῦ δὲν εἶνε ἀπίθανον νὰ εὕρωμεν, δὲν ἐμελετήθησαν ἀκόμη χάριν τῶν σαμιακῶν πραγμάτων. Τοῦτο δὲ μόνον σαφῶς τεκμηριοῦται ἔκ τινων ἐνδείξεων, ὅτι ὁ ναὸς μετετράπη, ὡς καὶ ἄλλα πολλὰ τῶν ἀρχαίων ἱερῶν κατὰ τοὺς μέσους αἰῶνας, εἰς ἐκκλησίαν χριστιανικήν.
Διὰ δὲ τούτους τοὺς λόγους ἄγνωστοι παραμένουσιν αἱ διὰ τῶν μέσων αἰώνων περιπέτειαι τοῦ μεγάλου κτίσματος, ὅπερ εὕρηται νῦν συνεσταλμένον εἰς ἕνα καὶ μόνον κίονα, καὶ τοῦτον στερούμενον ἄνω τινῶν σπονδύλων καὶ τοῦ κιονοκράνου. Τοῦτον δὲ καὶ μόνον τὸν κίονα εἶδον οἱ ἀρχαιολόγοι τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος οἱ ἐπισκεφθέντες τὴν νῆσον. Τῶν δὲ ἀρχαιολόγων τούτων ἰδίας μνείας εἶνε ἄξιοι ὁ Λουδοβῖκος Ρόσσιος, ὅστις καὶ τοῦτον τὸν ἕνα κίονα, ἔχοντα δώδεκα σπονδύλους μεγίστων διαστάσεων, εὗρε σχεδὸν μέχρι τοῦ ἄνω αὐτοῦ ἄκρου κατὰ μέγα μέρος ἐπικεκαλυμμένον τῷ 1841, καὶ ὁ J. K. Strack ὁ ἐπισκεφθεὶς τὴν νῆσον μικρὸν πρὸ τοῦ 1862.
Ἐν τούτοις δὲ ἤδη τῷ 1853 ἐπεχείρησε περὶ τὸν ἕνα τοῦτον καὶ μόνον κίονα ἀνασκαφὰς ὁ Γάλλος Βίκτωρ Guérin. Νέας δὲ ἀνασκαφὰς ἀνέλαβε τὸ θέρος τοῦ 1879 ὁ ἑταῖρος τῆς Γαλλικῆς ἀρχαιολογικῆς σχολῆς Παῦλος Girard. Τὰς ἀνασκαφὰς δὲ ταύτας, διακοπείσας τὸν Σεπτέμβριον τοῦ αὐτοῦ ἐκείνου ἔτους, ἐξηκολούθησε κατ’ Αὔγουστον καὶ Σεπτέμβριον τοῦ 1883 ἄλλος ἑταῖρος τῆς Γαλλικῆς Σχολῆς, ὁ Clerc. Ἀλλ’ ἅπασαι αὗται αἱ ἀνασκαφαὶ ὑπῆρξαν βραχείας διαρκείας, εἰς πολλὰ προσέκοψαν ἐμπόδια καί, ἀτελῶς διεξαχθεῖσαι, μικρὰ ἔσχον ἀποτελέσματα.
Τοιαῦτα τὰ κατὰ τὸν ναὸν καὶ τὰ σωζόμενα αὐτοῦ λείψανα κατὰ τὸν δέκατον ἔνατον αἰῶνα. Ἀλλ’ ἀναδράμωμεν εἰς ἀρχαιοτέρας ἐποχάς, ὅπως παρακολουθήσωμεν τὴν ἱστορίαν τῶν λειψάνων τούτων. Καὶ δὴ καὶ πρότερον κατὰ τὸν δέκατον ὄγδοον αἰῶνα εἷς καὶ μόνον ἐσώζετο κίων. Ὁ Γάλλος Tournefort τῷ 1702, ὁ Ἄγγλος Pococke τῷ 1739, ὁ Choiseul-Gouffier τῷ 1770, ὁ Ἄγγλος Dallaway τῷ 1796 περὶ ἑνὸς μόνου κίονος ποιοῦνται λόγον. Ἀλλ’ ἅπαντες οὗτοι εἶδον πλὴν τοῦ κίονος ἐκείνου καὶ ἱκανὰς βάσεις ἄλλων κιόνων τοῦ ναοῦ σωζομένας ὡς καὶ ἓν κιονόκρανον, ἐξαιρουμένου τοῦ Choiseul-Gouffier, ὅστις μόνον τὸν ἕνα κίονα, ἓν κιονόκρανον καὶ μίαν βάσιν εἶδεν. Ἦσαν δὲ ἤδη, ἀρχομένου τοῦ δεκάτου ὀγδόου αἰῶνος, σεσαλευμένοι ἐκ τῆς ἀρχικῆς αὐτῶν θέσεως οἱ δώδεκα σπόνδυλοι τοῦ σωζομένου κίονος, ὁ δὲ Tournefort διηγεῖται, ὅτι τοῦτο προήρχετο ἐκ βομβαρδισμοῦ ὑπὸ τῶν Τούρκων, γενομένου ἀπὸ τῆς θαλάσσης ὀλίγα ἔτη πρὸ τῆς ἐπισκέψεως αὐτοῦ εἰς τὴν νῆσον. Λόγος δὲ τοῦ βομβαρδισμοῦ ἐκείνου ἦτο ἡ ἰδέα τῶν Τούρκων, φαντασθέντων, ὅτι ὁ ὑψηλότατος τῶν σωζομένων σπονδύλων ἦτο πλήρης χρυσοῦ καὶ ἀργύρου, ὃν ἤθελον νὰ καρπωθῶσι, καταρρίπτοντες αὐτὸν διὰ τῶν σφαιρῶν.
Ἀλλ’ ἤδη ὁ Ρόσσιος παρετήρησεν ὀρθῶς, ὅτι ἡ μαρτυρία ἐκείνη τοῦ Tournefort δὲν εἶχεν ὀρθῶς. «Οἱ σπόνδυλοι τοῦ κίονος, λέγει, εἶνε μεγάλως μετακεκινημένοι ἐκ τῆς πρώτης αὐτῶν θέσεως, ἀλλ’ ὁ λόγος τῆς μετακινήσεως τοιαύτης, ὃν παρέχει ὁ Tournefort, λέγων, ὅτι δῆθεν οἱ Τοῦρκοι εἶχον πειραθῆ νἀνατρέψωσιν αὐτὸν διὰ κανονιοβολίας, εἶνε βεβαίως πεπλανημένος, καθ’ ἃ ἐξάγομεν βλέποντες, ὅτι τὰ μάρμαρα οὐδὲν φέρουσιν ἴχνος σφαιρῶν, οἵτινες ἄλλως, ὡς εἶνε γνωστὸν καὶ καθ’ ἃ βλέπομεν δυστυχῶς ἐν τῷ Παρθενῶνι, ἀφίνουσι προφανῶς οὐλάς». Πολὺ δ’ εὐλογωτέραν αἰτίαν τῆς μετακινήσεως καὶ διασπάσεως ἔφερεν ὁ Pococke, λέγων, ὅτι αὕτη εἶχε προέλθει ἐκ σεισμοῦ. Ἡ δὲ ἀναλογία τῆς ἐν Ὀλυμπίᾳ διασπάσεως τῶν κιόνων τοῦ ναοῦ τοῦ Διός, ὧν οἱ σπόνδυλοι κεῖνται χαμαί, καίπερ μεγίστας ἔχοντες διαστάσεις, πείθει ἡμᾶς, ὅτι ὁμοίως ἐκ σεισμοῦ ἔπαθε καὶ τὸ Ἡραῖον.
Πότε δὲ συνέβη οὗτος ὁ σεισμὸς ὁ καταστρέψας τὸ Ἡραῖον θὰ ἠδυνάμεθα νὰ εἴπωμεν μετὰ βεβαιότητος ἢ μετὰ πιθανότητος τοὐλάχιστον, ἂν εἴχομεν ἀρχαιοτέρας περιγραφὰς τοῦ ναοῦ μεταξὺ τῆς ἀρχαίας αὐτοῦ ἀκμῆς καὶ τῶν ἐπισκέψεων τῶν περιηγητῶν τοῦ δεκάτου ὀγδόου αἰῶνος. Ἀλλ’ οὐ μόνον οἱ Βυζαντῖνοι, καθ’ ἃ προεῖπον, δὲν περιγράφουσι τὸν ναόν, ἀλλ’ οὐδὲ τῶν μεσαιωνικῶν συγγραφέων τῆς Ἑσπερίας ἐγνώσθησαν περιγραφαὶ μέχρι τοῦδε. Καὶ κατὰ πόσον μὲν ποιεῖται τυχὸν μνείαν τοῦ Ἡραίου Κυριακὸς ὁ ἐξ Ἀγκῶνος, δὲν γινώσκω, μὴ ὑπάρχοντος δυστυχῶς ἐν Ἀθήναις τοῦ περιηγητικοῦ αὐτοῦ βιβλίου. Ὁ δ’ ἕτερος γνωστὸς ἐξ Ἰταλίας περιηγητὴς τοῦ αὐτοῦ δεκάτου πέμπτου αἰῶνος Χριστόφορος Βονδελμόντης ποιεῖται μὲν ἱκανὸν λόγον περὶ τῆς Σάμου, ὀλίγα δὲ λέγει καὶ περὶ τοῦ Ἡραίου, ὅπερ ἦτο κατ’ αὐτὸν maximum, amplissimis columnis erectum, ἀλλ’ ἐκ τῶν λεγομένων παρ’ αὐτοῦ οὐδὲν διδασκόμεθα, διότι ἀπορρέουσιν ἐκ λογίων μόνον ἀναμνήσεων. Ἀλλ’ ὅ,τι δὲν προσφέρει εἰς ἡμᾶς ἡ Δύσις ἐν χρόνοις ἀρχαιοτέροις τοῦ ἔτους 1702, ὅτε περιώδευσε τὰς ἑλληνικὰς χώρας ὁ Tournefort, εὑρίσκομεν παρ’ Ἕλληνι συγγραφεῖ, ὅστις ἔζησεν μὲν καὶ αὐτὸς κατὰ τὸν δέκατον ὄγδοον αἰῶνα, ἀλλὰ παρέχει περιγραφὴν τοῦ ναοῦ πολὺ πληρεστέραν τῶν ἄλλων αὐτοῦ κατ’ ἐκεῖνον τῶν αἰῶνα ἐπισκεπτῶν. Τὴν περιγραφὴν δὲ ταύτην ἀγνοοῦσιν οἱ ἀρχαιολόγοι, μὴ φανταζόμενοι, ὅτι ἐν ἔργῳ ἥκιστ’ ἀρχαιολογικῷ ἠδύνατο νὰ εὑρεθῇ ὁλόκληρος περιγραφὴ τῶν ἐρειπίων τοῦ Ἡραίου. Περὶ τούτου ἀνεκοίνωσα ἔν τινι τῶν συνεδριῶν τοῦ ἐνταῦθα Γερμανικοῦ ἀρχαιολογικοῦ ἰνστιτούτου πρὸ πολλῶν ἐτῶν, ἀλλ’ ἡ ἀνακοίνωσίς μου δὲν ἐξετυπώθη.
Εἶνε δὲ οὗτος ὁ πολυγράφος μοναχὸς Καισάριος Δαπόντες. Ὁ Σκοπελίτης οὗτος λόγιος, μονάζων ἐν τῇ κατὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος μονῇ τοῦ Ξηροποτάμου, ἐπεχείρησε κατὰ τὸ ἔτος 1751 μέχρι τοῦ 1765 μακρὰς περιοδείας ἐπὶ ζητείᾳ χάριν ἀνακαινίσεως τοῦ ἑτοιμορρόπου τῆς μονῆς ναοῦ, φέρων πρὸς προσκύνησιν τὸ ἐν αὐτῇ φυλασσόμενον Τίμιον ξύλον τοῦ Σταυροῦ. Περιέγραψε δὲ τὴν ἱερὰν αὐτοῦ ταύτην περιοδείαν ἐν μακρῷ στιχουργήματι, ὅπερ, φέρων τὴν ἐπιγραφὴν Κῆπος Χαρίτων ἐξεδόθη τὸ πρῶτον ἐκ χειρογράφων δίς, τῷ μὲν 1880 ὑπὸ Γαβριὴλ Σοφοκλέους, τῷ δὲ 1881 ὑπὸ τοῦ Αἰμιλίου Legrand (Bibliothèque Grecque vulgaire Τόμ. Β΄).
Ἔχει δὲ ἡ φλύαρος, ἀλλὰ διδακτικὴ περιγραφὴ τοῦ Καισαρίου Δαπόντε ὧδε:
’Σ ἕνα νησὶ κατάμεσα, μικράκι μ’ ἐκκλησίαν
τ’ ἁγίου Νικολάου δέ, ἄκουσα λειτουργίαν.
Ἐδῶ κοντὰ ἕνα καιρὸν σοῦ εἶχεν ἕνα κάστρο,
ὁποῦ ’ς τὸν κόσμον ἔλαμπε ποτὲ ’ςὰν ἕνα ἄστρο
ἑλληνικό, παμπάλαιο, πολὺ τῇ ἀληθείᾳ
διὰ τὸ μεγαλεῖόν του, καὶ πύργους καὶ τοιχία,
μὲ πέτρες μεγαλώτατες αὐτὰ ὅλα κτισμένα,
ἀνδρείας τῆς ἑλληνικῆς καθρέφτης τὸ καθένα.
Τἄβλεπα καὶ ἐθαύμαζα καὶ ἐλεεινολογοῦσα
τὸ γένος μας τὸ τωρινό, καὶ ἐδακρυρροοῦσα·
καὶ ὄντως ἀνθρωπάρια, πίθηκας, μασκαράδες
ὠνόμαζα τοῦ λόγου μας, κνώδαλα καὶ μαυράδες.
Θέλ’ εἶνε βεβαιότατα ὡς τρεῖς χιλιάδες χρόνοι
καὶ στέκεται τὸ κτίριο, καὶ φαίνεται δὲν λυόνει.
Καὶ τὰ ’δικά μας δὲν περνᾷ χρόνος καὶ ἀρχινίζουν
νὰ σπάζουν, νὰ ραγίζωνται καὶ νὰ κοντοκρημνίζουν.
Κ’ ἔχομεν μίαν ἔπαρσιν ἡμεῖς μὲν οἱ σπουδαῖοι
πῶς καὶ αὐτὸν τὸν Πλάτωνα περνοῦμεν οἱ χυδαῖοι·
οἱ ρήτορες Κικέρωνα ὁμοῦ καὶ Ἰσοκράτην,
οἱ ἰατροί μας Γαληνὸν ἴσως καὶ Ἱπποκράτην,
οἱ φρόνιμοί μας Νέστορα ἢ καὶ τὸν Παλαμήδη,
αὐτοὶ δὲ οἱ κτιστάδες μας αὐτὸν τὸν Ἀρχιμήδη.
Θεέ μου παντοδύναμε, ἢ γνῶσιν νὰ μᾶς δώσῃς,
ἢ κἂν νὰ στείλῃς ἀπ’ τὴν γῆν ὅλους νὰ μᾶς σηκώσῃς·
γιατὶ καὶ τὴν ἁγίαν γῆν νὰ τὴν καταπατοῦμεν
ἀνάξιοι γῆς εἴμεσθεν, ἀνάξιοι νὰ ζοῦμεν.
Ἐδῶ καὶ μίαν, τέκνον μου, κολώνα σου σηκόνει,
ὁποῦ θαρρεῖς ’ς τὰ σύγνεφα μέσα ἐκεῖ τὴν χώνει
καὶ ὑψηλὴν καὶ θαυμαστὴν διὰ τὰ μεγαλεῖα,
τῶν λίθων ὄντων δώδεκα, τέρας τῇ ἀληθείᾳ·
τεράστιον ἀληθινὰ εἶνε αὐτὴ ἡ στήλη,
σωστὰ νὰ τὴν διηγηθῇ δὲν δύναται κοντύλι·
ἀπ’ τὰ ἑπτὰ θεάματα τῆς γῆς νὰ εἶνε ἕνα
ἡ στήλη ἔπρεπεν αὐτὴ ὄντας βεβαιωμένα,
ἢ καὶ ὄγδοον θέαμα νὰ τὴν ὀνοματίσουν
τὴν στήλην τὴν σαμιώτικην καὶ νά τηνε ψηφίσουν.
Ἀπὸ μακρόθεν ὧρες δυὸ τὴν βλέπεις καὶ σὲ κράζει
νὰ πᾶς διὰ νὰ τὴν ἰδῇς· θαρρεῖς καὶ σὲ φωνάζει.
Ὁ κάθε ἕνας λίθος της (ἄκουε καὶ νὰ φρίττῃς,
καὶ νὰ χαρῇς τὰ ’μάτια σου παντοῦ νὰ τὴν κηρύττῃς)
ὀκτὼ ἐννέα πιθαμὲς τὸ πλάτος του μετρᾶται,
εἶνε δὲ ’ςὰν μυλόπετρα πᾶς λίθος καὶ ὁρᾶται·
πέντε δὲ πάλιν πιθαμὲς τὸ χόνδρος ὁ καθένας·
τοὺς κύτταζα καὶ ἔχασα καὶ τὴν φωνὴν καὶ φρένας·
ὡσὰν κ’ ἔμενα ἄνθρωποι πέντ’ ἓξ νὰ ’ξαπλωθοῦσι
ἀπάνω του ὅλοι ἐκεῖ χωρὶς ἄλλο χωροῦσι.
Καὶ ὡς τριάντα πιθαμὲς τὸ γύρω κάθε λίθος·
μὲ τὤλεγαν καὶ ἔλεγα, ὅτι πῶς εἶνε μῦθος,
ὅτι διήγημα ἐκεῖ εἶνε αὐτὴ ἡ στήλη,
καὶ τὴν ἀκοῦς καὶ τὴν θωρεῖς ’ςτοῦ καθενὸς τὰ χείλη.
Ἀτός μου τοὺς ἐμέτρησα μὲ ἔπαινον μεγάλον
ἐκείνων τῶν κτιτόρων της τῶν θείων, ὄχι ἄλλων,
ἐκείνων τῶν ἡρώων της, τῶν ἀληθῶν ἀνθρώπων,
τῶν ἀσεβῶν, ἀλλ’ εὐλαβῶν κατὰ ψυχὴν καὶ τρόπον·
ὅθεν ὁ κτίστης μας θεὸς αὐτοὺς ἐβοηθοῦσε,
τέτοιες πέτρες σήκονε καὶ τὲς οἰκοδομοῦσε·
καὶ συνεργεῖ κ’ εὐφραίνεται θεὸς ἐπ’ ἀληθείας
εἰς τῶν ἀνθρώπων τῶν καλῶν τὰς τέχνας καὶ σοφίας·
τὰ ἔργ’ αὐτῶν τὰ εὐλογεῖ καὶ τοὺς τὰ στερεόνει
καὶ τοὺς σοφίζει καὶ αὐτοὺς καὶ τοὺς ἐνδυναμόνει·
καὶ εἶν’ ἐπάνω πανωτὲς πέτρες θηριακωμένες
ὡσὰν νὰ εἶνε κόσκινα ἕνα ἐπάνω τἄλλο,
ὡσὰν κεφαλοτύρια, πρᾶγμα πολλὰ μεγάλο.
Δὲν εἶνε δὲ καὶ μοναχή, ὑπὲρ τὰς δέκα εἶνε·
αὐτὸ κάνει τοὺς θεατὰς φρῖξαι καὶ ἐκπλαγῆναι·
αὐτὴ ὅμως δυνήθηκεν ἕως τοῦ νῦν σταθῆναι,
θέαμα νἆνε θαυμαστό, σάλπιγξ καὶ τῆς ἀνδρείας
τῶν πάλαι προπατόρων μας, ἀλλὰ καὶ τῆς σοφίας.
…………………………………………………………..
Μὲ τὸ νὰ εἶνε δὲ πολλὲς καὶ πιάνουν ἕνα τόπον
διὰ παλάτι ἀρκετὸν βασιλικὸν προσώπων
τοῦ Ξάνθου τὰ παλάτια τώρα τὸν ὀνομάζουν,
τὸν σπέρνουν ὅμως σήμερον, τὸν σπέρνουν καὶ θαυμάζουν.
Εἶνε κοντὰ ’ςτὴν θάλασσαν ἐτούτη μου ἡ στήλη,
ὁποῦ ὡς τώρα ἐπαινεῖ ἐτοῦτο τὸ κοντύλι,
ἀπὸ τὸ κάστρον τὸ ρηθὲν μακρὰν ὡς δύο ὥρας,
ὀλίγα δὲ σιμότερα τῆς πρωτευούσης χώρας·
ἐδῶ θωρεῖς, ἀγαπητέ, θαρρεῖς καὶ τὴν κυττάζω
καὶ τὸ πολύ της ἴσωμα στέκομαι καὶ θαυμάζω,
κάστρον καὶ στήλης μεταξύ, ὁμοῦ δὲ καὶ τῆς χώρας
τὸ πλάτος της καὶ μάκρος της εἶνε ὡς δύο ὥρας.
... Γράψε μὲ τὸν νοῦν τώρα ἐσὺ καὶ πιάσε
ἐπάνω ’ςτὲς κολῶνες μου ὅλες αὐτές, καὶ φτειάσε
ἕνα παλάτι ἄξιον τοιούτων θεμελίων,
ὁποῦ καθ’ ἄλλο νὰ περνᾷ ’ςτοῦ κάλλους τὸ πρωτεῖον·
τὸν βασιλέα ὕστερα πλάσε καὶ κάθισέ τον,
’ςτὸν θρόνον τὸν βασιλικὸν κι’ ὡς πρέπει δόξασέ τον,
καὶ δός τον για βασίλειον ὄχι τὴν Ἰγγλετέραν,
τὴν Σικελίαν, τὴν Σαρδώ, τὴν Κρήτην ἢ ἑτέραν,
ἀμμὴ τὴν Σάμον· διὰ τί; διὰ τὴν εὐμορφιά της,
διὰ τὴν εὐτυχίαν της καὶ τὰ λοιπὰ καλά της.