Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Α'

Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Α' Συγγραφέας: Σπυρίδων Λάμπρος

Τρία άρθρα περί του Ηραίου της Σάμου δια των αιώνων Β'→

Το Άστυ, αρ. φύλ. 4281, 11.10.1902: 1

Ἐπιστημονικὴ καὶ ἐθνικὴ σημασία τῶν ἀνασκαφῶν τῆς Σάμου. - Πολυκράτεια ἔργα. - Ἡ ὑδραυλικὴ τοῦ ἕκτου αἰῶνος π. Χ. - Τὸ ὄρυγμα τοῦ Εὐπαλίνου. - Τὸ Ἡραῖον πρὸ τοῦ Πολυκράτους καὶ ἐπ’ αὐτοῦ. - Αἱ τύχαι τοῦ Ἡραίου ἐν τῇ ἀρχαιότητι καὶ ἐπὶ τῶν βυζαντινῶν χρόνων

Ὑπὸ διπλῆν ἔποψιν πρέπει νὰ χαιρετίσωμεν ἐνθουσιωδῶς τὴν ἔναρξιν ἀνασκαφῶν ἐν τῷ Ἡραίῳ τῆς Σάμου ὑπὸ τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρίας, διὰ λόγον οὐ μόνον ἐπιστημονικόν, ἀλλὰ καὶ ἐθνικόν. Καὶ ὁ μὲν ἐθνικὸς λόγος εἶνε προφανής. Πρὸ πολλοῦ χρόνου ἔπρεπε νὰ κατανοηθῇ, ὅτι ἡ Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρία ἔδει νὰ προσλάβη χαρακτῆρα πανελλήνιον, ἐπεκτείνουσα νῦν, ὅτ’ ἔχει ἀφθόνους τοὺς πόρους, τὰς ἐρεύνας αὐτῆς πλὴν τῆς ἐντεῦθεν Ἑλλάδος εἰς τὰς ἐκτὸς τοῦ βασιλείου ἑλληνικὰς χώρας. Καὶ δὲν δύναται μὲν ἐν παντὶ νὰ ἐργασθῇ παραλλήλως πρὸς τὰς μεγάλας ἀρχαιολογικὰς ἐπιχειρήσεις καὶ ἀποστολὰς τῶν ἀντιπροσώπων κραταιῶν καὶ πλουσίων τῆς Εὐρώπης δυνάμεων, ἐνιαχοῦ δὲ καὶ τῶν ἐκτὸς τοῦ βασιλείου ἑλληνικῶν χωρῶν ἴσως καὶ εἰς ἄλλας δυσχερείας ἤθελε προσκόψει τὸ ἔργον αὐτῆς. Ἀλλ’ οὐχ ἧττον ὑπάρχει εὐρὺ στάδιον ἐνεργείας, ἂν μὴ ἀλλαχοῦ, πάντως ὅμως ἐν Σάμῳ, Κρήτῃ, Κύπρῳ καὶ Αἰγύπτῳ. Δυσυπολόγιστος δὲ θὰ εἶνε ὑπὸ ἔποψιν ἐθνικὴν ἡ ἐπιχείρησις ἀνασκαφῶν πρὸς ἀποκάλυψιν ἀρχαίων μὲν ἑλληνικῶν μνημείων ἐν ταῖς λοιπαῖς χώραις, κτισμάτων δὲ τῶν μακεδονικῶν χρόνων καὶ παπύρων ἐν τῇ Αἰγύπτῳ ἐπὶ τῶν Πτολεμαίων. Διὸ χαίρομεν, ὅτι κατενοήθη τέλος ἡ σημασία τῆς τοιαύτης ἐπιβολῆς καὶ ἴδιος δὲ κανονισμὸς τῶν ἐκτὸς τοῦ κράτους ἀνασκαφῶν συνετάχθη, ὑποβαλλόμενος κατ’ αὐτὰς εἰς τὴν ἔγκρισιν τῶν ἑταίρων τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρίας.

Ὑπὸ ἐπιστημονικὴν δ’ ἔποψιν ἡ ἀρχὴ τοιούτων πανελληνίων ἀνασκαφῶν ἐν Σάμῳ εἶνε λίαν εὐοίωνος, καὶ ἄριστα δυνάμεθα νὰ προσδοκῶμεν ἐκ τῆς ἀνασκαλεύσεως τοῦ ἐδάφους τῆς νήσου ἐκείνης, ἥτις ὑπῆρξε τῶν κυριωτάτων ἑστιῶν τῆς ἑλληνικῆς τέχνης. Εἶνε δὲ τὸ πρᾶγμα τοσούτῳ μᾶλλον ἀναγκαῖον καὶ ἐπεῖγον, καθ’ ὅσον ἡ Σάμος παρὰ τὴν μεγάλην αὐτῆς ἱστορικὴν καὶ καλλιτεχνικὴν σημασίαν εἶνε τῶν ἑλληνικῶν ἐκείνων χωρῶν, ὅσαι παραδόξως ἥκιστα μέχρι τοῦδε ἠρευνήθησαν ὑπὸ ἔποψιν ἐπιστημονικήν.

Ἡ δύναμις τῆς θαλασσοκρατίας τοῦ Πολυκράτους καὶ ὁ πλοῦτος, ὃν συνεσώρευσεν ἐπὶ τῆς νήσου ὁ πολὺς ἐκεῖνος τύραννος, εἶχον ἤδη ἐξεγείρει τὸν θαυμασμὸν τῶν ἀρχαίων. Τὰ Πολυκράτεια ἔργα, καθ’ ἃ ἐκφράζεται ὁ Ἀριστοτέλης, ἦσαν περιώνυμα ἀπὸ τῶν ἡμερῶν τοῦ Ἡροδότου. Ἡ ἀκρόπολης τῆς Ἀστυπαλαίας, τὸ παρὰ τὸν λιμένα πρόχωμα, τὸ ὄρυγμα τοῦ Εὐπαλίνου καὶ πρὸ πάντων τὸ Ἡραῖον ἐνεδείκνυον περιφανῶς τὸν πλοῦτον καὶ τὸν πολιτισμὸν τῆς Σάμου, τοῦ πολυκινήτου ἐκείνου ὁρμητηρίου ἐμπορίου ἀκμαίου, ἄγοντος ἀπὸ ἀρχαιοτάτων ἤδη χρόνων τοὺς Σαμίους μέχρι τῶν ἀκτῶν τῆς Αἰγύπτου καὶ τῶν ἀργυρούχων χωρῶν τῆς Ἱσπανίας.

Πᾶσαι αἱ πρόοδοι τῆς ἑλληνικῆς βιοτεχνίας καὶ καλαισθησίας εὕρισκον ἤδη ἐνωρὶς πρόσφορον τὸ ἔδαφος ἐν Σάμῳ, ἢ μᾶλλον δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν, ὅτι ἡ πλουσία καὶ προοδευτικὴ νῆσος ὑπῆρξεν ἐν πολλοῖς ἡ κοιτὶς νέων ἀνακαλύψεων καὶ προόδων. Παράδειγμα ἡ ἐν αὐτῇ ὑπὸ τοῦ Θεοδώρου περὶ τὸ 680 π. Χ. εὕρεσις τῆς χωνεύσεως τοῦ χαλκοῦ, δι’ ἧς νέα ἐδόθη ὤθησις εἰς τὴν χάριν τῆς γλυπτικῆς κατεργασίαν τῶν μετάλλων.

Πολιτεία τοιαύτη ἐπὶ ἡμερῶν ἀρχῆς οὕτως ἰσχυρᾶς καὶ πεπολιτισμένης, οἵα ἡ τοῦ Πολυκράτους, δὲν ἠδύνατο νὰ μείνῃ ξένη πρὸς τὴν μεγάλην ὑδραυλικὴν κίνησιν τοῦ ἕκτου αἰῶνος. Ἀπὸ τῶν μικρῶν μὲν σήμερον, ἀλλ’ ἀκμαίων καὶ πλουσίων ἐν τῷ τότε χρόνῳ Μεγάρων ἀφωρμήθη ἡ δραστηρία αὕτη ἐπιδίωξις τῆς διὰ τολμηρῶν μαστεύσεων ἀνευρέσεως ὑδάτων καὶ διοχετεύσεως αὐτῶν εἰς τὰς πόλεις διὰ συστήματος ἐντέχνων καὶ λυσιτελῶς λειτουργούντων ὑπογείων ὀχετῶν. Ὁ δὲ μέγας ὑδραυλικὸς τοῦ ἕκτου ἐκείνου αἰῶνος, ὁ Μεγαρεὺς Εὐπαλῖνος, δὲν εἶνε ἄπορον, ὅτι ἐγεννήθη ἐν τῇ πόλει ἐκείνῃ, ἥτις ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων παρουσιάζεται λειψυδροῦσα καὶ σήμερον δὲ μετὰ τὴν καταστροφὴν τοῦ ὑδραγωγείου τοῦ Εὐπαλίνου ἐπανῆλθε πάλιν εἰς λειψυδρίαν.

Αἱ σκηναὶ αἱ συμβᾶσαι ἐν Μεγάροις πρὸ ὀλίγων ἐτῶν κατὰ τὴν κατασκευὴν τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς καὶ ὁ ἐπιδειχθεὶς τότε ἐρεθισμὸς τῶν διψώντων χωρικῶν ἐξηγεῖ θαυμασίως τὰς ἀρχαίας διηγήσεις περὶ τῆς ἐν Μεγάροις τυραννίδος τοῦ Θεαγένους, ὅστις, ἐπιβληθεὶς ὡς τύραννος, μέγα μέρος τῆς δυνάμεως αὐτοῦ ἤντλησεν ἐκ τῆς περὶ τῶν ὑδάτων μερίμνης. Ἐν τῇ αὐτῇ δ’ ἐκείνῃ πόλει μετὰ δεκαετηρίδας ὅλας ἀκμάσαντα Εὐπαλῖνον τὸν Μεγαρέα βλέπομεν μετακαλούμενος ἐπὶ τοῦ Πολυκράτους καὶ κατασκευάζοντα τὸ ὄρυγμα ἐκεῖνο δι’ οὗ, διατρηθέντος ὄρους, διωχετεύθη τὸ ὕδωρ εἰς τὴν πόλιν. Ἀλλὰ καὶ ἡ περὶ τοὺς αὐτοὺς χρόνους ἐν Ἀθήναις μεγάλη ἐπὶ τοῦ Πεισιστράτου ὑδραυλικὴ κίνησις δὲν εἶνε ἄσχετος πρὸς τὰ ἔργα καὶ τὰς μεθόδους τοῦ Εὐπαλίνου. Ἐκ τῶν κατὰ τὰ τελευταῖα ἔτη ἐρευνῶν τοῦ Dörpfeld ἀποδεικνύεται, ὅτι, καθ’ ἃ μαρτυροῦσιν αἱ αὐταὶ διαστάσεις τῶν πηλίνων διοχετευτικῶν σωλήνων καὶ ἄλλα τινὰ τεκμήρια, τὸ Εὐπαλίνειον σύστημα δεσπόζει κατὰ τὸν ἕκτον αἰῶνα ἔν τε Μεγάροις καὶ Σάμῳ καὶ Ἀθήναις καὶ οὕτως εἰπεῖν ὁ Εὐπαλῖνος δύναται νὰ ὀνομασθῇ, ὁ ἐπίσημος ὑδραυλικὸς τῶν τυραννικῶν αὐλῶν τοῦ Πολυκράτους καὶ τοῦ Πεισιστράτου. Δημόσιον ἔργον οἷον τὸ ὄρυγμα τοῦ Εὐπαλίνου ἦτο ἄξιον νὰ τύχη ἰδίων ἐρευνητῶν. Καὶ διὰ τοῦτο δεδικαιολογημέναι εἶνε αἱ σκαφαὶ καὶ αἱ ἔρευναι, ὧν ἠξίωσαν τὸ ὄρυγμα ἐκεῖνο τῷ μὲν 1813 ὁ Γάλλος Guérin, τῷ δὲ 1884 ὁ Σάμιος Ἐπαμεινώνδας Σταματιάδης, ὀλίγον δὲ κατόπιν ὁ Γερμανὸς Fabricius καὶ τῷ 1894 ὁ Dörpfeld.

Καὶ τὸ μὲν ὄρυγμα τοῦ Εὐπαλίνου ἦτο ἄξιον μελέτης ὡς ἓν τῶν μεγίστων δημοσίων ἔργων τῶν ἑλληνικῶν χρόνων. Οὐχ ἧττον δ’ ἄξιος προσοχῆς ἦτο ὁ ἐν προαστείῳ τῆς Σάμου παρὰ τὴν θάλασσαν ναὸς τῆς Ἰμβρασίας Ἥρας, εἷς τῶν ἀρχαιοτάτων, μεγίστων καὶ πλουσιωτάτων τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, οὗ τὴν κτίσιν οἱ ἀρχαῖοι ἐμύθευον ἀναβιβάζοντες εἰς τοὺς Λέλεγας, τοὺς Μίνωας ἢ τοὺς Ἀργοναύτας. Καὶ ὅτι μὲν ἤδη ἐν χρόνοις ἀρχαιοτάτοις ὑπῆρχε πρωτόγονόν τι Ἡραῖον δὲν εἶνε ἀπίθανον συμφώνως πρὸς τὰς ἀρχαίας παραδόσεις, οὗ λείψανα ἢ ἀναθήματα δὲν εἶνε παράδοξον νὰ εὑρεθῶσι κατὰ τὰς σήμερον ἐπιχειρηθείσας ἀνασκαφὰς ὑπὸ τὸν νεώτερον ναὸν ἢ πλησίον αὐτοῦ κατ’ ἀναλογίαν ὁμοίων φαινομένων, πολλάκις παρατηρηθέντων ἐν τῇ ἀρχαίᾳ ναοδομίᾳ. Πάντως δὲ τοῦ ἑβδόμου αἰῶνος ἀρχομένου κτίσμα ἦτο ὁ δεύτερος ναός, ὃν πυρποληθέντα ὑπὸ τοῦ Κύρου, ἀνῳκοδόμησεν ἔπειτα ὁ Πολυκράτης.

Τὸ Ἡραῖον δ’ ἐκεῖνο καθ’ ἁπάσας αὐτοῦ τὰς περιόδους ἦτο τὸ σέβασμα τῶν Σαμίων, καὶ ἡ ἐν αὐτῷ λατρευομένη θεὰ ἐπλουτίζετο ἐκ τῶν ἀναθημάτων τῶν ἐπὶ τῆς νήσου [.…..] λαφύρων ἢ τοῦ φόρτου τῶν πλουσίων τῆς νήσου ἐμπόρων καὶ ναυκλήρων. Οὕτως ἤδη περὶ τὸ 630 π. Χ. ἀνέθηκεν εἰς τὸ Ἡραῖον ὁ Σάμιος Κωλαῖος πλούσιον χαλκοῦν κρατῆρα ἐκ τῆς δεκάτης τοῦ πλουτοδότου αὐτοῦ πλοῦ εἰς τὴν ἱσπανικὴν Ταρτησσόν, τὴν πλουσίαν χώραν τῶν ἀργυρείων. Περιώνυμον δ’ ἦτο τὸ ἄγαλμα τῆς Ἥρας τὸ κατασκευασθὲν κατὰ τὴν παραγγελίαν τῶν Σαμίων ὑπὸ τοῦ Αἰγινήτου γλύπτου Σμίλιδος. Ἀγάλματα θεῶν καὶ ἀνδριάντες ἡρῴων, ἀναθήματα καὶ λαμπραὶ εἰκόνες ἐκόσμουν τὸν περιφανῆ ἐκεῖνον ναὸν τῆς Ἥρας, ὃν ἐθαύμαζον ὁμοφώνως οἱ ἀρχαῖοι.

Καὶ ἐφ’ ὅσον μὲν συνέμενεν ἡ ἀρχαία δόξα, ἄθικτον καὶ ὁσημέραι πλουτιζόμενον διετηρεῖτο τὸ Ἡραῖον. Ἀλλ’ ἤδη ἐπὶ τῶν μιθριδατικῶν πολέμων ἤρχισεν ἡ σύλησις αὐτοῦ ὑπό τε τῶν πειρατῶν τῶν λυμαινομένων τὰς ἑλληνικὰς θαλάσσας καὶ ὑπὸ τῶν Ρωμαίων. Οὐχ ἧττον καὶ ἕνα μετὰ τοὺς πολέμους ἐκείνους αἰῶνα ὁ Στράβων ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Αὐγούστου μνημονεύει τοῦ Ἡραίου ὡς καλλιτεχνικοῦ κέντρου τῆς νήσου. Ἔχει δὲ τὸ χωρίον αὐτοῦ ὧδε· «ἐκ δ’ ἀριστερᾷ δὲ τὸ προάστειον τὸ πρὸς τῷ Ἡραίῳ καὶ ὁ Ἴμβρασος ποταμὸς καὶ τὸ Ἡραῖον, ἀρχαῖον ἱερὸν καὶ νεὼς μέγας, ὃς νῦν πινακοθήκη ἐστί· χωρὶς δὲ τοῦ πλήθους τῶν ἐνταῦθα κειμένων πινάκων ἄλλαι πινακοθῆκαι καὶ ναΐσκοι τινὲς εἰσὶ πλήρεις τῶν ἀρχαίων τεχνῶν· τό τε ὕπαιθρον ὁμοίως μεστὸν ἀνδριάντων ἐστὶ τῶν ἀρίστων· ὧν τρία Μύρωνος ἔργα κολοσσικὰ ἱδρυμένα ἐπὶ μιᾶς βάσεως, ἃ ἦρε μὲν Ἀντώνιος, ἀνέθηκε δὲ πάλιν σεβαστὸς Καῖσαρ εἰς τὴν αὐτὴν βάσιν τὰ δύο, τὴν Ἀθηνᾶν καὶ τὸν Ἡρακλέα, τὸν δὲ Δία εἰς τὸ Καπιτώλιον ἤνεγκε κατασκευάσας αὐτῷ ναΐσκον».

Ἀλλὰ τὸ χωρίον τοῦ Στράβωνος δεικνύει ἤδη προχωροῦσαν τὴν ἀπὸ τῶν μιθριδατικῶν χρόνων ἀρξαμένην σύλησιν τοῦ Ἡραίου καὶ τῶν περὶ αὐτὸ χώρων. Ἀλλ’ ὅμως ὁ ναὸς ἐξηκολούθησεν ὑφιστάμενος καὶ μετὰ τὸν Αὔγουστον. Ἔτι δ’ ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Νέρωνος οἱ Σάμιοι ἀνέθηκαν ἐν αὐτῷ τὸν ἀνδριάντα τῆς συζύγου τοῦ τυράννου, τῆς γλυκείας Ὀκταβίας ἐκείνης, ἧς συγκινητικώτατα διηγεῖται τὸν ἄδικον θάνατον ὁ Τάκιτος. Ἡ δὲ σύλησις τοῦ ναοῦ πολὺ μᾶλλον ηὐξήθη ἐπὶ τοῦ Βυζαντίου. Ἡ Νέα Ρώμη ἐκοσμήθη οὐχ ἧττον τῆς παλαιᾶς δι’ ἔργων μετενεχθέντων ἐκ τῆς Σάμου, καθ’ ἃ καὶ ἐξ ἄλλων ἑλληνικῶν χωρῶν. Ρητῶς δ’ ἀναφέρεται, ὅτι ἐπὶ τοῦ αὐτοκράτορος Θεοδοσίου, τελευτῶντος τοῦ τετάρτου αἰῶνος, μετηνέχθη εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν τὸ ἄγαλμα τῆς Ἥρας τὸ ποιηθὲν ὑπὸ τοῦ Σμίλιδος ὅπερ καὶ ἔγεινε (sic) τῷ 480 παρανάλωμα πυρκαϊᾶς μετ’ ἄλλων ἀρχαίων τεχνουργημάτων ἐν τῷ παλατίῳ τοῦ συγκλητικοῦ Λαύσου. Ἐπ’ ἴσης δὲ μνημονεύτεται ἄλλο χαλκοῦν ἄγαλμα τῆς Ἥρας, ἀποκείμενον ἐν τῇ ἀγορᾷ τοῦ Κωνσταντίνου, πιθανῶς δὲ καὶ τοῦτο ἐκ Σάμου μετενεχθέν, οὗ ἡ κεφαλὴ καὶ μόνη κατὰ τὴν διαρπαγὴν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Λατίνων, παραδόντων αὐτὸ εἰς χώνευσιν καὶ κοψάντων εἰς νόμισμα , ἀπεκομίσθη εἰς τὸ μέγα παλάτιον ἐφ’ ἁμάξης συρομένης ὑπὸ τεσσάρων βοῶν. Σπυρ. Π. Λάμπρος