ὀγδόου αἰῶνος, παρέχουσι, πλὴν τῶν ἱστορικῶν ὑπαινιγμῶν καὶ ὑποθέσεων, τὰ αὐτόθι κείμενα ἐρείπια πολλῶν κωμῶν καὶ πόλεων καὶ οἱ ἐν αὐταῖς πολυάριθμοι βυζαντινοὶ ναοί, ὧν ἡ μεγαλοπρεπὴς ἀρχιτεκτονικὴ καὶ ἡ πολυτελὴς διακόσμησις δηλοῦσι προδήλως πληθυσμὸν ἄφθονον, πολιτισμὸν λόγου ἄξιον καὶ ἀκμάσασαν ὑλικὴν εὐημερίαν. Τὰ πολύτιμα δὲ ταῦτα μνημεῖα, χαρακτηρίζοντα πάντας τοὺς αἰῶνας τῆς χριστιανικῆς ἐποχῆς, ἀνηγέρθησαν πολλαχοῦ ἐπὶ τοῦ ἐδάφους ἀρχαίων ναῶν, περιέχουσι δὲ πλεῖστα τεμάχια αὐτῶν, ἐπιγραφάς, ἐπιστήλια καὶ κιονόκρανα, καὶ συνεχίζουσι περιφανῶς τὴν ἱστορίαν τῶν ἐλευθερολακώνων. Καθ’ ὅλα ὅμως τὰ φαινόμενα, ὁ χριστιανισμὸς ταχέως διαδοθεὶς εἰς τὴν Λακωνικήν, δὲν ἠδυνήθη νὰ ἐξαφανίσῃ εὐχερῶς τοὺς ὀπαδοὺς τῶν Ὀλυμπίων. Ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ θρησκεία εὗρε παρὰ τὸν Ταΰγετον τὸ ἔσχατον αὐτῆς καταφύγιον. Ἀμφότερα δὲ τὰ θρησκεύματα, ἀπηλλαγμένα τῆς βυζαντινῆς θρησκομανίας, διεβίωσαν εἰρηνικῶς ἐπὶ πλείστους αἰῶνας ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς λακωνικῆς ἐλευθερίας. Ἐπὶ τῆς ἐποχῆς τοῦ Πορφυρογεννήτου ὑπῆρχον ἀκόμη Ἕλληνες, λάτραι τουτέστι τῶν ἀρχαίων θεῶν, ἐν μόνῃ τῇ Λακωνικῇ, καὶ ὁ ὀλύμπιος Ζεὺς ἠξιοῦτο αὐτόθι δαψιλῶν θυσιῶν. Κατὰ τὸν δέκατον δὲ μόλις αἰῶνα ἐπεκράτησεν αὐτόθι ὁριστικῶς ὁ χριστιανισμὸς καὶ ὁ ὅσιος Νίκων ἐπιτελέσας εὐστόχως τὰ ἀποστολικὰ αὐτοῦ καθήκοντα ἐν Λακωνίᾳ, μεθ’ ὅλας τὰς ἀντιπράξεις τοῦ ἰσχυροῦ Ἀντιόχου, ὡδήγησε τοὺς πλείστους τῶν Λακώνων εἰδωλολατρῶν εἰς τὸ ὀρθόδοξον ποίμνιον. Τοῦ ὁσίου δὲ τούτου ἡ ἐκκλησία καὶ τὸ ἀσκητήριον διατηροῦνται ἀκόμη ἀνέπαφα ἐπὶ τοῦ ὄρους τοῦ ἁγίου Νίκωνος, κειμένου πρὸς ἀνατολὰς τῶν Θαλαμῶν· τὸ δὲ παραδοξότερον, οἱ κληρονόμοι τῆς περιουσίας τοῦ ὁσίου ἀπὸ χρόνων ἀγνώστων καλοῦνται Δημάγγελοι καὶ ἀνήκουσιν εἰς ἰθαγενῆ τῆς χώρας οἰκογένειαν. Εἰδωλολάτραι ὅμως περιεσώζοντο κατὰ τοὺς ἑπομένους αἰῶνας, καὶ ἴσως ἐξέλιπον μόνον ἐπὶ τῆς τουρκοκρατίας, ὅτε ἡ κραταιωθεῖσα ἐπιρροὴ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἵδρυσεν ἐν Λακωνίᾳ δυσανάλογον ἀριθμὸν ἐπισκοπῶν καὶ ἐξέτεινεν ἐπὶ παντὸς τοῦ ἔθνους τὴν εὐεργετικὴν αὐτοῦ προστασίαν. Ἂν δὲ μὴ ὑπῆρχον εἰδωλολάτραι ἐκεῖ περὶ τὰ μέσα τοῦ δεκάτου πέμπτου αἰῶνος, δὲν θὰ διενοεῖτο βεβαίως ὁ φιλόσοφος Πλήθων τὴν ἀναβίωσιν τῆς εἰδωλολατρείας· ἱδρύ-
