Ὁ Γεμιστὸς, μετὰ ὀλιγοχρόνιον, πλὴν εὔκαρπον διδασκαλίαν, ἐπανέστρεψεν εἰς Πελοπόννησον[1], ἔνθ’ ἀπεβίωσεν ὑπέργηρος περὶ τὰ 1451 ἐν μέσῳ τῶν υἱῶν καὶ τῶν μαθητῶν του, ἐγκαταλιπὼν φήμην σοφοῦ καὶ ἐναρέτου ἀνδρὸς, ὅστις πρῶτος ὑπέσκαψε τὰ θεμέλια τῆς σχολαστικῆς φιλοσοφίας, μὴ εὐτυχήσας ὅμως ἵνα ἴδῃ τὸν θρίαμβον τῶν ἰδεῶν του[2].
Ὁ Γεμιστὸς ἔδωκε τὸ σύνθημα τοῦ μεταξὺ Πλατωνικῆς καὶ Ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας πολέμου διὰ τῆς δημοσιεύσεως τοῦ συγγράμματος «Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα, διαφέρεται.» Χαράττων πορείαν ὅλως ἀντίθετον τῆς τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων προσπαθησάντων ἵνα συνδυάσωσι τὰ δύο φιλοσοφικὰ συστήματα, ἀνεκήρυξεν ὅτι Πλάτων καὶ Ἀριστοτέλης εἰσὶν ἀσυμβίβαστοι· καὶ ἐν τῇ ἐκδηλώσει ταύτῃ θεωρεῖ τὸν Πλάτωνα πολὺ ὑπέρτερον τοῦ φιλοσόφου τῶν Σταγείρων, κατακρίνας τὰς δοξασίας τοῦ Ἀβερόη καὶ λοιπῶν. Ἕνεκα τοῦ πρὸς τὸν Πλάτωνα ἐνθουσιασμοῦ του παρεγνώρισε τὴν ἀξίαν τοῦ Ἀριστοτέλους, τοῦ ἀειμνήστου τούτου νομοθέτου τῆς καλαισθησίας καὶ τῶν ὑγιῶν δοξασιῶν.
Ὁ Γεώργιος Σχολάριος, ἄγαν Ἀριστοτελικὸς, ἐξηγέρθη μετὰ φανατισμοῦ κατὰ τοῦ Πλήθωνος γράψας Κατὰ τῶν Πλήθωνος ἀποριῶν ἐπ’ Ἀριστοτέλει[3]. Καὶ ἐν μὲν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ ὁ Σχολάριος, ὡσεὶ διὰ νὰ προετοιμάσῃ τὰ πνεύματα, συνηγορεῖ ἁπλῶς ὑπὲρ τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ Ἀβερόη, ἀποδεικνύων ὅτι αἱ ἀρχαὶ τούτων συνεφώνουν μᾶλλον πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς χριστιανικῆς θεολογίας. Ἐν τῷ δευτέρῳ ὅμως μέρει ὁ Σχολάριος δριμέως ἐπιπίπτει κατ’ αὐτοῦ τοῦ Πλήθωνος.
Ὁ Γεμιστὸς ἀπαντῶν ἔγραψε Πρὸς τὰς Σχολαρίου ὑπὲρ Ἀριστοτέλους ἀντιλήψεις.
Ὁ Σχολάριος κατανοῶν, ὅτι δὲν ἠδύνατο ν’ ἀντιπαραβληθῇ πρὸς τοιοῦτον ἀνταγωνιστὴν ἐσιώπησε περιμένων εὐνοϊκωτέραν περίστασιν. Ἐπληροφορήθη, ὅτι ὁ Πλήθων ἔγραφε, κατὰ μίμησιν τοῦ Πλάτωνος, Περὶ Νόμων, σύγγραμμα ὄντως παράδοξον, ἀναπτύσσον τὰς περὶ θρησκείας καὶ ἠθικῆς δοξασίας τοῦ Ζωροάστρου καὶ Πλάτωνος, καὶ παριστῶν τὴν τῶν Λακεδαιμονίων πολιτείαν ὡς πρότυπον ἀγωγῆς· ἐν τέλει συνήπτοντο σημειώσεις περὶ τῶν ἑλληνικῶν ἀρχαιοτήτων, καὶ διαιτητικοὶ κανόνες. Ὑπόκωφος διηγέρθη κατὰ τοῦ Πλήθωνος καταλαλιὰ ὡς ἀντιχριστιανικοῦ καὶ ἀποστόλου τοῦ ἐθνισμοῦ. Προαισθανθεὶς τὴν κατ’ αὐτοῦ προσχεδιαζομένην θύελλαν ἀνέβαλλε τὴν δημοσίευσιν τοῦ ἔργου του. Μετὰ τὸν θάνατόν του, ὁ Δημήτριος Παλαιολόγος, πρὸς ὃν προφανῶς τὸ χειρόγραφον παρεδόθη ὑπὸ τοῦ Γεμιστοῦ, ἐλθὼν εἰς Κωνσταντινούπολιν τὸ ἐνεχείρισεν εἰς τὸν Σχολάριον, τότε πατριάρχην, ὅστις παραχρῆμα τὸ κατεδίκασεν εἰς τὸ πῦρ[4]. Ἐν τινι πρὸς Ἰωάννην Ἔπαρχον ἐπιστολῇ, σωζομένῃ ἐν τῇ βιβλιοθήκη τῶν Παρισίων, ὁ Γεννάδιος ἐκτίθησι τὰ κατὰ τὴν πυρπόλησιν, καὶ ἀνασκευάζει διὰ μακρῶν τὰς τολμηρὰς τοῦ Πλήθωνος δοξασίας. Ἂν καὶ ἡ ὑπὸ τοῦ ἀντιπροσωποῦντος τὴν Ἀριστοτελικὴν φιλοσοφίαν πατριάρχου καταδίκασις τοῦ συγγράμματος τοῦ Πλήθωνος, δὲν προσβάλλῃ
- ↑ Κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην εἶδε τὸν Γεμιστὸν ὁ περιφανὴς Φίλελφος, ὅστις γράφων πρός τινα φίλον του ἐν Ἰταλίᾳ λέγει· «... ὑπῆρξεν ἡ Πελοπόννησος πάλαι ποτὲ ἀνὰ πᾶσαν τὴν Ἑλλάδα καὶ εἰς ἄνδρας καὶ εἰς πλοῦτον ἐπισημοτάτη, ἀλλὰ ταῦτα πάντα ἤδη ἐξέλιπον. Αἱ συνεχεῖς τῶν βαρβάρων ἐπιδρομαὶ καὶ τῶν κατοίκων ἡ ῥᾳθυμία ἐξεκένωσαν τὴν χώραν παντὸς ἀγαθοῦ, ὥστε πλὴν ἑνὸς Γεωργίου τοῦ Γεμιστοῦ, ἀνδρὸς τῳόντι καὶ σοφοῦ καὶ σεμνοτάτου τὸ ἦθος, καὶ εὐμάρειαν ἔχοντος ἐν τοῖς λόγοις, οὐδὲν ἕτερον θέλεις εὑρεῖ ἐπαίνου τινος ἄξιον. Διότι καὶ οἱ ἡγεμόνες ἐκεῖνοι Παλαιολόγοι αὐτοὶ οὐδὲν ἧττον ὑπὸ τῆς ἐνδείας περιθλιβόμενοι, καὶ πρὸς τοὺς ἑαυτῶν καταγέλαστοι ἀποβαίνουσι καὶ ἕρμαιον τῆς ἐκείνων ἰδιοτελείας· ὅθεν πλὴν ἑνὸς τοῦ Γεμιστοῦ, τ’ ἄλλα πάντα εἶναι μετὰ οἴκτου... ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ Γεμιστὸς εἶνε ἤδη ὑπέργηρος, καὶ περί τινα ἀρχὴν ἀπησχολημένος.» 1441 ἐκ Μεδιολάνων· (Μουστοξύδου, Ἑλληνομ. σελ. 387.)
- ↑ Ὁ Σπανδουγίνος Καντακουζηνὸς ἀναφέρει, ὅτι περὶ τὰ τέλη τοῦ ΙΕʹ αἰῶνος ὁ περιφανὴς Σισμόνδος Μαλατέστας, ἄρχων τοῦ Ἀριμίνου, σταλεὶς ὑπὸ τῶν Ἑνετῶν εἰς Πελοπόννησον, ἔλαβε τὰ ὀστᾶ τοῦ Πλήθωνος, καὶ κατασκευάσας πολυτελέστατον τάφον ἐν Ἀριμίνῳ ἔθαψεν ἐκεῖ αὐτά. (Sansovino, Orig. Tur, σελ. 194. )
- ↑ Τὸ πρῶτον μέρος ἐξέδωκεν ἐν Παρισίοις (1858) ὁ ὁμογενὴς Μηνᾶς Μηνωΐδης.
- ↑ Λέγεται ὅτι ὁ Δημήτριος Παλαιολόγος ἠδυνήθη νὰ σώσῃ διάφορα μέρη ἀπὸ τῶν φλογῶν· σημαντικὰ δὲ ἀποσπάσματα ὑπάρχουσι καὶ νῦν εἰς διαφόρους βιβλιοθήκας. Ἡ σωζομένη « Συγκεφαλαίωσις τῶν Ζωροαστρείων καὶ Πλατωνικῶν δογμάτων » καὶ τὸ « Περὶ εἰμαρμένης » λέγονται εἶναι μέρη τῆς Νομολογίας τοῦ Πλήθωνος. Ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τοῦ Μονάχου σώζονται πολλὰ τεμάχια τοῦ Aʹ καὶ Γʹ βιβλίου δημοσιευθέντα ἐν Aretins Beytr zur gesch. und Lit. tom. VI καὶ VII.
εἶπε πρὸς τὸν πατέρα· «ὁ Θεὸς ἔδωκεν εἰς τὸν πατέρα τὸ δῶρον τῆς θεραπείας τῶν σωμάτων· ἀλλὰ βεβαίως τὸ παιδίον τοῦτο ἐγεννήθη ἵνα θεραπεύσῃ τὰς ψυχάς. » Ὁ Μ. Φιτσῖνος, ὡς γνωστὸν, μετέφρασε τὰ συγγράμματα τοῦ Πλάτωνος καὶ Πλωτίνου.
