Ὁ Μωάμεθ γενόμενος κύριος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, μετ’ ἐκπλήξεως παρετήρησε τὴν ἐν τῇ βυζαντινῇ πρωτευούσῃ λειψανδρίαν. Ἐκ τῶν κατοίκων οἱ μὲν ἔπεσαν μαχόμενοι παρὰ τὸ πλευρὸν τοῦ μάρτυρος αὐτοκράτορος, οἱ δ’ ἔφυγον ἅμα εἶδον τὴν ἡμισέληνον κυματίζουσαν ἐπὶ τῆς Ἁγίας Σοφίας, οἱ δ’ ἐπιμείναντες ἐκρύφθησαν. Κατανοῶν ὅτι μόνον ἐλατήριον συγκεντρώσεως τῶν χριστιανῶν ἐν τῇ πρωτευούσῃ ἦτο τὸ Πατριαρχεῖον, ὡσεὶ θρησκευτικὸν καὶ ἐθνικὸν κέντρον θεωρούμενον, εἰσηγήσει καὶ τῶν παρακολουθούντων χριστιανῶν γραμματέων, προσεκάλεσε τοὺς ἀπάτριδας Ἕλληνας ἵνα συνελθόντες ἐκλέξωσι πατριάρχην τῆς ἀρεσκείας των, τὸν ὁποῖον ὑπέσχετο νὰ καθιδρύσῃ κατὰ τὰ βυζαντινὰ ἔθιμα.
Τὸ δέλεαρ ἐκεῖνο πλουσίαν παρήγαγεν ἄγραν· κληρικοὶ καὶ λαϊκοὶ ἀθρόοι ἐπαρουσιάσθησαν, ὡσεὶ λησμονήσαντες τὴν ἁλωθεῖσαν πατρίδα, ἀπέναντι τῆς πατρίου θρησκείας. Τὸ ὄνομα τοῦ Σχολαρίου ὁμοθύμως ἐπροτάθη καὶ ἄνευ ἀντιλογίας παρεδέχθη. Ὁ δὲ μοναχὸς Γεννάδιος, ὑπὸ τὸ ῥάσον ἀρετὰς ἀναχωρητοῦ ἐξασκῶν, ἀπεποιήθη τὴν ἔξοχον τιμήν· μετὰ πολλὰς παρακλήσεις συνῄνεσεν ἵν’ ἀναδεχθῇ τὸν φόρτον τοῦ μεγάλου ἐκείνου ἀξιώματος, θαῤῥῶν, ὅτι ἠδύνατο διὰ τῶν φώτων, τῆς εὐγλωττίας, καὶ τῆς ἀγωγῆς του, νὰ μεσολαβήσῃ μεταξὺ τοῦ ξίφους τοῦ κατακτητοῦ καὶ τῆς δυστυχίας τῶν συμπατριωτῶν του, ἐλαφρώτερα καθιστῶν τὰ δουλικὰ δεσμά. Ἐν τῷ ναῷ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων ἐτελέσθη ἡ πρώτη μετὰ τὴν ἅλωσιν χριστιανικὴ λειτουργία· ὁ μητροπολίτης Ἡρακλείας μετ’ ἄλλων ἀρχιερέων, καὶ ἐνώπιον παντὸς τοῦ χριστωνύμου πληρώματος, ἐχειροτόνησε τὸν Γεννάδιον Σχολάριον πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως καὶ Νέας Ῥώμης.
Μετὰ τὴν χειροτονίαν, ὁ νέος πατριάρχης συνοδευόμενος ὑπὸ τῶν ἐξοχωτέρων κληρικῶν καὶ λαϊκῶν, μετέβη παρὰ τῷ Σουλτάνῳ πρὸς προσκύνησιν[1]. Ὁ Μωάμεθ ὑπεδέχθη τὸν ἀρχηγὸν τῆς ὀρθοδοξίας εὐμενέστατα· καὶ, ἀφοῦ ὡμίλησαν περὶ διαφόρων ἀντικειμένων, τῷ ἐνεχείρισε, κατὰ τὸ ἐπὶ τῶν Βυζαντινῶν ἔθος, δεκανίκιον χρυσοῦν μετὰ λίθων πολυτίμων καὶ μαργάρων ἐγκεκοσμημένον, ἐπειπὼν· «Πατριάρχευε ἐπ’ εὐτυχίᾳ, καὶ ἔχε τὴν φιλίαν ἡμῶν ἐν οἷς θέλεις, ἔχων πάντα τὰ σὰ προνόμια, ὡς καὶ οἱ πρὸ σοῦ πατριάρχαι εἶχον.» Μετὰ τοῦτο κατῆλθεν ἕως κάτω τῆς αὐλῆς συνοδεύων τὸν πατριάρχην, τὸν ὁποῖον καὶ ἀνεβίβασεν ἐπὶ ηὐτρεπισμένου ἵππου, προστάξας ἵνα πάντες οἱ μεγιστάνες τῆς αὐλῆς του ἐξέλθωσιν εἰς συνοδίαν τοῦ πατριάρχου[2], Ὁ Γεννάδιος παρακολουθούμενος καὶ ὑπὸ λαμπρᾶς συνοδίας περιῆλθε τὴν πόλιν εὐλογῶν.
Ὁ Σουλτάνος ἐξέδωκε καὶ διάταγμα ἵνα μηδεὶς ἐνοχλήσῃ ἢ ἀντιτείνῃ τῷ πατριάρχῃ, ὅστις ἀφίετο ἀκαταζήτητος, καὶ ἀδιάσειστος, ἐλεύθερος παντὸς τέλους καὶ δόσεως, αὐτός τε καὶ οἱ ὑπ’ αὐτὸν ἀρχιερεῖς, καὶ οἱ διάδοχοι πατριάρχαι. Δι’ ἑτέρου δὲ διατάγματος ἀπηγόρευσε τὸν εἰς τσαμία μετασχηματισμὸν τῶν ἐκκλησιῶν, ὁρίσας ἵνα οἱ γάμοι, ἐνταφιασμοὶ, καὶ πᾶσαι αἱ ἄλλαι θρησκευτικαὶ τελεταὶ ἐκπληρῶνται ἀκωλύτως, κατὰ τὰ προϋπάρχοντα ἔθιμα τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας. Κατὰ τὴν πανήγυριν τοῦ πάσχα αἱ θύραι τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας νὰ ὦσιν ἀνοικταὶ τριήμερον[3].
Ἐπειδὴ ὁ ναὸς τῆς Ἁγίας Σοφίας εἶχε μεταβληθῆ εἰς τσαμίον, ὁ Μωάμεθ ἐχορήγησε τὸν ναὸν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ὡς πατριαρχείον. Μετ’ οὐ πολὺ εὑρέθη ἐν μέσῳ τῆς αὐλῆς τοῦ ναοῦ ἄνθρωπός τις πεφονευμόνος· ὁ πατριάρχης φοβηθεὶς μήπως ὅμοιαι σκηναὶ συνεχέστερον διαδραματισθῶσι, διὰ τὸ ἔρημον τῆς συνοικίας, ἐζήτησε τὴν μονὴν τῆς Παμμακαρίστου, κειμένην ἐν τῇ χριστιανικῇ συνοικίᾳ, ἥτις καὶ τῷ ἐχορηγήθη, μεταβληθέντος τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων εἰς τσαμίον.
Ὁ Μωάμεθ, ὀξύνους καὶ περίεργος, περιήρχετο συνεχῶς τὴν πόλιν ἀναθεωρῶν πολλὰ καὶ ἐρωτῶν καὶ μανθάνων. Μιᾷ τῶν ἡμερῶν εἰσῆλθεν ἔνδον τῆς αὐλῆς τοῦ πατριαρχείου, καὶ ἀφιππεύσας εἰσέβη εἰς τὸν ναὸν, ὅπου καταβὰς ὁ πατριάρχης προσηγόρευσε καὶ προσεκύνησεν αὐτόν. Ἀφοῦ δὲ ὁ Μωάμεθ ἐκάθησεν ἐπὶ θρόνου ἐντὸς τῆς μικρᾶς ἐκκλησίας ἀπηύθηνε, διὰ διερμηνέως, πολλὰς ἐρωτήσεις πρὸς τὸν πατριάρχην περὶ τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Ὁ Γεννάδιος, ἂν καὶ ἀπροπαρασκεύαστος, ἐξέθηκε, μετὰ παῤῥησίας καὶ σαφηνείας τὰ κυριώτερα τῆς πίστεως κεφάλαια, τὰ ὁποῖα ὁ σουλτάνος οὐ μόνον ἀπεδέχθη εὐλαβῶς, ἀλλὰ καὶ κατευχαριστηθεὶς ἐπὶ τῇ σοφίᾳ τοῦ ἀνδρὸς, τὰ μέγιστα καὶ αὐτὸν καὶ τοὺς χριστιανοὺς ἔκτοτε
