ὁ λόγος τοῦ πολλαπλασιασμοῦ τῶν διαλέκτων, αἵτινες εὑρίσκονται καὶ παρὰ τοῖς Ἕλλησι καὶ παρὰ τοῖς συγγενέσιν αὐτῶν λαοῖς, καὶ ὧν μνημονεύουσι καὶ τὰ Ὁμηρικὰ ἔπη[1]. Καθὼς ἡ παρὰ τῶν Ἑλλήνων χώρα διατέμνεται ὑπὲρ πᾶσαν ἄλλην θαυμασίως ὑπὸ τῶν ζυγῶν τῶν ὀρέων καὶ τῶν θαλασσῶν, οὕτως ὥστε φυσικῶς δὲν φαίνεται ἐπιτηδεία, ὡς αἱ πεδιάδες τοῦ Εὐφράτου καὶ Γάγγου, νὰ περιέχῃ λαὸν ὁμοιόμορφον ἐν ἑνὶ μεγάλῳ κράτει συμπεριλαμβανόμενον, καὶ καθὼς διὰ τῆς φυσικῆς ταύτης διαιρέσεως ἐξηγεῖται ἡ τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ εἰς τόσας φυλὰς διαίρεσις, ὧν τινες κατὰ τοὺς ἀρχαιοτάτους μυθικοὺς χρόνους καὶ ἕτεραι ἐν τῇ προγενεστέρᾳ ἐποχῇ προκαλοῦν τὴν ἡμετέραν προσοχὴν· οὕτω καὶ ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα ὑπὲρ πᾶσαν ἄλλην διετμήθη εἰς τοσαύτας ἀπ’ ἀλλήλων διαφερούσας διαλέκτους, ἀναλόγως τῆς ποικιλίας τῶν φυλῶν καὶ τύπων. Εἰς τὸν ἐρωτήσαντα ποῖαι ὑπῆρχον σχέσεις μεταξὺ τῶν διαλέκτων τῶν Πελασγῶν, Δρυόπων, Ἀβάντων, Λελέγων, Ἐπυιῶν καὶ τῶν ἑτέρων φυλῶν, αἵτινες ἦσαν διεσπαρμέναι εἰς τὴν Ἑλλάδα κατὰ τοὺς ἀρχαιοτάτους χρόνους θὰ ἦτον τολμηρὸν ν’ ἀπαντήσῃ τις· τοῦτο ὅμως φαίνεται ἐναργὲς, ὅτι τὸ πλῆθος τῶν φυλῶν τούτων καὶ αἱ συχναὶ αὐτῶν μεταναστεύσεις, ἐξ ὧν προέκυψεν ἡ διάφορος αὐτῶν σύνδεσις καὶ συγχώνευσις σχετίζονται στενῶς μετὰ τῆς ἀκανονίστου κατασκευῆς, ἣν ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα δεικνύει ἐν τοῖς ἀρχαιοτάτοις αὐτῆς μνημείοις, ἐὰν δὲν πρέπῃ τις ἐνταῦθα νὰ ἀποδώσῃ τὴν πρωτίστην αἰτίαν[2].
Αἱ ἀρχαιόταται ἐκεῖναι φυλαὶ, ἃς ἐν ἀρχῇ εὑρίσκομεν ἐν Ἑλλάδι, καὶ ἐξ ὧν ἔπειτα οἱ Πελασγοὶ καὶ Λέλεγες ὑπῆρξαν αἱ εὐρύτερον διαχυθεῖσαι, ἀναμφιβόλως πολὺ ἔπραξαν διὰ τὴν πρώτην καλλιέργειαν τοῦ ἐδάφους, διὰ τὴν θεμελίωσιν θρησκευτικῶν ὀργανισμῶν καὶ τὴν πρώτην διάταξιν κοινωνικῆς καταστάσεως. Οἱ Πελασγοὶ διεσπαρμένοι εἰς πολλὰ μέρη τῆς Ἑλλάδος, καὶ κύριοι τῶν γονιμωτέρων χωρῶν, τῆς Θεσσαλίας, τῆς κοιλάδος τοῦ Πηνειοῦ, τῶν κατωτέρων χωρῶν τῆς Βοιωτίας, τῶν πεδιάδων τῆς Ἀργολίδος καὶ Σικυῶνος, πρὶν ἢ περιπλανηθῶσι κατὰ στίφη ἐπὶ τῆς Ἑλλάδος, παρουσιάζονται ἡμῖν λαὸς ἐραστὴς τῆς διαμονῆς του, σπουδάζων νὰ θεμελιώσῃ πόλεις, νὰ ἐξασφαλισθῇ διὰ γιγαντωδῶν τειχῶν καὶ μετὰ θερμοῦ ζήλου ν’ ἀποδώσῃ λατρείαν εἰς τὰς δυνάμεις τοῦ Οὐρανοῦ καὶ τῆς Γῆς, αἵτινες τῷ ἐγονιμοποίησαν τὰς πεδιάδας καὶ τῷ παρέσχον τὴν εὐτυχίαν εἰς τὰ ποίμνιά του.
Αἱ μυθικαὶ γενεαλογίαι τοῦ Ἄργους ἦλθον εἰς ἅμιλλαν, οὕτως εἰπεῖν, μὲ τὰς τῆς Σικυῶνος, καὶ ἀμφότεραι αἱ πόλεις αὗται ἀνήγαγον τὴν καταγωγὴν αὐτῶν εἰς τὴν μᾶλλον μεμακρυσμένην ἀρχαιότητα διὰ σειρᾶς πατριαρχικῶν ἡγεμόνων, ὧν τὸ μέγιστον μέρος δὲν ὑπῆρξεν ἢ καθαραὶ προσωποποιήσεις τοῦ τόπου, τῶν ὀρέων, καὶ ποταμῶν του. Καὶ οἱ Λέλεγες μεθ’ ὧν συνηνώθησαν οἱ Λοκροὶ πρὸς βοῤῥᾶν τῆς Ἑλλάδος καὶ οἱ Ἐπυιοὶ ἐν Πελοποννήσῳ ἂν καὶ φαίνεται ὅτι ἔσχον ἧττον σταθερὰς κατοικίας καὶ ὑπῆρξαν ἐπιρρεπεῖς εἰς εἶδός τι πολεμικώτερον ζωῆς, ὁποῖοι κατὰ τὸν Θουκυδίδην διετηρήθησαν μέχρι τῶν χρόνων του εἰς τὰς ὀρεινὰς χώρας τῆς ἀρκτικῆς Ἑλλάδος, οὐχ ἧττον ἐξύμνησαν τοὺς ἥρωας τῆς φυλῆς των καὶ ἰδίως τὸν Δευκαλίωνα καὶ τοὺς ἀπογόνους του ὡς θεμελιωτὰς πόλεων καὶ ναῶν τῶν θεῶν. Ἀλλ’ οὐδὲν σημεῖον ἔχομεν ἀνωτέρας αὐτῶν πνευματικῆς προκοπῆς ἢ ᾀσμάτων, ἐν οἷς ν’ ἀναφαίνηται ὁ ἰδιάζων χαρακτὴρ τῶν φυλῶν τούτων· καὶ ὑπάρχει ἀμφίβολον ἐὰν θὰ δυνηθῶμέν ποτε ν’ ἀναγνωρίσωμεν τὰ χαρακτηριστικὰ σημεῖα φυσιογνωμίας ἰδίας εἰς τὰς παραδόσεις τῶν θεῶν καὶ ἡρώων τῶν φύλων, ἅτινα κατῴκησαν τὰς χώρας ταύτας. Καὶ εἶνε λυπηρότατον ὅτι μετὰ τῶν ἡμετέρων πηγῶν φαίνεται ἀδύνατον νὰ ἐκφέρωμεν βάσιμόν τινα γνώμην περὶ τῶν διαλέκτων τῶν φυλῶν τούτων· καὶ ἰδίως διότι ἔχομεν πολὺ ἐλλιπῆ γνῶσιν, στηριζομένην εἰς ὀλίγας ἐπιγραφὰς καὶ χωρία γραμματικῶν ἀκόμη καὶ περὶ αὐτῶν ἔτι τῶν διαλέκτων, αἵτινες κατὰ τὴν ἱστορικὴν ἐποχὴν εἰς ἑκάστην ἐλαλοῦντο πόλιν, καθ’ ὃν χρόνον δὲν εἶχον λάβει φιλολογικήν τινα ἀνάπτυξιν ὑπὸ τῶν ποιητῶν καὶ συγγραφέων.
Ἀλλ’ ἔτι μᾶλλον ἀξιολογωτέρα διὰ τὴν ἱστορίαν τῆς διανοητικῆς καλλιεργείας τῶν Ἑλλήνων εἶνε διάκρισίς τις τῶν φυλῶν καὶ τῶν διαλέκτων, αἵτινες ἐσχηματίσθησαν κατ’ ἐκείνην τὴν ἐποχὴν, εἰς ἣν ἡ ὑπεροχὴ τῶν φυλῶν καὶ τῶν πολεμικῶν λαῶν καὶ ἔρως τις περιπετειῶν ἔδωκε τὸ ὄνομα
- ↑ Ἐν Ἰλιάδι (Β, 804, Δ, 437) ἀναφέρεται ἡ διαφορὰ τῆς διαλέκτου μεταξὺ τῶν συμμάχων τῶν Τρώων, καὶ ἐν Ὀδυσσείᾳ (ΙΘʹ. 175) μεταξὺ τῶν ἐν Κρῆτῃ Ἑλληνικῶν φυλῶν.
- ↑ Τὰς ἐνταῦθα ἐκτιθεμένας ἰδέας ἀνεσκεύασεν ὁ Hartung, εἰς ἣν ἔγραψε περὶ τοῦ συγγράμματος τούτου ἐπίκρισιν ἐν τοῖς Χρονικοῖς τῆς Ἐπιστημονικῆς κριτικῆς (Annali di critica scientifica) 1844, μηνὶ Μαρτίῳ σ. 366.
