ὑψηλῇ ἀλληγορίᾳ, παρὰ τὴν ἐπιθανάτιον κλίνην, τὴν εὐγενῆ Θεόν. Ἀλλ’ ἐὰν ἐσίγησεν ἤδη ἡ κριτική, δὲν ἐλάλησεν ἔτι ἐπαρκῶς περὶ τοῦ Ἀριστείδου Δαμαλᾶ, ἡ ἀφ’ ὑψηλοτέρας σκοπιᾶς ἐποπτεύουσα ψυχολογία, εἰς τὴν ἔρευναν τῆς ὁποίας δὲν προσπίπτει μόνη ἡ μονομερὴς ἐκδήλωσις τῆς ἰδιοφυΐας, ἀλλ’ ἡ ὅλη αὐτῆς διαμόρφωσις καὶ ἀνέλιξις, διὰ μέσου τοῦ βίου καὶ τῶν ποικιλωνύμων αὐτοῦ διευθύνσεων.
Ἡ ἀνέλιξις ὄντως τῆς καλλιτεχνικῆς ἰδιοφυΐας τοῦ Ἀριστείδου Δαμαλᾶ παρουσιάζει πολύπλοκον ψυχολογικὸν καὶ αἰσθητικὸν φαινόμενον. Γόνος πατριαρχικοῦ οἴκου, γεννηθείς ἐν μέσῳ δόξης καὶ λαμπρότητος, προτοῦ ὑπάρξῃ καλλιτέχνης, ὑπῆρξεν ἄνθρωπος τοῦ κόσμου. Καὶ ὅτε ἐξαπίνης ἡμέραν τινὰ ἐμφανίζεται ἐπὶ τῆς παρισινῆς σκηνῆς, παρὰ τὴν μεγαλειτέραν καλλιτέχνιδα τοῦ αἰῶνος, ἐμψυχῶν τοὺς δραματικοὺς τύπους τοῦ Δυμᾶ καὶ τοῦ Ὀνέ, ἀγνοεῖ τις ἂν τὴν φάσιν ταύτην τοῦ βίου τοῦ Δαμαλᾶ δύναται νὰ χαρακτηρίσῃ ὡς τελικὴν ἐκδήλωσιν τῆς ἰδιοφυΐας του, ἢ ὡς ἁπλοῦν ἐπεισόδιον. Ἐνταῦθα κεῖται ἓν τῶν σπουδαιοτέρων ζητημάτων, ἅτινα παρουσιάζει ἡ μελέτη τῆς καλλιτεχνικῆς ἀνελίξεως αὐτοῦ. Ἄλλοτε, ἐν ἐποχῇ ὅτε ἡ ψυχολογία δὲν εἶχεν ἔτι ὑψωθῆ εἰς τὴν παράλληλον τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν, τὰ διανοητικὰ καὶ ψυχολογικὰ φαινόμενα ἐλύοντο καὶ ἠρευνῶντο εὐχερέστερον. Ὑπῆρχε δαψιλὲς τὸ ἐφόδιον τῶν κενῶν λέξεων καὶ τῶν πεφυσημένων φράσεων, τῶν καλυπτουσῶν τὴν ἐρημίαν τῶν ἐννοιῶν. Διὰ τῶν ὅρων: κλῆσις, προορισμός, τάλαντον, ἡρμηνεύοντο αἱ ποικιλώτεραι διευθύνσεις τῆς διανοίας, ἡ δὲ ἰδιοφυΐα ἐθεωρεῖτο θεόσδοτον οἱονεὶ χρῖσμα, ὁδηγοῦν ἀσφαλῶς πρὸς τὴν δόξαν, ἀνεξαρτήτως πάσης ἐξωτερικῆς ἐπιδράσεις. Μετατεθέντος ἤδη ἄρδην τοῦ πεδίου τῆς ψυχολογικῆς ἐπισκοπήσεως, μετεβλήθη ῥιζικῶς καὶ ἡ μέθοδος τῆς ψυχολογικῆς ἐρεύνης, ἥτις ἀποκατέστη ἔρευνα καθαρῶς πειραματική, ἀναλύουσα καὶ ἀνατέμνουσα τὸν βίον ἐν πάσαις αὐτοῦ ταῖς ἐκδηλώσεσι. Διαγράφοντες ἡμεῖς ἐνταῦθα ἀτελὲς ψυχολογικὸν σκιαγράφημα τοῦ ἐπιφανοῦς καλλιτέχνου δὲν ἀξιοῦμεν ὅτι παρέχομεν τελείαν καὶ ἀπηκριβωμένην ἀνάλυσιν τῆς ἰδιοφυΐας αὐτοῦ. Ἡ ταξιθέτησις τῶν διαφόρων αὐτῆς μορφῶν τῶν προκυπτουσῶν ἐκ τῶν ποικίλων διευθύνσεων καὶ διαθέσεων τοῦ πνεύματος, ἀποτελεῖ κατὰ τὸν Wunt, ἓν τῶν σπουδαιοτέρων ζητημάτων τῆς Φυσιολογικῆς Ψυχολογίας, τῆς ἀληθοῦς ψυχολογίας τοῦ αἰῶνος. Οὔτε τὰ ὅρια, οὔτε τὸ εἶδος τῆς παρούσης διατριβῆς ἐπιτρέπουσι τὴν ἐμπεριστατωμένην ταύτην ἀνάλυσιν. Ἀλλ’
