ἄλλο ἔθνος ἐγνώρισε τὴν ἁρμονίαν· ἡ μουσικὴ πάντων συνίστατο ἐκ μόνης τῆς μελῳδίας. Ἐν τούτοις ἡ ἀρχαία μουσική, ὡς εἴδομεν, δὲν ἔλειψε νὰ ἔχῃ θαυμαστὰ καὶ ἐξαίσια ἀποτελέσματα ἐπὶ τῶν ἀρχαίων· δὲν λείπει ἐπίσης νὰ ἐπιδρᾷ μεγάλως καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων λαῶν τῶν στερουμένων τῆς ἁρμονίας. Οὐδὲν δὲ τὸ παράδοξον καὶ θαυμαστόν, διότι, ὡς ἤδη εἴπομεν, μόνη ἡ μελῳδία εἶνε ἡ γλῶσσα τῆς μουσικῆς ἡ δυναμένη νὰ παραστήσῃ τὰ ἐνδομύχως ἀναπτυσσόμενα διάφορα αἰσθήματα, νὰ διερμηνεύσῃ τὰς ἐν τῇ ψυχῇ συγκινήσεις τοῦ ἀνθρώπου καὶ νὰ μεταδὠσῃ ταύτας εἰς τὸν ἀκούοντα. Ἄλλως δὲ οὐδὲν ἔμψυχον ὃν ἐν τῇ φύσει, οὐδὲν πτηνόν, οὐδὲν ζῶον γνωρίζει καὶ παράγει ἄλλην συμφωνίαν καὶ ἁρμονίαν, εἰμὴ μόνον τὴν ὁμοφωνίαν, ἄλλην μουσικήν, εἰμὴ μόνον τὴν μελῳδίαν, καὶ αὕτη μόνη εἶνε καταληπτὴ καὶ ἑπομένως εὐχάριστος εἰς πάντας τοὺς λαούς, εἰς πάντα ἄνθρωπον.
Ὁ μέγας διδάσκαλος Fétis μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρει τὸ ἑξῆς ἐκφραστικώτατον συμβάν· «ἐγνώρισα ἐν Παρισίοις — λέγει — Ἄραβα, ὅστις ἠγάπα περιπαθῶς τὴν μελῳδίαν τῆς Μασσαλιώτιδος καὶ πολλάκις μὲ παρεκάλει ν’ ἀνακρούω αὐτὴν ἐπὶ τοῦ κλειδοκυμβάλου· πλήν, ὅταν ἐπεχείρουν νὰ ἐκτελέσω αὐτὴν μετὰ τῆς συνοδευούσης ἁρμονίας (accompagnement), μοὶ ἐκράτει τὴν ἀριστερὰν χεῖρα λέγων μοι — Ὄχι, ὄχι αὐτὸν τὸν ἦχον, τὸν ἄλλον μόνον, σὲ παρακαλῶ! Οἱ συνοδεύοντες βαρεῖς ἦχοι τῆς ἁρμονίας ἦσαν διὰ τὴν ἀσυνήθιστον ἀκοὴν τοῦ Ἄραβος δεύτερον ἐπιπρόσθετον καὶ ἐνοχλητικὸν μέλος, ὅπερ ἐκώλυεν αὐτὸν ν’ ἀκούσῃ τὴν μελῳδίαν τὴν Μασσαλιώτιδος!»
Καὶ ὁ λαὸς τῆς Ἑλλάδος σήμερον, μολονότι ἀγνοεῖ ἐντελῶς τὴν ἁρμονίαν, δὲν συγκινεῖται καὶ παθαίνεται ὀλιγώτερον ἀπὸ τὰς ὡραίας αὐτοῦ δημώδεις μελῳδίας. Ὁ Ἀνατολίτης στερούμενος ὡσαύτως τῆς ἁρμονίας οὐχ ἧττον ἐντρυφᾷ ἐν μακαρίᾳ ἀπολαύσει καὶ ἀνεκφράστῳ ἡδονῇ εἰς τὰς περιπαθεστάτας καὶ γοητευτικὰς μελῳδίας τῶν τουρκικῶν ἀμανέδων, ἐνῷ ἤκιστα συγκινεῖται καὶ μένει ἐντελῶς ἀπαθὴς εἰς τὴν σοφὴν μουσικὴν τῶν εὐρωπαίων μουσουργῶν.
Ἀλλ’ εἶνε περίεργος ἡ ἀνθρωπίνη εὐαισθησία, ἰδίως ὅσον ἀφορᾷ τὴν μουσικήν. Ἐνῷ ἡ μουσικὴ αὕτη ἐνθουσιᾷ καὶ παθαίνει τὸν ἕνα λαόν, ἡ αὐτὴ μουσικὴ ἐλάχιστα συγκινεῖ τὸν ἄλλον λαόν· μάλιστα μελῳδίαι τινες, αἵτινες παρά τινι λαῷ ἐξήσκουν μεγίστην δύναμιν· παρ’ ἄλλῳ λαῷ ἡ δύναμις αὕτη ἦτο ἀκατανόητος.
