ναντιρρήτως ὁ Νικόλαος Γύζης κατέχει τὴν πρώτην μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων ζωγράφων θέσιν. Γεννηθεὶς ἐν τῇ μικρᾷ νήσῳ Τήνῳ κατὰ τὸ 1842, ὅπου τοσοῦτοι ἄλλοι καλλιτέχναι εἶδον τὸ φῶς, ἀπεστάλη ὑπὸ τοῦ αὐτόθι εὐαγοῦς ἱδρύματος τῆς Εὐαγγελιστρίας ἅμα ὡς ἀποπερατώσας τὰς ἐν τῇ ἐνταῦθα καλλιτεχνικῇ Σχολῇ σπουδάς του, τῇ γενναίᾳ προστασίᾳ τοῦ κ. Ν. Νάζου, γνωστοῦ διὰ τὴν πρὸς τὰς ὡραίας τέχνας λατρείαν του, εἰς Μόναχον τῆς Γερμανίας, ὅπου ἐγένετο μαθητὴς τοῦ ἀποθανόντος πέρυσιν διασήμου Πιλότη, σχὼν ὡς συμμαθητὰς τοὺς μᾶλλον σήμερον διακεκριμένους Γερμανοὺς τεχνίτας: Δέφρεγκερ, Μάξ, τὸν μεταστάντα δαιμόνιον Μάκαρτ καὶ ἄλλους. Ἕλληνα συμμαθητὴν εἶχε μόνον τὸν Λύτραν, διὰ σπανίας ἰδιοφυΐας ἐν τῇ γραφικῇ πεπροικισμένον καὶ μεθ’ οὗ παιδιόθεν συνεδέετο δι’ ἀρρήκτου φιλίας. Ὁ Πιλότης ἦτο μέγας τεχνίτης, ἄλλα μεγαλήτερος ἔτι διδάσκαλος, κατώρθωσε νὰ μορφώσῃ — πρᾶγμα σπανιώτατον — ἕκαστον μαθητὴν κατὰ τὸ ἴδιόν του τάλαντον, διὰ τοῦτο ὅλοι οἱ μαθηταί του ἀνεδείχθησαν ἐν τῇ τέχνῃ. Τὸ πρῶτον βραβευθὲν ἔργον τοῦ κ. Γύζη ἦτο ἡ «Ἰουδὶθ ἐν τῷ στρατοπέδῳ τοῦ Ὀλοφέρνους.» Ἡ βαθεῖα αἰσθητικότης καὶ ὁ πρὸς τὰς ἀνατολικὰς καλλονὰς ἔρως τοῦ Γύζη εὗρον εὐρὺ ἐν τῷ ἔργῳ ἐκείνῳ στάδιον. Ἐν ἑνὶ ἑτέρῳ πίνακι, ὀλίγον μετὰ ταῦτα ἐκτελεσθέντι, ἐν τῇ «Εἰδήσει τῆς ἁλώσεως τοῦ Σεδάν», ἐκδηλοῦται ἡ λαμπρὰ περὶ τοὺς χαρακτῆρας ἰδιοφυΐα τοῦ τεχνίτου, ὡς καὶ ἡ ἄμεμπτος ἐκτέλεσις. Ὁ Γύζης ἤλλαξε πολὺ ἔκτοτε· τότε τὰ ἔργα του ἦσαν πολὺ νωπά, σήμερον ἐργάζεται μετὰ μεγίστης τελειότητος, ἐννοεῖ νὰ ἱκανοποιῇ καὶ τοὺς μᾶλλον αὐστηροὺς κριτάς. Τὸ «Παραμύθι», ἓν τῶν τελευταίων ἔργων του, εἶναι ἴσως τὸ ἀριστούργημά του. Ἐν αὐτῷ ὑπάρχουσι κεφαλαὶ ἀμιμήτου χάριτος, ἐκφράσεως, χρωματισμοῦ καὶ κάλλους. Ἡ ὅλη σύνθεσις εἷναί τι σαγηνεῦον. Ἐκεῖνα τὰ πέριξ τῆς ἀγαθῆς μάμης συμμαζευμένα παιδία εἷναι ὡς ἀγγελούδια. Ὁ Γύζης ἂν καὶ ἔζησε τὸν ἥμισυν βίον του ἐν Γερμανίᾳ εἷναι τόσον Ἕλλην τὴν μορφήν, μελαψὸς καὶ εὐειδέστατος ὢν, ὅσον καὶ τὴν τέχνην, τὴν ἁπλότητα καὶ τὴν ἄκραν ἠρεμίαν ἐν τοῖς πίναξι φιλῶν.
Μετὰ τὸν Λύτραν φίλον ἄριστον θεωρεῖ τὸν γερμανὸν Δέφ-
