καὶ οὐχὶ νὰ σύρῃ ἀκόμη ἐπὶ τῆς σκηνῆς τὰ ράκη τοῦ ἀναχρονισμοῦ του. Σήμερον τοιοῦτο ἔργον οὔτε σκοπόν τινα ἐκπληροῖ οὔτε ἐπίδρασιν ἐλαχίστην δύναται νὰ ἔχῃ· σήμερον τὰ φῶτα τῆς παιδείας διεσπάρησαν δαψιλῶς χάρις εἰς τὴν δραστήριον φιλοπατρίαν του ἡμετέρου ἔθνους καὶ τὴν γοργὴν φορὰν του πνεύματος τοῦ αἰῶνος, ἡ δὲ τέως ἀκατασκευος γλῶσσα ἡμῶν ἐπετέλεσε βαθμηδὸν τὴν μόρφωσίν της καὶ ἀπέκτησε τὴν σθεναρὰν ἑνωτικήν της δύναμιν συνδεουσα διὰ δεσμοῦ ἀκαταμαχήτου τοὺς διεσπαρμένους ὁμοφυλους. Παρεκτὸς ὀλίγων ἀπαραιτήτων τοπικῶν ἰδιωτισμῶν ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα τανῦν ἀποβαλοῦσα βαθμηδὸν τὸν φόρτον τῶν ξενισμῶν καὶ βαρβαρισμῶν δὲν λαλεῖται ἐν Χίῳ, ἐν Κρήτῃ, ἐν Ἑπτανήσῳ ὅπως ἐλαλεῖτο κατὰ τὴν ἐποχὴν, καθ’ ἣν συνεγράφη ἡ Βαβυλωνία, οἱ κάτοικοι δὲ τῶν εἰρημένων ἑλληνικῶν χωρῶν συναντώμενοι ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι δύνανται κάλλιστα νὰ συνεννοηθῶσιν, χωρὶς ποσῶς νὰ ἐπέλθῃ κωμικὴ ἢ δυσάρεστος παρεξήγησις. Σήμερον οἱ λογιώτατοι ἐξέλιπον, οἱ δὲ τυχὸν διασωζόμενοι καὶ ἐμμένοντες εἰς τὰς ἐσκωριασμένας ἰδέας των ἐδέησε πρὸ πολλοῦ νὰ φυγομαχήσωσιν ἀπέναντι τῶν σαρκασμῶν, οὕς ἐξήγειρε παρὰ τῷ κοινῷ πᾶσα ἀνίσχυρος αὐτῶν προσπάθεια. Σκοπὸν καὶ ἐπίδρασιν λυσιτελῆ δὲν ἠδύνατο νὰ ἔχῃ τοιοῦτο ἔργον οὐδ’ εἰς αὐτὴν τὴν ἐποχὴν ὁπότε ἐγράφη. Ἄν ἤθελεν ὁ συγγραφεὺς νὰ διακωμῳδήσῃ—τοῦθ’ ὅπερ καλῶς ποιῶν ἀρνεῖται διαρρήδην ἐν τῷ προλόγῳ του—τὸν Καισαρέα διότι εἰσάγει τουρκικὰς λέξεις εἰς τὴν ὁμιλίαν του ἢ τὸν Ἑπτανήσιον διότι ξενοφώνως φθέγγεται χρώμενος λέξεσι καὶ φράσεσιν ἰταλικαῖς, θὰ ἐδείκνυεν ἄδικον καὶ ἀνόητον ζῆλον, ἐπειδὴ ἡ κατὰ τόπους διαφθορὰ τῆς λαλουμένης γλώσσης εἶνε συνέπεια τῶν ἐπὶ αἰῶνας διαρκεσασῶν ἱστορικῶν περιπετειῶν τοῦ πολυπαθοῦς ἡμῶν Γένους, δι’ ἃς βεβαίως δὲν εὐθύνονται αἱ νεώτεραι γενεαί. Ἄν δὲ πάλιν ἤθελεν, ὡς ἀφελῶς λέγει ὁ συγγραφεύς, νὰ προτρέψῃ διὰ τοῦ μέσου τούτου τοὺς ὁμοεθνεῖς εἰς τὴν διάδοσιν τῆς παιδείας, ἡ ἀξίωσίς του ἦτο ὑπερβολικὴ, διότι ἀπαιτεῖται ἐπίσης μακρῶν ἐτῶν ἐργασία ὅπως ἡ γλῶσσα ἀποσκυβαλίσῃ τούς παρεισφρὴσαντας εἰς αὐτὴν ξενισμούς, ἔργον ὅπερ δὲν δύναται νὰ ἐπιτελέσῃ διὰ μιᾶς μὲ ὅλην τὴν ἀγαθήν της πρόθεσιν μία μετρία κωμῳδίᾳ. Ἐνῷ δὲ στερεῖται προορισμοῦ, εἶνε ἀφ’ ἑτέρου ὑπὸ τεχνικὴν ἔποψιν ὅλως διόλου κακόζηλον καὶ ἀδόκιμον κατασκεύασμα, διότι ἐπὶ τέλους πᾶσα ἡ πλοκὴ τοῦ ἔργου στηρίζεται εἰς παρεξήγησιν προελθοῦσαν ἐκ μιᾶς λέξεως κακεμφάτου, αἱ δ’ ἐν αὐτῷ ὑπάρχουσαι ὀλίγαι χυδαῖαι εὐφυολογίαι εἰς τὸν αὐτὸν δυσώδη κύκλον ἀνάγονται. Ὡραία τῷ ὄντι διδασκαλία νὰ
περιμένῃ τὸ κοινὸν νὰ φαιδρυνθῇ μὲ πολλὴν συγκατάβασιν τῶν ὀσφραντικῶν του νεύρων, ἀπό τὸν γνωστὸν δυϊκὸν τοῦ Λογιωτάτου μεθερμηνευόμενον παρὰ του Ἀνατολιτου!
Εἰς τὸ βασίλειον τῶν γραμμάτων καὶ τῆς τέχνης ἔργα μὴ φέροντα τήν γνήσιαν σφραγῖδα του πνεύματος καὶ τῆς ἐμπνεύσεως δὲν ἔχουσι λόγον ὑπάρξεως· καὶ ἂν διὰ λόγους κριτικῆς ἀτροφίας καὶ ἀμούσου συγκαταβάσεως κατωρθώσωσι καὶ τινα κίβδηλα μετά τιμῆς νὰ κυκλοφορήσωσιν, ἡ πρόοδος ἡ διαμορφοῦσα τὴν καλαισθησίαν τ’ ἀνευρίσκει μίαν ἡμέραν καὶ τὰ καταδικάζει εἰς ἀνυπαρξίαν. Γινώσκω ὅτι τὸ ἐθνικὸν λεγόμενον θέατρον συντηρεῖται κυρίως ἐκ τῶν μᾶλλον ἀμόρφων καὶ ἀηδων τερατουργημάτων τοῦ παρακμάσαντος ρομαντισμοῦ, καὶ ὅτι εἰς τὸ νοῆμον δημόσιον τὸ συρρέον εἰς τὰς παραστάσεις του παρέχεται σχεδὸν καθ’ ἑσπέραν ἡ λιπαρὰ καὶ δύσπεπτος τροφὴ τῶν δραμάτων τοῦ Μπουρζοὰ καὶ Δ’ Ἐνερύ. Ἀλλὰ παρὰ τοῖς ἐχέφροσι δὲν πιστεύω ὅτι ὑπάρχει δευτέρα περὶ τούτου γνώμη, ὅταν δὲ ἔλθῃ ἡ ὥρα πρὸς ἀποτελεσματικὴν ἐνέργειαν ὑπὲρ τῆς καταπεπτωκυίας ἑλληνικῆς σκηνῆς, πάντα συλλήβδην τὰ ὀθνεῖα ταῦτα ἐξαμβλώματα θὰ ριφθῶσιν εἰς τὸν Καιάδαν ἄνευ διαδικασίας καὶ χωρὶς ἐλπίζω νὰ ἐγερθῇ τις συνηγορῶν ὑπὲρ τῆς διατηρήσεως αὐτῶν. Τὸ πρωτότυπον ὅμως δραματολόγιον, ὅσον πενιχρὸν καὶ περιωρισμένον καὶ ἂν εἶνε, δεῖται μᾶλλον ἐπισταμένης ἐξελέγξεως, ὅπως ἀποκαθαιρόμενον ἀπὸ τῶν ἀχρήστων χρησιμεύσῃ ὡς πυρὴν εἰς τὴν μέλλουσαν εὐέλπιδα παραγωγὴν. Τοιαύτη προπαρασκευαστικὴ ἐργασία ἠδύνατο φρονῶ ν’ ἀρχίσῃ ἀπὸ τοῦδε ἄνευ τινὸς ζημίας, ἐπειδὴ δ’ ἐγένετο κατ’ αὐτὰς μεταξύ τῶν λογίων καὶ τῶν εἰδημόνων λόγος πολὺς περὶ του ἑλληνικοῦ θεάτρου καὶ τῆς βελτιώσεως τῆς τύχης αὐτοῦ, ἠβουλήθην νὰ ἐκφράσω καὶ ἐγὼ τὴν ἀνωτέρω γνώμην περὶ ἐξοστρακίσεως ἀπὸ τῆς σκηνῆς αὐτοῦ ἔργου ἀπηρχαιωμένου, οὐδένα πλέον ἐκπληροῦντος προορισμόν, ἀντικειμένου δὲ εἰς τὴν ἐπιδιωκομένην ἐξευγένισιν καὶ ἐπιφυλάσσομαι προσεχῶς, ἀφετηρίαν λαμβάνων ἐκ τοῦ ἀντικειμένου τούτου, καὶ ἄλλας τινὰς σχετικὰς περὶ τοῦ θεάτρου σκέψεις νὰ ὑποβάλλω εἰς τὴν πεφωτισμένην κρίσιν του κοινοῦ.
Χαραλαμπης Αννινος
Ὅσον μέγας καὶ ἂν εἶνε ὁ σκοπός, ἀλλ’ ὁ πρὸς ἐπιτυχίαν αὐτοῦ μεταχειριζόμενος ἄθλια μέσα εἶνε πάντοτε ἄθλιος.
Ὁ τῶν συνεπειῶν τῆς κακίας φόβος ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἐπέχει τόπον ἀρετῆς.
