καὶ ὅτε ὁ ὑπάρχων τύπος συνείθιζεν ἁπλῶς μὲν καὶ διὰ βραχέων, ἀλλ’ ὅπως δήποτε νὰ ποιῆται λόγον περὶ τῶν σπανίων κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην δημοσιευμένων βιβλίων.
Ἡ ἐπίνοια τοῦ Βυζαντίου ὅπως παραστήσῃ ἐν σειρᾷ σκηνῶν κατὰ τὸ μάλλον ἢ ἧττον κωμικῶν τὴν ἐπικρατοῦσαν περὶ τὴν γλῶσσαν σύγχυσιν κατὰ τὰ πρῶτα μετὰ τὴν ἀνεξαρτησίαν ἔτη, δὲν ἦτο ἴσως ἀφυής. Τὸ Ναύπλιον ἔδρα τῆς Κυβερνήσεως, ἔνθα ἐκ του σάλου τῆς ἐπαναστάσεως φερόμενα εἶχον καταφύγει καὶ ἐνοικήσει παμπληθῆ στοιχεῖα ἐκπρσσωποῦντα τὸν ἀπανταχοῦ καταδιωκόμενον ἑλληνισμόν, ἦτο ὑπὸ τὴν ἔποψιν ταύτην ἀληθὴς πύργος τῆς Βαβέλ. Εἰς τὰς στενωποὺς τῆς μικρᾶς πόλεως, εἰς τὰς μικροσκοπικὰς πλατείας της, εἰς τ’ ἀπέριττα καφενεῖά της καὶ τὰ πενιχρὰ πανδοχεῖα συνωθοῦντο καὶ διηγκωνίζοντο ὁ σκαιὸς Ρουμελιώτης καὶ ὁ κρυψίνους Πελοποννήσιος, ὁ ἄπληστος καὶ ἄτολμος Χῖος, ὁ ἀφελὴς Μικρασιάτης, ὁ εὐθυρρήμων Κρής, ὁ κομπαστὴς καὶ βλάσφημος Ἑπτανήσιος. Πάντα ταῦτα τὰ ποικίλα καὶ ἀνόμοια γλωσσικὰ ἰδιώματα ἀντήχουν ἐν φύρμῷ κατὰ πάσας τὰς ὥρας τῆς ἡμέρας καὶ εἰς πάσας τοῦ βίου τὰς περιστάσεις ἐν τῇ πολυμιγεῖ ἐκείνῃ κοινωνίᾳ, φυσικὸν δὲ ἦτο νὰ ἐπέρχωνται ἀστεῖαι παρεξηγήσεις καὶ ἔστιν ὅτε αἰματηραὶ συγκρούσεις ἐκ γλωσσικῶν παρεννοήσεων. Ὁ Βυζάντιος, σύγχρονος ὤν ἔτυχε βεβαίως ν’ ἀκούσῃ τὸν κυκεῶνα αὐτὸν τῶν διαλέκτων, φαίνεται δὲ ὅτι ἢ ἐγίνωσκεν ἐκ τῶν προτέρων ἢ ἐπεμελήθη χάριν τοῦ σκοποῦ του νὰ ἐκμάθῃ πλείστας ἐκ τῶν ἰδιωτισμῶν αὐτῶν, διότι ἡ ἀπόδοσις τοῦ λεκτικοῦ τῶν διαφόρων τῆς κωμῳδίας του προσώπων ἐγένετο ἀρκετὰ πιστῶς καὶ μόνον παρεστάθη ἐπὶ τὸ ὑπερβολικώτερον, ὡς εἶνε ἐπιτετραμμένον εἰς τοιούτου εἴδους παίγνια, ἡ διαφθορὰ τῆς κοινῆς γλώσσης. Εἰς τοῦτο ἀποβλέψας, καὶ μὴ ὤν ἄλλως τε ἐξ ἐπαγγέλματος κωμῳδοποιὸς, παρημέλησε τοῦ μύθου καὶ ἔπλεξε τὴν ὑπόθεσιν μὲ ἱκανὴν ἀπειρίαν ἐπὶ ἱστοῦ ἀρκετὰ χονδροειδοῦς. Δὲν εἶχε σκοπὸν νὰ σατυρίσῃ, ἀλλὰ μόνον ν’ ἀστειευθῇ, ἔκρινε δὲ καλὸν ρητῶς νὰ δηλώσῃ τοῦτο εἰς τὸν πρόλογον τοῦ ἔργου του γράψας: «τὴν λυπηρὰν αὐτὴν κατάστασιν, εἰς τὴν ὁποίαν ἐξετραχηλίσθη ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα μὴ θελήσας νά ἐκτραγῳδήσω, ἐθέμην σκοπὸν νὰ κωμῳδήσῳ, ὥστε δια τῆς ἀστειότητος μᾶλλον νὰ καταρτισθῶσιν οἱ κακῶς προφέροντες τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν καὶ νὰ προτραπῶσιν εἰς τὴν κατὰ τόπους σύστασιν σχολείων πρὸς ἐκπαίδευσιν τῆς νεολαίας των. Δὲν ἀποβλέπω πρὸς ἐμπαιγμὸν τῶν εἰς τὴν σκηνὴν παρουσιαζομένων προσώπων, ἀλλ’ ὡς εἶπον πρὸς καταρτισμὸν καὶ τὴν διὰ τὴν διάδοσιν τῆς παιδείας προτροπήν.» Πρόθεσις σατύρας παροδικῶς μὲν καὶ ἐπεισοδιακῶς εἰς τοῦ Χίου ξενοδόχου τὴν πλεονεξίαν, κυρίως δὲ καὶ ἐμφύτως εἰς τὴν ἀπεικόνισιν τοῦ Λογιωτάτου καὶ του Ἑπτανησίου, τοῦ πρώτου ἐπιμένοντος νὰ λαλῇ εἰς ἀρχαΐζουσαν γλῶσσαν, φορτικῶς ἀκατάληπτον, καὶ περιφρονοῦντος ἐν τῇ ὑπερόπτιδι σοφίᾳ του τοὺς ἀπλοϊκοὺς καὶ ἀγραμμάτους συνδαιτυμόνας, τοῦ δευτέρου δὲ ὑποκρύπτοντος ὑπὸ τὴν εὐέξαπτον ἀλαζονείαν μεθ’ ἧς ἐξήσκει τὰ ὑψηλὰ τοῦ Ἀστυνόμου καθήκοντα ἀμάθειαν παχυλήν. Ἡ τοιαύτη τοῦ συγγραφέως πρόθεσις ἦτο δεδικαιολογημένη. Οἱ λογιώτατοι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἐκίνουν τὸν γέλωτα τῶν φρονίμων διὰ τῆς ἐπιτετηδευμένης γλώσσης, ἣν μετεχειρίζοντο ἐνίοτε περὶ τὸ λέγειν, ἀείποτε δὲ περὶ τὸ γράφειν, ἠδύναντο ὅμως οὐχὶ ἀδίκως νὰ κινήσωσι καὶ τὴν ἀγανάκτησιν διὰ του ζήλου, ὃν κατέβαλλον περὶ τὸ ἐπιβλαβὲς αὐτῶν κήρυγμα. Παρανοήσαντες τὴν πρὸς ἀπομίμησιν τῶν ἀρχαίων ἡμῶν προγόνων τάσιν, ἣν μετὰ πολλῆς πολιτικῆς περινοίας κατώρθωσαν νὰ ἐμπνεύσωσιν εἰς τὸ ἔθνος οἱ τὴν ἐξέγερσιν αὐτοῦ παρασκευάσαντες ἄνδρες, διδάσκαλοι δὲ κατὰ τὸ πλεῖστον ὅντες καὶ ἐγκύψαντες εἰς τὴν μελέτην τῶν ἀρχαίων συγγραφέων, ἤθελον ν’ ἀναστήσωσιν ἐκ του ἀρχαίου ἑλληνικοῦ κόσμου οὐχὶ τὸ ζωοπάροχον καὶ μεγαλουργὸν φρόνημά, ἀλλά τὴν ἀπ’ αἰώνων νεκρὰν γλῶσσαν, μετ’ ἀδιαλλάκτου καὶ μισαλλοδοξου πεισμονῆς ὑποστηρίζοντες τὴν ἑαυτῶν γνώμην. Τὰ πεζὰ καὶ ἔμμετρα αὐτῶν δοκίμια ἦσαν ὑποδείγματα γελοιωδεστάτου μακαρονισμοῦ, βεβαιοῖ δὲ ὁ Βυζάντιος ἐν ὑποσημειώσει ὅτι τὸ ἐν τῇ ΙΒ΄ σκηνῇ περιώνυμον ἐπιτύμβιον «Ἐνθάδε κεῖται Χατζῆ Μουράτης κλήσει κλπ.» ὅπερ συντάττει ὁ Λογιώτατος χάριν του Ἀνατολίτου δὲν εἰνε κωμικὴ ἐπίνοια ἀλλὰ πραγματικὸν ἔργον λογίου τινός, οὐ τὸ χειρόγραφον ἀνεύρε κατὰ τύχην ὁ συγγραφεὺς τῆς Βαβυλωνίας ἐντὸς βιβλίου, ὅπερ ἐδανεισθη, διαφέρον μόνον κατὰ τὸ ὄνομα καὶ τὸν δεύτερον στίχον. Ἐν παρόδῳ δὲ σημειὼ ὅτι ἡ μονομανία αὕτη τῶν διδασκαλων περὶ τὸ ἐπιτηδεύεσθαι διεστραμμένον ἀρχαϊκὸν ὕφος ἔσχεν ἐπιζήμιον ἐπίδρασιν, καὶ ἐξαιρέσει τῶν καθαρῶν καὶ γνησίων δημοτικῶν ᾷσμάτων, τὰ κατὰ τὴν διάρκειαν του ἀγῶνος εἰς λογίαν γλῶσσαν συντεθέντα ποιήματα, τ’ ἀξιοῦντα νὰ ἐμψυχώσωσι τοὺς ἀγωνιζομένους ἢ νὰ ἐξυμνήσωσιν εὐκλεεῖς πράξεις εἶνε παγερὰ καὶ ἄμουσα κατασκευάσματα, μακρὰν ἀπέχοντα τῆς θερμουργοῦ ἐμπνεύσεως τῶν θουρίων του Τυρταίου, τοῦ Ρουζὲ-Δελὶλ καὶ του Θεοδώρου Κέρνερ. Τὸ ἐπὶ τῷ θανάτῳ τοῦ Μάρκου Βότσαρη συντεθὲν ἡρωοελεγεῖον, τὸ ἔως ἐπ’ ἐσχάτων ψαλλόμενον: «Ἕλληνες, κλαύσωμεν ἄνδρα γενναῖον» εἶνε δεῖγμα τῆς ποιητικῆς ταύτης
