Η Μελέτη/Τόμος 6/Τεύχος 2/Η αρχαιολογία εν Ελλάδι κατά το 1911: Προϊστορικαί έρευναι
| ←Βαλκανικοὶ ἐξόριστοι ἐν Ῥώμη | Η Μελέτη, Τόμος 6, Τέυχος 2 Συγγραφέας: Ἡ ἀρχαιολογία ἐν Ἑλλάδι κατὰ τὸ 1911: Προϊστορικαὶ ἔρευναι |
Τὸ ὕδωρ της λήθης→ |
| Συνέχεια από Τεύχος 1. Το πλήρες άρθρο: Η αρχαιολογία εν Ελλάδι κατά το 1911: Προϊστορικαί έρευναι |
Ἀπὸ τὰς ἀρχὰς περίπου τῆς τρίτης χιλιετηρίδος, ἐπὶ αἰῶνας ἀρκετοὺς κατῴκησαν τὸν σπουδαῖον συνοικισμὸν τῆς Ἁγίας Μαρίνης οἱ ἄνθρωποι τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς.
Τοῦτο συμπεραίνομεν ἐκ τοῦ τέσσαρα ἕως πέντε μέτρα παχέος στρώματος τῶν ἐρειπίων τοῦ χωρίου των. Διότι βεβαίως αἰῶνές τινες χρειάζονται διὰ νὰ ὑψωθῇ εἰς τοιοῦτον ὕψος τὸ ἀρχικὸν ἔδαφος ἑνὸς ἀγροτικοῦ συνοικισμοῦ ἀπὸ μόνον τὰς ἀνανεουμένας καλαμοπλέκτους καὶ πηλοχρίστους καλύβας καὶ τὰ ἀπορρίμματα τῶν κατοικιῶν. Λίθινα οἰκοδομήματα εἰς αὐτὸν δὲν ὑπῆρχον.
Ἐν τῷ μεταξὺ ὁ πολιτισμὸς τῆς τότε Ἑλλάδος ἐλάμβανεν ὁλονὲν μεγάλην ἐπίδοσιν εἰς τὴν σπουδαιοτέραν αὑτοῦ ἑστίαν καὶ εἰς τὰ ἄλλα σημαντικώτερα κέντρα του. Ἡ σπουδαιοτέρα αὕτη ἑστία εὑρίσκετο τότε ἀναμφιβόλως εἰς τὴν Κρήτην. Τοῦτο γνωρίζομεν κάλλιστα πλέον ἀπὸ τὰς θαυμασίας ἀνακαλύψεις εἰς τὴν νῆσον ταύτην, αἱ ὁποῖαι δεικνύουν τὴν ἀδιάσπαστον συνέχειαν τῆς ἀναπτύξεως καὶ προόδου τοῦ μινωϊκοῦ κράτους καθ’ ὅλην τὴν τρίτην καὶ τὴν δευτέραν χιλιετηρίδα. Τὰ σημαντικὰ δὲ κέντρα, τὰ ὁποῖα ὑπέκειντο εἰς τὴν ἄμεσον ἐπίδρασιν τῆς Κρήτης, εὑρίσκοντο εἰς τὰς νήσους καὶ εἰς τὰ παράλια τῆς ἠπειρωτικῆς Ἑλλάδος, ὅπου ἡ συγκοινωνία καὶ τὸ ἐμπόριον διηυκόλυναν τὴν εἴσοδον καὶ τὴν διάδοσιν αὐτοῦ. Ἀπὸ τὰς νήσους ὅμως καὶ τὰ συχναζόμενα παράλια ἐπροχώρει βεβαίως ἡ ἀνάπτυξις εἰς τὰ πλησιέστερα μεσόγεια. Ταῦτα ἦσαν εἰς τὴν βορείαν Ἑλλάδα αἱ πεδιάδες τῆς Κωπαΐδος, τῆς Χαιρωνείας, τῆς Φωκίδος, αἵτινες δὲν ἀπέχουν ἀπὸ τῆς θαλάσσης καὶ τῶν λιμένων της περισσότερον τῶν δώδεκα χιλιομέτρων. Ἡ Λάρυμνα εἰς τὸν Εὐβοϊκὸν κόλπον ἦτο τὸ ἐπίνειον τοῦ Ὀρχομενοῦ, ὅστις εἰς παναρχαίους ἤδη χρόνους—τοῦτο τὸ γνωρίζομεν ἀσφαλῶς—ἀνέπτυξεν ἐμπόριον καὶ δύναμιν θαλασσίαν. Ἄλλοι λιμένες τὴς αὐτῆς θαλάσσης συνέδεον τὴν μέχρι τῶν Θερμοπυλῶν χώραν πρὸς ὅλην τὴν ἐν τῷ Αἰγαίῳ καὶ τῇ ἀνατολικῇ λεκάνῃ τῆς Μεσογείου ναυτικὴν καὶ ἐμπορικὴν κίνησιν.
Περὶ τὰ τέλη τῆς τρίτης χιλιετηρίδος, ὅτε ἡ Κρήτη ἐξήρχετο τῆς πρωτομινωϊκῆς λεγομένης περιόδου—περὶ τὰ 2000, καθὼς ἀκριβῶς ὁρίζουν οἱ ἐρευνηταὶ τῆς νήσου Ἄγγλοι σοφοί—, μία μεγάλη ἐπίδρασις ἐνησκήθη ἐκ τοῦ νότου, ἤτοι τῆς Κρήτης ἅμα καὶ τῶν Κυκλάδων, ἐπὶ τῆς βορείας Ἑλλάδος. Τὴν ἀπόδειξιν ταύτην μᾶς δίδει περιτράνως ὁ συνοικισμὸς τῆς Ἁγίας Μαρίνης. Καὶ τοῦτο εἶναι τὸ δεύτερον σπουδαιότατον ἐξαγόμενον διὰ τὴν προϊστορίαν τοῦ τόπου, τὸ ὁποῖον προσφάτως παρέσχεν ἡ τόσον διδακτικὴ ἀνασκαφὴ τῆς θέσεως.
Πᾶσα ἡ ἀνάπτυξις τοῦ πρωΐμου χαλκοῦ αἰῶνος, τὴν ὁποίαν παρηκολουθήσαμεν εἰς τὸ πρῶτον στρῶμα τοῦ συνοικισμοῦ, διεκόπη τότε διὰ μιᾶς. Χωρὶς καμμίαν ἀπολύτως σχέσιν πρὸς αὐτὴν ἀρχίζει μία ἄλλη, ἡ ὁποία ἀμέσως συνδέεται πρὸς τὸ τέλος τῆς πρωτομινωϊκῆς περιόδου τῆς Κρήτης, μεταβαίνει εἰς τὴν μεσομινῶϊκὴν περίπου (καθὼς σήμερον χρονολογεῖται αὕτη εἰς τοὺς μεταξὺ 1900 καὶ 1600 πρὸ Χριστοῦ χρόνους) καὶ εἰσέρχεται ἀκολούθως ἀμέσως εἰς τὴν τελευταίαν ἐποχὴν τῆς λεγομένης «ἐσχάτης μινωϊκῆς» περιόδου περὶ τὰ 1400-1100, ἤτοι τὴν ἐκ πλείστων τόπων καὶ ἀνασκαφῶν γνωστὴν πλέον τελείως μυκηναϊκὴν περίοδον τῶν περὶ τὸ Αἰγαῖον καὶ τὴν Μεσόγειον ὅλην χωρῶν.
Ὁλόκληρον στρῶμα πάχους τεσσάρων μέτρων ἀκολουθεῖ εἰς τὸν συνοικισμὸν τῆς Ἁγίας Μαρίνης τὸ πρῶτον ἐκεῖνο τῶν τεσσάρων ἕως πέντε μέτρων τοῦ πρωΐμου χαλκοῦ αἰῶνος. Ἐπειδὴ τὸ δεύτερον τοῦτο στρῶμα ἀμέσως προηγεῖται τοῦ μυκηναϊκοῦ, ὀνομάζομεν αὐτὸ ἁπλῶς προμυκηναϊκόν. Τὸ προμυκηναϊκὸν λοιπὸν στρῶμα, τὸ ὁποῖον ἐσχηματίσθη ἐκ τῶν ἐρειπίων λιθίνων κατοικιῶν καὶ φυσικὰ συνάμα τῶν ἀπορριμμάτων αὐτῶν, εἶναι πλῆρες πρῶτον: τοιούτων ἀγγείων, τὰ ὁποῖα εἶναι τελείως ὅμοια πρὸς τὰ τελευταῖα πρωτομινωϊκὰ τῆς Κρήτης· δεύτερον: περιέχει τεμάχια τοὐλάχιστον τοιούτων, τῶν ὁποίων ἡ προέλευσις ἀπὸ τὴν νοτίαν Ἑλλάδα καί ὁ συσχετισμὸς πρὸς τὴν ἀνάπτυξιν τῆς κεραμικῆς κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ λεγομένου νεωτέρου κυκλαδικοῦ πολιτισμοῦ, ἤτοι ἐν γένει κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τὴς δευτέρας χιλιετηρίδος, κεῖται ἐκτὸς πάσης ἀμφιβολίας· τρίτον τέλος: περιέχει πλῆθος τῶν ἀγγείων ἐκείνων, τὰ ὁποῖα ἀσφαλῶς ἀνήκουν εἰς τοὺς προμυκηναϊκοὺς καὶ τοὺς παλαιοτέρους μυκηναϊκοὺς χρόνους καὶ εἶναι διαδεδομένα εἰς ὅλην τὴν ἀπὸ Θεσσαλίας μέχρις Ὀρχομενοῦ χώραν, εὑρίσκονται ὅμως καὶ εἰς πολλὰ μέρη τῆς νοτίας Ἑλλάδος μέχρι Μυκηνῶν, Ἀργολίδος, καὶ αὐτῆς τῆς νήσου Μήλου, φέρουσι δὲ τὸ κατὰ συνθήκην δοθὲν αὐτοῖς ὑπὸ τοῦ Φουρτβαῖγγλερ ὄνομα «μινύεια». Εἶναι πίθοι, ἀμφορεῖς, φιάλαι μὲ ὑψηλοὺς πόδας, σκύφοι μὲ ὑψηλὰς λαβάς, κύπελλα, τὰ πλεῖστα ἰδιαιτέρου τινὸς σκοτεινοῦ τεφροῦ χρώματος, πολὺ χαρακτηριστικοῦ διὰ τοῦτο μόνον τὸ εἶδος.
Τὸ δεύτερον εἶδος ἐκ τῶν εἰρημένων προϊόντων τῆς κεραμικῆς εἶναι πολὺ οὐσιῶδες διὰ τὴν χρονολογίαν. Ἦσαν, ὡς εἴπομεν, πολὺ διαδεδομένα κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ μυκηναϊκοῦ αἰῶνος—ἂς εἴπωμεν ἐν γένει περὶ τὸ 1500 καὶ 1600—εὑρέθησαν εἰς τὴν ἀκρόπολιν τῶν Μυκηνῶν, εἰς τὸ Ἄργος, εἰς τὰς Κυκλάδας καὶ εἰς τὴν Αἴγυπτον, τῆς ὁποίας τὰ καλῶς χρονολογημένα εὑρήματα τόσον μᾶς βοηθοῦν διὰ τὴν χρονολόγησιν τῶν εὑρημάτων καὶ στρωμάτων τὴς Ἑλλάδος. Ἔχουν γεωμετρικὸν διάκοσμον μὲ κόκκινον ἢ καστανὸν θαμπὸν χρῶμα. Πολυπληθῆ εὑρέθησαν εἰς τὴν Αἴγιναν. Νομίζω μάλιστα ὅτι ὁ πηλός των εἶναι αἰγινητικὸς καὶ ἴσως τὸ κέντρον τῆς κατασκευῆς αὐτῶν ἦτο ἡ Αἴγινα.
Τὸ τρίτον εἶδος ὑποθέτω ὅτι ὀρθῶς ὠνομάσθη μινύειον. Πιστεύω ὅτι εἶναι προϊόντα τῆς κεραμικῆς τέχνης τῶν Μινυῶν, τῆς μεγάλης ταύτης καὶ ἰσχυρᾶς ἑλληνικῆς φυλῆς, ἥτις καὶ εἰς τὴν Θεσσαλίαν ἦτο ἐγκαθιδρυμένη, εἰς δὲ τὰ νοτιώτερα κέντρον τῆς δυνάμεώς της εἶχε τὸν Ὀρχομενόν. Ἡ ὕπαρξις της εἶναι συνδεδεμένη μὲ ὅλον τὸν μυθικὸν κόσμον τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, ἀλλ’ εἶναι ὕπαρξις πραγματικὴ ἱστορικὴ. Ἡ ἀποξήρανσις τῆς Κωπαΐδος λίμνης ἦτο ἔργον ἰδικόν της κατὰ τὴν δευτέραν χιλιετηρίδα πρὸ Χριστοῦ. Τὰ ἔργα της σώζονται μέχρι σήμερον. Ὅτε πρὸ εἴκοσι περίπου ἐτῶν ἀπεξηράνθη ἡ λίμνη αὕτη, εὑρέθησαν σῷα τὰ κολοσσιαῖα προχώματα, διὰ τῶν ὁποίων οἱ ἄνθρωποι ἐκεῖνοι ἤδη 2000 ἔτη πρὸ Χριστοῦ εἶχον κατορθώσῃ τὸ αὐτὸ ἔργον. Μία ἀκρόπολις εἰς τὸ ἀνατολικὸν ἄκρον τῆς λίμνης ποτὲ ταύτης, σήμερον ἀχανοῦς πεδιάδος, Παλαιόκαστρον ἢ Γουλᾶς ἁπλῶς λεγομένη, σώζει ἔτι τὰ κολοσσιαῖα ὀχυρώματά της καὶ τὰ ἐρείπια τῶν ἐκτεταμένων ἀνακτόρων της. Μέχρι τῆς Πελοποννήσου καὶ τῆς νήσου Θήρας δύναται νὰ παρακολουθήσῃ ἡ ἱστορικὴ παράδοσις τὰ ἴχνη τῆς ποτὲ ὑπάρξεως καὶ δυνάμεώς των.
Τὸ μέγιστον ὅμως ἐνδιαφέρον παρουσιάζει δι’ ἡμᾶς τὸ πρῶτον εἶδος τῶν ἀγγείων, τῶν ὁμοίων, ὡς εἴπομεν, πρὸς τὰ τῆς τελευταίας ἐποχῆς τῶν πρωτομινωϊκῶν τῆς Κρήτης. Ὁλόκληρος βιομηχανία εἰσήχθη ἐκ τῆς Κρήτης εἰς τὸν Ὀρχομενὸν καὶ τὴν Φωκίδα περὶ τὸ 2000 πρὸ Χριστοῦ καὶ τὰ ἐργοστάσιά της ἀνήγειρεν ἐνταῦθα. Εἰς τὴν Κρήτην εἶχεν ἐπινοηθῇ ὁ τρόπος νἀ ἐπιχρίεται ὁλόκληρον τὸ ἀγγεῖον δι’ ἑνὸς μαύρου γανώματος καὶ ἐπ’ αὐτοῦ νὰ ζωγραφίζωνται ἔπειτα μὲ λευκὸν ἀλαμπὲς χρῶμα σχήματα τινα ἁπλᾶ γεωμετρικά, οἷον ῥόμβοι ἢ γωνίαι ἢ ἁπλαῖ ζῶναι, περὶ τὸ ἀγγεῖον. Ἡ τέχνη λοιπὸν αὕτη ἐπεκράτησε τότε καὶ εἰς τὴν Φωκίδα, ὅπου ὁλόκληρος συνοικισμός, ἀσχολούμενος μὲ τὸ εἶδος τοῦτο τῆς κεραμικῆς καὶ μεταχειριζόμενος αὐτὸ εἰς τὰς ἀνάγκας του, κατέλιπε τὸ μέγα πλῆθος τῶν λειψάνων αὐτῆς. Εἰσήγαγεν ὅμως ἐκ τῆς Κρήτης τὴν τεχνουργίαν μόνον, ὄχι δὲ καὶ τὸ σχῆμα τῶν ἀγγείων. Τὸ σχῆμα ἔδωκαν οἱ προϊστορικοὶ Φωκεῖς τῆς Ἁγίας Μαρίνης εἰς τὰ ἀγγεῖα των ὅλως διόλου κατὰ τὸν ἰδικόν των γοῦστον. Εἶναι ἀξιοπαρατήρητον ὅτι σχεδὸν κανὲν σχῆμα ἐκ τοῦ εἴδους τούτου τῶν κρητικῶν ἀγγείων δὲν ἐπανέρχεται εἰς τὴν Φωκίδα. Ἐνταῦθα πάντα τὰ τοιαῦτα ἀγγεῖα ἀκολουθοῦσιν ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν τύπον, ὅστις φαίνεται ὡς ἀπομίμησις τοῦ σχήματος χηνὸς ἢ πάπιας κατὰ τὸ σῶμα ὁλόκληρον καὶ τὴν ἀνάτασιν τοῦ λαιμοῦ. Ὁ λαιμὸς τελειώνει εἰς στόμα ῥαμφοειδὲς ἤ, ἐφόσον τὰ ἀγγεῖα εἶναι κύπελλα ἢ σκύφοι ἢ ἀμφορεῖς, τὸ πλατὺ στόμα δὲν εἶναι ἁπλῶς κυκλικόν, ἀλλὰ λοξὸν πάντοτε, πάλιν ὡς εἶδος ῥάμφους μᾶλλον.
Ὁ χωρικὸς πληθυσμὸς τοῦ ἀγροτικοῦ συνοικισμοῦ τῆς Φωκίδος περιωρίσθη ἐπὶ μακρὸν χρόνον εἰς τὴν ἄσκησιν τῆς τέχνης ταύτης. Διότι μακρὸς βεβαίως χρόνος, αἰῶνές τινες πάλιν πρέπει νὰ παρῆλθον διὰ ν’ ἀνυψωθῇ τὸ ἔδαφος τοῦ συνοικισμοῦ εἰς τρία ἢ τέσσαρα περίπου μέτρα διὰ τῆς βαθμιαίας ἀποθέσεως ἐπ’ αὐτοῦ τῶν ἐρειπίων καταρρεόντων ἢ πυρπολουμένων οἰκοδομημάτων καὶ τῶν ἀπορριμμάτων τῶν οἰκιῶν. Ἡ μικρά μέχρι τοῦδε ἀνασκαφὴ, ἡ ὁποία περιωρίσθη εἰς ὀρύγματά τινα μόνον ἐπὶ τῆς μεγάλης ἐκτάσεως τοῦ συνοικισμοῦ, δὲν παρουσίασεν ἄλλα εἴδη κεραμικῆς περισσότερον προωδευμένης, περισσότερον πολυτελοῦς, ἡ ὁποία γνωρίζομεν κάλλιστα ὅτι ἠκολούθησεν εἰς τὴν Κρήτην κατά τοὺς χρόνους τῆς λεγομένης μεσομινωϊκῆς καὶ τῆς ἀρχῆς τῆς ἐσχάτης μινωϊκῆς περιόδου. Ταῦτα εἶναι τὰ θαυμάσια καμαραϊκὰ λεγόμενα ἀγγεῖα. Ἴσως ἡ ἐξακολούθησις τῆς ἀνασκαφῆς θὰ φέρῃ καὶ τοιαῦτα προϊόντα τῆς ὑπερόχου κρητικῆς κεραμικῆς εἰς τὸ φῶς.
Ἀλλ’ εἰς ἄλλην θέσιν, ἐγγὺς τοῦ συνοικισμοῦ, ὅπου ηὐτύχησα ν’ ἀνακαλύψω ἀνέπαφον ἐντελῶς τάφον τῶν χρόνων ἐκείνων, παρουσιάσθησαν καὶ τὰ τελειότερα ταῦτα ἀγγεῖα τῆς προωδευμένης κρητικῆς τέχνης. Ὁ τάφος, τὸν ὁποῖον ἐσκέπαζεν ἱκανῶς μέγας τύμβος, ὁ προκείμενος εἰς τὸν τάφον βόθρος τῶν θυσιῶν, τὰ ὡραῖα χρυσᾶ ἐνώτια, αὐτὴ ἡ ἀνέγερσις τύμβου ὑψηλοῦ ἐπὶ τοῦ τάφου (ὀλίγον βορείως τοῦ χωρίου Δραχμάνι εἰς τοὺς πρόποδας τοῦ βουνοῦ ἐπὶ ὑψηλοῦ λόφου) δὲν ἀφήνουν ἀμφιβολίαν ὅτι ἐπρόκειτο περὶ ἐπιφανοῦς τινος προσώπου, ταφέντος ἐκεῖ μεγαλοπρεπῶς. Ἄν οἱ ἀγρόται εἰς τὰς οἰκιακάς των χρείας δὲν μετεχειρίζοντο εἰ μὴ τὰ ὀλιγώτερον πολυτελῆ ἀγγεῖα, μολονότι πάντως ὡραῖα καὶ μὲ πολλὴν καλαισθησίαν καμωμένα, οἱ πλουσιώτεροι ὅμως εἰσήγον καὶ πολὺ καλλίτερα ἔξωθεν ἢ ὑπεστήριζον ἐγχωρίαν βιομηχανίαν, ἥτις ἐπιτυχῶς ἀπεμιμεῖτο ἐκεῖνα. Μία μεγάλη ὡραία ῥαμφόστομος πρόχους τοῦ τάφου τούτου μὲ διάκοσμον κοκκίνου χρώματος, ἄλλη μία μικροτέρα μὲ διάκοσμον καστανοῦ χρώματος, εἶναι ὅλως διόλου τοῦ τύπου τῶν ὡραίων μεσομινωϊκῶν ἀγγείων τῆς Κρήτης, φαίνεται ὅμως μᾶλλον ὅτι κατ’ ἀπομίμησιν ἐκείνων κατεσκευάσθησαν εἰς κεραμουργεῖον τῆς Φωκίδος.
Ὅτε διὰ τὴν Κρήτην παρῆλθεν ἀνεπιστρεπτεὶ ἡ μακρὰ ἐποχὴ τῆς λαμπρότητος καὶ τῆς δόξης, ὅτε περὶ τὸ 1400, ὡς πιστεύεται, Ἀχαιοὶ ἡγεμόνες τῆς Πελοποννήσου κατέστρεψαν τὰς πόλεις τῆς εὐδαίμονος νήσου καὶ ἐπὶ τῶν ἐρειπίων των ἐγκαθιδρύθησαν αὐτοί, ἡ τελευταία μινωϊκὴ τέχνη διεδόθη εἰς ὅλην τὴν Ἑλλάδα καὶ εἰς πάσας ἔτι τὰς χώρας τὴς Μεσογείου. Καὶ ἐκ τῆς ἐποχῆς ταύτης τοῦ 13ου περίπου μέχρι τοῦ 12ου ἢ 11ου αἰῶνος πρὸ Χριστοῦ τὰ μαρτύρια τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων διετήρησεν ὁ ἡμέτερος συνοικισμὸς τῆς Φωκίδος εἰς τὸ ἓν μέτρον παχὺ ἀνώτατον τρίτον στρῶμά του. Ἡ σκαπάνη ἀπεκάλυψεν εἰς ἡμᾶς τοιουτοτρόπως τὰ μαρτύρια μιᾶς ἀδιασπάστου συνεχείας τοῦ πολιτισμοῦ τῆς χώρας κατ’ ἀναδρομὴν ἀπὸ τὴς τελευταίας ταύτης ἐποχῆς τῆς προϊστορίας της, ἥτις εἶναι οἱ τελευταῖοι πρὸ τῆς δωρικῆς μεταναστάσεως χρόνοι, μέχρι τῶν παμπαλαίων χρόνων τῆς προϊστορίας ταύτης, ἤτοι ἀπὸ τοῦ 1000 περίπου μέχρι τοῦ 3000 περίπου πρὸ Χριστοῦ. Καὶ τἀποτελέσματα ταῦτα ἐπέφερεν ἔρευνα ἀνασκαφικὴ, ἥτις εἰς τὰς ἀρχάς της μόλις εὑρίσκεται. Δὲν δύναται νὰ εἴπῃ τις διὰ τοῦτο ὅτι ἐκ τῶν μικρῶν αὐτῆς νῦν ἀρχῶν δὲν προοιωνίζεται πολὺ λαμπρότερον τὸ μέλλον.
Τὰ εὑρεθέντα σιωπηλὰ μαρτύρια τῆς ὑπάρξεως καὶ τῆς πολιτιστικῆς καταστάσεως τῶν προϊστορικῶν ἐκείνων ἀνθρώπων δὲν λέγουσιν εἰς ἡμᾶς τίποτε περὶ τῆς ἐθνότητος αὐτῶν. Ἀλλὰ αἱ παρατηρήσεις περὶ τῆς βαθμιαίας μεταβολῆς καὶ προόδου τῆς καταστάσεως ταύτης, τὴν ὁποίαν ἀντιλαμβανόμεθα ἐκ τῆς κεραμικῆς τέχνης τῶν διαφόρων στρωμάτων τοῦ συνοικισμοῦ, ἐκ τοῦ εἴδους τῶν κατοικιῶν τῶν ἀνθρώπων, ἐκ τῶν ὅπλων καὶ ἐργαλείων αὐτῶν, ἐκ τοῦ τρόπου τῆς ταφῆς τῶν νεκρῶν, αἱ παρατηρήσεις, λέγομεν, αὗται συνδυαζόμεναι πρὸς ἄλλα πορίσματα τῆς καθόλου ἀρχαιολογικῆς ἐπιστήμης, βοηθοῦσιν ἡμᾶς εἰς τὸ νἀ καταρτίσωμεν ὑπόθεσίν τινα τοὐλάχιστον, ὄχι πολὺ τολμηρὰν οὔτε ἀπίθανον, καὶ περὶ τοῦ ἐθνολογικοῦ ζητήματος τῆς χώρας κατὰ τὴν τρίτην καὶ δευτέραν πρὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδα.
Ἀμφίβολον δὲν δύναται νὰ θεωρηθῇ ὅτι αἱ ἑλληνικαὶ ἐκεῖναι φυλαί, τῶν ὁποίων αἱ πράξεις ἐξυμνήθησαν εἰς τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου, ἔζησαν εἰς τὴν Ἑλλάδα κατὰ τὴν δευτέραν χιλιετηρίδα, ἀφοῦ ἐγκατεστάθησαν ἅπαξ εἰς αὐτὴν εἰς χρόνους προγενεστέρους βεβαίως καὶ ταύτης τῆς χιλιετηρίδος. Οἱ ἱστορικοὶ εἶναι σύμφωνοι περὶ τούτου, ὅτι ἂν ἡ ἐγκατάστασις αὕτη τῶν ἀλλαχόθεν ἐλθόντων Ἑλλήνων εἶχε γίνῃ εἰς χρόνους ὀλίγον προγενεστέρους τῆς δωρικῆς μεταναστάσεως, τουτέστιν ἀμέσως πρὸ τοῦ 1000 περίπου πρὸ Χριστοῦ, ἡ παράδοσις τοῦ ἔθνους ἀδύνατον ἦτο νἀ μὴ διατηρήσῃ μνήμην γεγονότος τόσον προσφάτου. Τοὐναντίον ὅλαι αἱ παλαιαὶ ἐθνικαὶ παραδόσεις παρουσιάζουν τοὺς Ἕλληνας ὡς αὐτόχθονας, ὡς γηγενεῖς, καὶ οὐδὲ νύξιν δίδουν περὶ τῆς ἀλλαχόθεν ποτὲ ἐλεύσεως αὐτῶν εἰς τὴν Ἑλλάδα. Εἶναι λοιπὸν προφανὲς ὅτι τὸ γεγονὸς πρέπει νἀ ἦτο πολὺ παλαιόν, διὰ νἀ μὴ παραμείνῃ ἡ ἐλαχίστη αὐτοῦ μνήμη εἰς τὸν μῦθον καὶ τὴν παράδοσιν τοῦ ἔθνους.
Τὸ προμυκηναϊκὸν στρῶμα τοῦ συνοικισμοῦ τὴς Ἁγίας Μαρίνης, τὸ ὁποῖον φθάνει βεβαίως μέχρι τοῦ 2000 πρὸ Χριστοῦ, ἴσως μάλιστα καὶ ὑπερβαίνει τὸ ὅριον τοῦτο, προηγήθη ἐξάπαντος τοῦ μυκηναϊκοῦ χωρὶς νὰ μεσολαβήσῃ οἱονδήποτε χρονικὸν διάστημα μεταξύ των. Τοῦτο συνάγεται καὶ ἐξ ὅσων εἴπομεν ἀνωτέρω περὶ τῶν καλῶς χρονολογημένων κυκλαδικῶν ἀγγείων, τὰ ὁποῖα εὑρίσκομεν εἰς τὸ προμυκηναϊκὸν στρῶμα, καὶ ἐκ τῶν μινυείων ἀγγείων, τὰ ὁποῖα ἐμφανίζονται ὀλίγα εἰς τὴν ἀρχὴν τούτου τοῦ στρώματος, ἔπειτα πληθύνουν καὶ ἐξακολουθοῦν ὄχι μόνον μέχρι τέλους αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ μεταβαίνουν εἰς τὸ μυκηναϊκόν. Ἄρα οἱ φορεῖς τοῦ πολιτισμοῦ τῶν δύο τούτων στρωμάτων ἦσαν ἄνθρωποι τοῦ αὐτοῦ ἔθνους καὶ τὸ ἔθνος τοῦτο ἦτο ἑπομένως τὸ ἑλληνικὸν, τὸ ὁποῖον εὕρομεν ὑπάρχον εἰς τὴν χώραν καθ’ ὅλην τοὐλάχιστον τὴν δευτέραν χιλιετηρίδα, ἢ εἰδικώτερον αἱ φυλαὶ αὐτοῦ ἐκεῖναι, αἵτινες προηγήθησαν τῶν περὶ τὸ 1000 πρὸ Χριστοῦ διαχυθέντων εἰς ὅλην τὴν Ἑλλάδα Δωριέων καὶ αἵτινες εἰς τὰ ὁμηρικὰ ἔπη περιλαμβάνονται ὑπὸ τὸ κοινὸν ὄνομα τῶν Ἀχαιῶν.
Ὅτι πάλιν ἐκ τῶν φυλῶν τούτων πρέπει εἰδικῶς νὰ θεωρήσωμεν τοὺς Μινύας ὡς ἀντιπροσώπους τῆς χρονικῆς περιόδου, καθ’ ἣν ἐσχηματίσθη τὸ ἐν λόγῳ προμυκηναϊκὸν στρῶμα (μὲ στρογγύλον ἀριθμὸν μεταξὺ τοῦ 2000 περίπου καὶ 1400 περίπου πρὸ Χριστοῦ), φαίνεται αὐτονόητον. Διότι ἡ φυλὴ αὕτη εἶναι ἡ δεσπόσασα τῆς χώρας μεταξὺ Θεσσαλίας καὶ Ὀρχομενοῦ κατὰ τὴν αὐτὴν δευτέραν χιλιετηρίδα.
Ἔν ζήτημα μόνον παραμένει ἐνταῦθα ἄλυτον: ἂν εἰς τὴν φυλὴν ταύτην τῶν Μινυῶν πρέπει ν’ ἀποδώσωμεν καὶ τὰ δύο εἴδη τῶν ἀγγείων τοῦ προμυκηναϊκοῦ στρώματος, δηλονότι καὶ τὰ ὅμοια πρὸς τὰ πρωτομινωϊκὰ καὶ τὰ μινύεια καλούμενα. Ὡς πρὸς τοῦτο ὅμως κλίνω νὰ πιστεύσω ὅτι τὰ μόνα ἀντιπροσωπεύοντα τὴν κεραμικὴν τῶν Μινυῶν εἶναι ταῦτα τὰ μινύεια, ἐνῷ τὰ ὅμοια πρὸς τὰ τῆς Κρήτης πρωτομινωϊκὰ ὑποθέτω ὅτι εἶναι προϊόντα τῆς τέχνης ἢ ἰδιαιτέρας τινὸς φυλῆς τοῦ τόπου—δύναταί τις νὰ σκεφθῇ τοὺς ὑπὸ τῆς παραδόσεως μαρτυρουμένους ἑλικωνίους Θρᾷκας ὡς τοιαύτην φυλὴν—ἢ αὐτὸ τοῦτο ἐποίκων Κρητῶν, οἵτινες κατά τινα τύχην εἰς τοὺς χρόνους ἐκείνους τῶν ἀδιακόπων μετακινήσεων τῶν ἐθνῶν καὶ φυλῶν ἐγκαθιδρύθησαν εἰς τὴν θέσιν ταύτην. Πραγματικῶς τὰ πρωτομινωϊκὰ ἀγγεῖα εὑρέθησαν μόνα ἐνταῦθα ἀποτελοῦντα στρῶμα ὁλόκληρον συνοικισμοῦ. Ἀλλαχοῦ οὐδαμοῦ εὑρέθησαν, ὀλίγα δὲ μόνον τεμάχια εἰς τὸν πλησίον Ὀρχομενόν.
Βαθεῖς ἐρευνηταὶ τῆς ἱστορίας βεβαιώνουν ἀφ’ ἑτέρου ὅτι τὸ μέγα ῥεῦμα τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν ἢ ἀρίων λαῶν, οἵτινες κατέκλυσαν τὴν προϊστορικὴν ὑπὸ ἄλλων ἐθνῶν οἰκουμένην τότε Εὐρώπην καὶ ἐκ τῶν ὁποίων ἀποσπασθεὶς κατῴκησε τὴν Ἑλλάδα καὶ ὁ ἑλληνικὸς κλάδος αὐτῶν, δὲν παρουσιάσθη εἰς τὴν ἡμετέραν ἤπειρον πρὸ τῆς τρίτης χιλιετηρίδος πρὸ Χριστοῦ, εἰς δὲ τὴν Ἑλλάδα δὲν κατῆλθε πρὸ τοῦ 2500 περίπου πρὸ Χριστοῦ.
Ἑὰν λοιπὸν τοῦτο δεχθῶμεν ὡς ἀληθές, τότε τὸ στρῶμα τοῦ συνοικισμοῦ τῆς Ἁγίας Μαρίνης, τὸ ὁποῖον προηγήθη τοῦ προμυκηναϊκοῦ, τουτέστι τὸ στρῶμα τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς, τὸ ὁποῖον ἀνέρχεται εἰς τὸ 3000 περίπου πρὸ Χριστοῦ ἢ καὶ πρωτίτερα ἀκόμη, πρέπει νἀ ἐσχηματίσθη πρὶν ἀκόμη ἐγκατασταθῶσιν οἱ Ἕλληνες εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἐσχηματίσθη δηλονότι ὅτε τὴν χώραν ἀκόμη κατεῖχε τὸ πρὸ τῆς ἐλεύσεως τῶν νέων ἐποίκων ὑπάρξαν εἰς αὐτὴν ἔθνος.
Πραγματικῶς ἡ γλωσσολογία διδάσκει ὅτι ἀναμφιβόλως ὑπῆρξαν εἰς τὴν Ἑλλάδα, πρὶν ἔλθωσι εἰς αὐτὴν ἐκ τοῦ βορρᾶ οἱ Ἕλληνες, ἄλλοι κάτοικοι, οἵτινες ἐλάλουν γλῶσσαν ὅλως διόλου ξένην πρὸς τὴν ἑλληνικὴν. Τοῦτο συνάγεται ἐκ πληθύος ἀρχαίων ὀνομάτων ὀρέων, ποταμῶν, πόλεων διαφόρων ἑλληνικῶν χωρῶν, τὰ ὁποῖα διόλου δὲν ἐξηγοῦνται ἐκ τῶν ριζῶν τὴς ἑλληνικῆς γλώσσης καὶ προφανῶς ἀνήκουσιν εἰς ξένον τι ἰδίωμα. Τοιαῦτα εἶνε τὰ ὀνόματα ὀρέων καὶ δήμων τῆς Ἀττικῆς, ὀρέων καὶ πόλεων τῆς Βοιωτίας, τὰ ὀνόματα Κόρινθος, Ζάκυνθος καὶ τὰ τοιαῦτα. Τὰ ὀνόματα ταῦτα εὑρόντες οἱ Ἕλληνες προϋπάρχοντα παρέλαβον εἰς τὴν γλῶσσάν των.
Ἡ μεγάλη διαφορὰ τὴς κεραμικῆς τοῦ πρώτου στρώματος ἀπὸ τὴν κεραμικὴν τοῦ δευτέρου, ἡ ἔλλειψις πάσης καὶ οἱασδήποτε σχέσεως μεταξὺ τῶν προϊόντων τῆς κεραμικῆς τῶν δύο τούτων στρωμάτων, καθιστᾷ ἀναγκαίαν τὴν ὑπόθεσιν ὅτι ὅλως διάφορα ἔθνη, ἀντιπροσωπεύουν ἑκάτερον εἶδος αὐτῆς. Φαίνεται ἑπομένως ὅλως διόλου φυσικὸν ἕνεκα τῶν ἀνωτέρω χρονολογικῶν λόγων περὶ τῆς πρώτης ἐμφανίσεως τῶν ἰνδοευρωπαίων εἰς τὴν Εὐρώπην νὰ δεχθῶμεν ὅτι οἱ ἄνθρωποι τὴς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχὴς εἶναι οἱ πρωτογενεῖς ἀλλόγλωσσοι κάτοικοι τῆς χώρας, τοὺς ὁποίους κατὰ τὸ δεύτερον ἥμισυ τῆς τρίτης χιλιετηρίδος διεδέχθησαν οἱ Ἕλληνες.
Ἀλλ’ ὑπάρχει καὶ ἄλλος λόγος ἐνισχύων τὴν ὑπόθεσιν ταύτην.
Ἡ πρώτη βαθμὶς πολιτιστικὴς καταστάσεως ἐν τῇ ἑλληνικῇ χώρᾳ ἀντιπροσωπεύεται ὑπὸ τῶν κατοίκων τοῦ πρωΐμου χαλκοῦ αἰῶνος. Πρὸ αὐτῆς κανὲν ἴχνος δὲν εὑρέθη ἔστω καὶ ἐντελῶς πρωτογενοῦς τινος καταστάσεως. Δὲν γνωρίζομεν ἑπομένως οὐδὲ ἂν κατῳκεῖτο ἡ Ἑλλὰς ὑπ' ἀνθρώπων, πρὶν κατάσχωσιν αὐτὴν οἱ ἀντιπρόσωποι τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς. Ἀλλὰ καὶ ἂν ὑπῆρχον, ὡς ἄγριοι μᾶλλον καὶ παντελῶς ἀπολίτιστοι, ἀφοῦ καὶ κατώτατός τις βαθμὸς τῆς κεραμικῆς τέχνης ἦτο ἄγνωστος εἰς αὐτούς, προδήλως ὡς τοιοῦτοι δὲν ἀπετέλουν ὁμάδα ἐθνικήν, ἥτις θὰ ἠδύνατο νὰ ἐπιδράσῃ τόσον βαθέως γλωσσικῶς εἰς τοὺς Ἕλληνας ἀποίκους ὅσον ἀνεφέραμεν ὅτι ἐπέδρασαν πράγματι εἰς τούτους οἱ προκάτοχοί των. Οἱ ἀληθινοὶ ἑπομένως οὗτοι προκάτοχοι τῶν Ἑλλήνων ἀναγκαίως πρέπει νἀ ἦσαν οἱ προηγμένοι ἤδη εἰς τὸν πολιτισμὸν ἀντιπρόσωποι τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς.
Ἀλλ’ οἱ ἄνθρωποι οὗτοι πάλιν τῆς πρωΐμου χαλκῆς ἐποχῆς τὴς Ἑλλάδος δεικνύουν διὰ τῶν προϊόντων τὴς κεραμικὴς των μεγάλην συγγένειαν πρὸς τοὺς ἐν προϊστορικοῖς χρόνοις κατοικήσαντας τὰς βορείας χώρας τῆς χερσονήσου τοῦ Αἵμου μέχρι τοῦ Δουνάβεως καὶ τῶν Καρπαθίων. Γεννᾶται ἑπομένως αὖθις τὸ ζήτημα μήπως οἱ πρὸ τῶν Ἑλλήνων κάτοικοι τῆς Ἑλλάδος ἦσαν τμῆμα τῶν λαῶν ἐκείνων τῆς νοτιανατολικῆς Εὐρώπης, οἱ ὁποῖοι ὑποστάντες τὴν πρώτην προσβολὴν τῶν ἐξ Ἀσίας ἐλθόντων ἰνδοευρωπαίων ὑπεχώρησαν πρὸς τὰ νότια, ὅπου πάλιν μετά τινα χρόνον —μετὰ αἰῶνας ἴσως— ὑπέστησαν τὴν αὐτὴν τύχην ὑπὸ τοῦ πρὸς νότον διαχυθέντος ἑλληνικοῦ κλάδου τῶν ἰνδοευρωπαίων ἐκείνων.
Ἀλλ’ εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο φῶς θὰ ἐπιχύσωσιν ἄλλαι ἔρευναι, αἱ ὁποῖαι ἐκτείνονται ἤδη καὶ θὰ ἐπεκταθῶσιν ἔτι μᾶλλον ἐν τῷ μέλλοντι εἰς χώρας κειμένας πολὺ ἔξω τῶν ὁρίων τῆς σημερινῆς Ἑλλάδος. Ἀναμφιβόλως ὅμως καὶ ἐντὸς τῆς στενῆς σχετικῶς περιοχῆς τῶν βορείων ἑλληνικῶν τόπων ἀπὸ τῆς Θεσσαλίας μέχρι τῆς Βοιωτίας ἡ ἔρευνα δύναται νὰ παρουσιάσῃ πολλὰ ἔτι τὰ ἀπροσδόκητα. Ἡ γενομένη ἐργασία εἶναι μικρὰ ἀκόμη, ἐνῷ τὸ ὑλικὸν εἶναι ἄπειρον.