Εθνικόν Ημερολόγιον του Έτους 1892/Σύντομον βιογράφημα Χατζή-Μιχάλη Γιάνναρη, οπλαρχηγού Κρητός
←Ἐπιγράμματα τῆς τράπουλας | Ἐθνικὸν Ἡμερολόγιον τοῦ Ἔτους 1892 Σύντομον βιογράφημα Χατζῆ-Μιχάλη Γιάνναρη, ὁπλαρχηγοῦ Κρητός |
Εἰς τὴν Ἀστέρω μου→ |
Ι ἐθνικαὶ ὑπηρεσίαι τῆς Κρήτης εἰσὶ τοσαῦται ὥστε ὁ Κρὴς εὐλόγως δύναται νὰ χαρακτηρισθῇ ὡς ὁ κατ’ ἐξοχὴν στρατιώτης καὶ φύλαξ τοῦ σήμερον Ἑλληνισμοῦ. Τεκμήριον τούτου προφανὲς καὶ ἀναντίρρητον πρόκειται ἡμῖν ἡ σημερινὴ θέσις τῶν Ἑλληνικῶν πραγμάτων. Ἐταπεινώθη ἡ μέχρι τοῦδε ἀταπείνωτος Κρήτη, συνεταπεινώθη καὶ ὁ λοιπὸς ἔσω καὶ ἔξω Ἑλληνισμός, ἔπαθεν ἡ ἐκκλησία, διώκεται ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα. Καθ’ ὅλου εἰπεῖν δίκαιον εἶνε νἀνομολογήσωμεν ὅτι κατὰ τὴν τελευταίαν πεντηκονταετίαν ὁ πολιτικὸς βίος τῆς Κρήτης ἀποτελεῖ τὴν λαμπροτάτην σελίδα τῆς συγχρόνου Ἑλληνικῆς ἱστορίας. Τούτου οὕτως ἔχοντος, νομίζομεν ὅτι ἐπιτελοῦμεν καθῆκον φιλοπατρίας παρατιθέμενοι συνοπτικὴν σκιαγραφίαν τοῦ βίου ἑνὸς τῶν ἀληθῶς ἐξοχωτάτων στρατιωτῶν καὶ γηραιῶν προμάχων τῆς Κρητικῆς ἐλευθερίας. Ὁ ἀνὴρ οὗτος εἶνε ὁ ἀρχηγὸς Χατζῆ Μιχάλης Γιάνναρης.
Ὅπως ἐν πάσῃ ἱστορικῇ χώρᾳ ὑπάρχουσιν ἰδιαίτερα διαμερίσματα ἅτινα ἕνεκα τῆς φυσικῆς ἢ χωρογραφικῆς αὐτῶν θέσεως, ἐν παντὶ κινήµατι προέχουσι καὶ ἡγοῦνται τῶν λοιπῶν, οὕτω καὶ ἐν Κρήτη ἀδιαφιλονικήτως τὸ δυτικὸν τμῆμα, τὸ τῶν Χανίων, πρωταγωνιστεῖ ἀπ’ αἰώνων ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῶν Κρητικῶν ἀγώνων. Τὸ τμῆμα τοῦτο ἀποτελεῖται, ὡς γνωστόν, ἐκ τῆς ὑπερηφάνου καὶ περιωνύμου ἐπαρχίας Σφακίων, ἐκ τοῦ Ἀποκορώνου, τοῦ Σελίνου, τῆς Κισάμου καὶ τῆς Κυδωνίας. Ὁ γινώσκων ἐκ τοῦ σύνεγγυς τὰ πράγματα δύναται ἀδιστάκτως νὰ ἰσχυρισθῇ ὅτι ἡ Κυδωνία εἶνε ἡ πολυπαθεστάτη καὶ ἡ μᾶλλον αἱματοβαφὴς ἐπαρχία τῆς Κρήτης, ἅτε κειµένη εἰς τὸ στόμιον τοῦ δράκοντος, ἤτοι εἰς τὰ πρόθυρα τῶν Χανίων, τοῦ κεντρικοῦ ὁρμητηρίου τῶν Τούρκων. Ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ ταύτῃ, ΝΔ τῶν Χανίων, καὶ παρὰ τοὺς πρόποδας τῶν Λευκῶν ὀρέων, κεῖται ὀνομαστότατον χωρίον ἀποτελούμενον ἐκ 250 περίπου οἰκιῶν καὶ ἀριθμοῦν οὐχὶ πλείονας τῶν 1000 ψυχῶν. Ἀλλ’ οἱ 250 — 300 μαχηταί, οὓς ἡ κώμη αὕτη ἀντιτάσσει ἑκάστοτε κατὰ τῶν Τουρκικῶν στρατιῶν τοιαῦτα μεγαλουργήματα καὶ ἀνδραγαθήματα ἐπιτελοῦσιν ὥστε ἀναγνωρίζεται ὑπὸ Κρητῶν τε καὶ ξένων ὡς τὸ πολεμικώτατον καὶ ἡρωϊκώτατον χωρίον τῆς Κρήτης, ὡς τοιοῦτο δὲ χαρακτηρίζεται καὶ μισεῖται ἐξόχως καὶ ὑπὸ τῶν Τουρκικῶν ἀρχῶν. Τὸ περιώνυμον τοῦτο χωρίον καλεῖται Λάκκοι, οἱ δὲ κάτοικοι αὐτοῦ Λακκιῶται. Ἡ ἱστορία τῶν Λάκκων ἐὰν συγεγράφετο μετ’ ἀκριβείας καὶ δυνάμεως θὰ κατελάμβανεν ὁ ἀναντιρρήτως τὴν εὐπρεπεστάτην σελίδα ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς Κρήτης. Τὴν ἕνδοξον ταύτην σελίδα ὡς καὶ τὴν λοιπὴν πολυτιμοτάτην ἱστορίαν τῆς μεγαλουργοῦ Νήσου καταλείποντες τοῖς ἁρμοδίοις, περιοριζόμεθα εἰς βιογραφικάς τινας σημειώσεις περὶ τοῦ ἡγέτου τῶν Λάκκων, τοῦ πολυπαθεστάτου στρατιώτου καὶ ἱστορικωτάτου τῶν τῆς Κρήτης ὁπλαρχηγῶν.
Ὁ ὁπλαρχηγὸς οὗτος, Χατζῆς Μιχάλης Γιάνναρης, εἶνε γνήσιον τέκνον τῶν ἡρωϊκῶν καὶ ὑπερηφάνων Λάκκων. Ἡ οἰκογένεια αὐτοῦ εἶνε ἱστορικωτάτη, ἐξεταζομένη δὲ γενεαλογικῶς ἀνέρχεται εἰς τὴν Ἑνετικὴν ἐποχήν. Τρεῖς ἄνδρες, λέγει ἡ παράδοσις, καταδιωκόμενοι ὑπὸ Ἑνετοῦ ἄρχοντος ἀνῆλθον ὑπεράνω τῶν Μεσκλῶν καὶ ἐγένοντο οἰκισταὶ τῶν Λάκκων, ὁ Κόκκος[1], ὁ Θεόδωρος καὶ ὁ Μπίμπος. Εἷς τῶν ἀμέσων ἐκγόνων, τοῦ Κόκκου Ἰωάννης ἢ Γιάννης ἐπωνομάσθη Γιάνναρης (ἤτοι μέγας Γιάννης) διὰ τὸ πελώριον αὑτοῦ ἀνάστημα. Οἱ ἄμεσοι γόνοι τοῦ Γιάνναρη τούτου κατέλιπον μεγάλην φήμην ἐπὶ ἀνδρείᾳ καὶ μεγαλοφροσύνῃ, πολλαὶ δὲ ἱστορικαὶ παραδόσεις καὶ διάφορα δημώδη ᾄσματα τῆς 17ης καὶ 18ης ἑκατονταετηρίδος ἐξαίρουσι τὰς μεγάλας ἀρετὰς τῶν Γιαννάρηδων, μάλιστα δὲ τοῦ Νικολάου Γιάνναρη, οἷον·
Νικόλα τ’ ἀντροκάλεσμα ἄφῃς το, μήν το κάνῃς,
κι’ ἀκόμα ζωντανοί ’μεστα κι’ ἀκόμη γῆς παθιοῦμε,
κι’ ἀκόμη τὰ δοξάρια μας κ’ ἐκεῖνα ζωντανά ’νιε.
Καὶ ἕτερον·
Φωνὴν καὶ κλάϋμαν ἄκουσα ’ς τὸ Ὀρθοῦνι κ’ εἰς τσοὶ Λάκκους.
τὸ Γιάνναρη σκοτώσανε, χαϊμὸς ’ς τὸ παλληκάρι!
Δὲν πάει μπλιὸ εἰς τ’ Ὀμαλό, ’ς τὰ ’ρημοκούραδάν του
νὰ βρῇ τσοὶ συζουτᾶδές του, νὰ ἰδῇ καὶ τσοὶ βοσκούς του,
νὰ τῶνε δείξη χειμαδιὰ καὶ τόπους ἐδικούς του.
Ἔτι δέ·
Μωρὲ κοπέλια Σφακιανὰ ὅσα ’στε τῶν ἁρμάτω,
πιᾶστέ τα καὶ γλακήξετε εἰς τ’ Ὁμαλὸ νὰ πᾶμε,
κ’ ἐκάμαν πάλι φονικὸ οἱ γι Ἀρχοντομουσοῦροι·
τὸ Γιάνναρη σκοτώσανε, τὸν γιὸ τὸν παινεμένο.
Γόνος ἄμεσος τῶν δημωδῶς ἐξυμνουμένων καὶ θρηνουμένων τούτων Γιαννάρηδων ὑπῆρξεν ὁ Ἐμμανουήλ (1750 — 1805 περίπου), πάππος τοῦ περὶ οὗ πρόκειται Χατζῆ Μιχάλη. Ὁ Ἐμμανουὴλ οὗτος ἐπεκλήθη κοινῶς, δι’ ἃ ἐγίνωσκε γράμματα, Γιανναροδάσκαλος ἐξυμνηθεὶς ὡσαύτως ἐν δηµώδεσιν ᾄσμασιν.
Ὁ Γιανναροδάσκαλος οὗτος ἐγέννησε μονογενῆ υἱὸν τῷ 1802 τὸν Ἰωάννην, ἐπονομασθέντα κατὰ τὸ κρητικὸν ἔθιμον Γιανναράκην ἤτοι υἱὸν τοῦ Γιάνναρη, καὶ μνημονευόμενον ἐν τῷ στρατιωτικῷ καταλόγῳ τοῦ 1824 ὡς πεντηκόνταρχον 22 ἐτῶν. Ἐκ τοῦ Ἰωάννου τούτου μετονομασθέντος Χατζῆ παππᾶ δι’ οὓς λόγους θέλομεν ἴδη ἀμέσως, ἐγεννήθησαν πέντε υἱοί, οἱ Ἐμμανουήλ, Νικόλαος[2], Ἀντώνιος (φονευθεὶς ἐν τῇ μάχῃ του Ἀλιγάνου τῷ 1867), ὁ περὶ ὁ οὗ λόγος Μιχαὴλ ἢ Μιχάλης, καὶ πέμπτος ὁ νεώτατος ἀλλ’ ἀτρόμητος μαχητὴς Παναγιώτης, πολλάκις ἐν ταῖς μάχαις τραυματισθείς, τελευταῖον δὲ πεσὼν μεταξὺ τῶν προμάχων τῆς ἐν Μπουτσουναρίοις μάχης (τῇ 21 Μαρτίου 1867), κομισθείσης τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ εἰς Χανία πανηγυρικῶς ὑπὸ τῶν Τούρκων.
'Ὁ πατὴρ τῶν πέντε τούτων υἱῶν Ἰωάννης ἐχειροτονήθη τῷ 1835 ἱερεύς, ἐπονομασθεὶς ἁπλῶς Παππᾶ - Γιάννης ἢ Γιανναρόπαππας. Ἀποθανούσης τῆς συζύγου αὐτοῦ τῷ 1849, πρὸς διασκέδασιν τῆς θλίψεως αὐτοῦ παρέλαβε τοὺς δύο νεωτέρους υἱούς του, τὸν ἡμέτερον Μιχάλην καὶ Παναγιώτην καὶ μετέβη τῷ 1850 εἰς Ἱεροσόλυμα ὡς προσκυνητὴς τοῦ Ἁγίου Τάφου. Ἐκεῖθεν ἐπανελθόντες μετὰ ὀκτὼ μῆνας πατὴρ καὶ υἱοὶ ἐπωνομάσθησαν κατὰ τὸ ἀρχαιοπρεπὲς παρ’ Ἕλλησιν ἔθιμον χατζῆδες ἤτοι προσκυνηταί. Καὶ ὁ μὲν πατὴρ ἐκλήθη Χατζῆ Γιανναρόπαππας ἢ ἁπλῶς καὶ συντόµως Χατζῆ Παππᾶς, ἐκ δὲ τῶν υἱῶν ὁ μὲν Μιχαὴλ ἢ Μιχάλης ἐπωνομάσθη Χατζῆ Μιχάλης ὁ δὲ Παναγιώτης Χατζη-Παναγιώτης. Ἐντεῦθεν καθίσταται εὐεξήγητον πῶς ὁ ἀρχῆθεν Μιχαὴλ Γιάνναρης (ἢ ἐπὶ τὸ κρητικώτερον Γιανναράκης) ἐπεκλήθη, Χατζῆ Μιχάλης Γιάνναρης καὶ βραδύτερον, ὀνομαστὸς γενόμενος, ἁπλῶς Χατζῆ Μιχάλης. Ὑπὸ τὸ συντετμημένον τοῦτο ὄνομα γνωρίζει αὐτὸν σύμπασα ἡ Κρήτη καὶ ἡ ἱστορία. Δυνάμεθα μάλιστα νὰ προσθέσωμεν ἐν παρόδῳ ὅτι παρὰ τοῖς Κρησί, ἐν οἷς ὑπάρχουσιν ἄπειροι χατζῆδες, καλεῖται ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἁπλῶς Χατζῆς, ὡς ὁ κατ’ ἐξοχὴν τοιοῦτος.
Ὁ Χατζῆς λοιπὸν ἢ ὅπως ὑπογράφεται χάριν ἀκριβείας καὶ εὐλαβείας πρὸς τὸ οἰκογενειακὸν αὐτοῦ ὄνομα Χατζῆ - Μιχάλης Γιάνναρης, (Χ. Μ. Γιάνναρης), παιδιόθεν ἐπρώτευεν ἐν τοῖς ὁμήλιξιν αὑτοῦ, ἀείποτε δ’ ἀνεγνωρίζετο ὑπ’ αὐτῶν ὡς ἀρχηγός. Γράμματα ἐδιδάχθη ὅσα ἐπέτρεπον αἱ τότε περιστάσεις ἐν Κρήτῃ ἤτοι τὰ ἐκκλησιαστικὰ ἢ κολλυβογράμματα. Ἡ μικρὰ αὕτη ἀλλὰ σπανίζουσα τότε παιδεία καὶ ἀφ’ ἑτέρου ἡ ἐπίσκεψις τοῦ Ἁγίου Τάφου ἦσαν λόγοι ἰσχυροὶ διὰ τὸν ἱερέα πατέρα καὶ τοὺς συγγενεῖς αὐτοῦ ὅπως προορίσωσιν αὐτὸν μέλλοντα ἱερέα, ἀλλ’ αἰφνίδια συμβάντα ἐματαίωσαν τὸ σχέδιον τοῦτο. Ὁ Κριμαϊκὸς πόλεμος συνετάραξε τὴν Ἑλλάδα, ὡς εἱκὸς δὲ καὶ τὰ ἐν Κρήτῃ ἀκοίμητα αὐτῆς τέκνα. Ὁ ἡμέτερος Χατζῆς φύσει ζωηρὸς ὢν ἐξετέθη ὑπεράγαν εἰς τὰς Τουρκικὰς ἀρχὰς μέλλων δὲ νὰ καταδιωχθῇ κατέφυγε μετά τινος φίλου καὶ συνηλικιώτου αὑτοῦ Γ. Κωσταντάκη ἀπὸ μονῆς ὡς μονὴν προφασιζόμενος ὅτι ἔμελλε νὰ καλογηρευθῇ, μετονομασθεὶς Σάββας. Ἐν τῇ μονῇ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ λεγομένου Ἀπανωσήφη ἐν Ἡρακλείῳ συνευθυμήσας ἑσπέραν τινὰ μετὰ δοκίμων μοναχῶν ἤρξατο ᾄδων πολεμικὰ ᾄσματα περὶ τοῦ Κριμαϊκοῦ πολέμου ὑπὲρ τοῦ Αὐτοκράτορος τῆς Ῥωσίας καὶ κατὰ τοῦ Σουλτάνου. Τῇ ἐπαύριον πρωῒ οἱ δύο νεαροὶ φίλοι εὑρέθησαν περιεζωσμένοι, συλληφθέντες δ’ ἀπήχθησαν εἰς τὰς ἐν Ἡρακλείῳ φυλακάς, ἔνθα ἔμειναν ἕνα περίπου μῆνα μέχρις οὗ, κατόπιν πολλῶν παραστάσεων καὶ ἐγγυήσεων τοῦ ἡγουμένου τῆς μονῆς, ἀπελύθησαν καὶ ἐπανῆλθον εἰς τὰς ἑστίας αὑτῶν. Ἐν τοσούτῳ ἐπελθούσης τῆς πτώσεως τῆς Σεβαστουπόλεως (20 Σεπτ. 1855) τὸ γεγονὸς, ἑωρτάσθη καθ’ ἅπασαν τὴν Τουρκικὴν Αὐτοκρατορίαν. Ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ ταύτῃ πάμπολλοι ἀγᾶδες ἐξεχύθησαν εἰς τὰ περίχωρα τῶν Χανίων, ἐν οἷς καὶ εἰς τὸ χωρίον Κυρτωμᾶδον, ἀπέχουσι μίαν ὥραν πρὸς δυσμὰς τῶν Χανίων. Ἐνταῦθα παρέτυχε καὶ ὁ ἡμέτερος Χατζῆς μετά τινος Σφακιανοῦ ἐξαδέλφου αὑτοῦ Μιχελῆ Γιανναράκη (Γιάνναρη) ἢ Γιανναρομιχελῆ. Οἱ Τοῦρκοι ἀθρόοι συνελθόντες ἑώρταζον καὶ εὐωχοῦντο, θορυβωδῶς καὶ ἐπιδεικτικῶς ἐπευφημοῦντες ὑπὲρ τοῦ Σουλτάνου καὶ τῶν νικηφόρων συμμάχων αὐτοῦ, χλευάζοντες δὲ καὶ ὀνειδίζοντες τὸν Αὐτοκράτορα της Ῥωσίας καὶ την ὀρθοδοξίαν. Ἐκ τῶν ὕβρεων καὶ προσβλητικῶν προπόσεων τῶν ἀγάδων, ἐξερεθισθέντες οἱ δύο ἐξάδελφοι Μιχάλης καὶ Μιχελῆς ἐπετέθησαν μόνοι κατὰ τῶν συμποσιαστῶν καταλαβόντες ἑκάτερος τὸ ἕτερον ἄκρον τῆς ὁδοῦ ἐν ᾗ εὐωχοῦντο, διέλυσαν τὸ συμπόσιον, συνέτριψαν τὰ σκεύη καὶ μουσικὰ ὄργανα, ἔδειραν τοὺς κωμαστάς, καὶ κατετραυμάτισαν διὰ ῥάβδων καὶ μαχαιρίων ἑπτὰ ἐκ τῶν πανηγυριστῶν Τούρκων. Τοῦ παραβόλου τούτου τολμήματος σῴζεται καὶ δημῶδες ᾆσμα, οὗ παρατιθέμεθα ὧδε τοὺς κυριωτέρους στίχους.
’Σ τὸν Κυρτωμᾶδο ’γίνηκε ἕνα καλὸ τσιμποῦσι
κι’ ἀναγελοῦν τὸ Μόσκοβη μικροὶ μεγάλοι Τοῦρκοι.
Καὶ κάλεσμα ἐκάμανε ἀπὸ τὴ χώρα μέσα
’ς τὸν Κυρτωμᾶδο βγήκανε νὰ κάμουνε τὴν φέστα.
Μὲ τὰ βιολιὰ ἐβγήκανε καὶ μὲ τσ’ ἀγαγαρᾶδες,
μὲ λύραις κι’ ἄλλα ἄργανα εἰκοσιδυὸ ἀγᾶδες.
Καὶ τὸ τραπέζι σταίσανε οἱ Τοῦρκοι ’ς τὸ σοκάκι
εὐτόνος ὁ Μεμὲτ ἀγᾶς κι αὐτὸ τὸ Μουσταφάκι.
Καὶ δυὸ Ῥωμηοί ’λαχαν ἐκεῖ, καλοὶ ντελικανῆδες
κ’ ἐκάθουνταν εἰς τὸν καβὲ ὡσὰν τσοὶ τσελεπῆδες.
Ξαδέρφοι ἤτανιε κ’ οἱ δυό, τὸν ἕνα λὲν Μιχάλη,
κ’ εἶνε καὶ παπαδόπαιδο Χατζῆς καὶ παλληκάρι.
Τὸν ἄλλο λένε Μιχελῆ κ’ εἶνε καὶ Σφακιανάκι,
κ’ οἱ δυό τσοι μακελλέψανε τσοὶ Τούρκους ’ς τὸ σοκάκι.
Οἱ Τοῦρκοι τραγουδούσανε κ’ ἔλεγαν µαντινάδες,
«τὸ Ῥούσιο ἐνικήσαμε νά ’στε πάντ’ ἀραγιάδες».
Καὶ ὁ Χατζῆς τῶν ἤλεγε· «μὴ λέτε γιὰ τὸ Ῥούσιο,
μὰ ’ς τὰ χαρτιά μας βρίσκομε πῶς θὰ ξεβγῇ ὁ Τοῦρκος.
Τοῦτα τὰ λόγια εἴπανε κ’ ἐβγῆκα οἱ τσέλεπῆδες,
καὶ εἰς τὰ χέρια των βαστοῦν γδυμνοὺς τσοὶ πασαλῆδες.
Ἀπάνω τωνε χύνονται καὶ μπαίνουν καὶ κτυποῦσι
καὶ σποῦν τσοὶ κεφαλαίς τωνε καὶ κρίσι δὲ ῥωτοῦσι.
Καὶ τὰ ποτήρια ’σπάσανε κ’ ἐσπάσαν καὶ τὰ πιᾶτα,
καὶ τὰ φαγιὰ ’σκορπίσανε κ’ ἐπιάσαν τὰ σοκάκια.
Τοῦ Μουσταφάκη κάµανε πίτερα τὸ βιολί του.
ὁποῦ τὸ γλέντιζ’ ὁ φτωχὸς κ’ ἔβγανε τὸ ψωμί του.
Χύνεται ὁ Μεμὲτ ἀγᾶς, ὁποῦ ’τον ἀντρειωμένος,
μιὰ μαχαιριὰ τοῦ δώκανε κ’ ἔπεσε λιγωμένος.
Προβαίνει κι’ ὁ Μπεχτάσ’ ἀγᾶς ὁγιὰ νὰ σιργιανίση.
κ’ ἐπαίξανέν του μιὰν πατὲ καὶ λῶ πῶς θὰ ψοφήσῃ.
Κ’ ἕνας ἀράπης ἤλεγε «οὗλοί μας νὰ χωστοῦμε,
καὶ δυὸ Ῥωμηοὶ ’μανίσανε καὶ θὰν ἀφανιστοῦμε».
Τῇ ὑστεραίᾳ τοῦ γεγονότος τούτου συνελήφθησαν 17 συγγενεῖς τῶν δύο ζωηρῶν ἐξαδέλφων, κατεδιώκοντο δὲ συντόνως καὶ οἱ δράσται. Ἀλλ’ ἀνακληθέντος ὅμως αἴφνης τοῦ τότε γενικοῦ Διοικητοῦ, ὁ διάδοχος αὐτοῦ Βελῆ Πασᾶς, ἔσπευσε νἀπολύσῃ τοὺς ἐν ταῖς φυλακαῖς 17 ἀθῴους, διεμήνυσε δὲ δι’ αὐτῶν καὶ δι’ ἄλλων προκρίτων πρὸς τοὺς φυγάδας ἐξαδέλφους νὰ προσέλθωσιν ἀφόβως, διαβεβαιῶν αὐτοὺς ὅτι οὐδαμῶς θέλουσι φυλακισθῇ ἀλλ’ ἁπλῶς ἐξετασθῇ περὶ τοῦ συμβάντος. Καὶ παραπεισθέντες οἱ δύο νεανίαι προσῆλθον, ἀλλὰ μόλις ἐνεφανίσθησαν πρὸς τὸν Πασᾶν καὶ εὐθὺς ἐρρίφθησαν εἰς τὰς φυλακάς. Ἐκεῖθεν μετηνέχθησαν μετ’ οὐ πολὺ εἰς τὸ φρούριον τῆς Ῥεθύμνης, κατεδικάσθησαν δὲ νὰ ἀγγαρεύωσιν ἐν τῇ βορβοροφάγῳ τοῦ λιμένος. Μετὰ μακρὸν χρόνον ἀπελπίσαντες περὶ σωτηρίας ἐπεχείρησαν νὰ δραπετεύσωσι, θραύσαντες τὰς βαρείας ἁλύσεις, τῇ κρυφίᾳ συνδρομῇ τῶν ἀδελφῶν Μπερσιμιτζάκη. Καὶ ἐξέφυγον μὲν ἐκ τῶν φυλακῶν, ἀλλ’ εὐθὺς ἔπειτα συνελήφθησαν ὁ μὲν Μιχελῆς καταλιθοβοληθεὶς ἔξω τοῦ φρουρίου ὑπὸ τῶν περικυκλωσάντων αὐτὸν Τούρκων, ὁ δὲ ἡμέτερος Χατζῆς κατεπεσὼν ἐκ τῶν ἐπάλξεων τοῦ φρουρίου εἰς βορβορώδη τάφρον. Ἐπαναχθέντες οὕτω μετὰ προπηλακισμῶν καὶ ἀγρίων αἰκισμῶν εἰς τρομερώτερα δεσμὰ ἀπελύθησαν μετὰ ἑπτάμηνον εἱρκτὴν συνεπείᾳ ἀδιαλείπτων παραστάσεων καὶ ἐνεργειῶν τῶν Λακκιωτῶν καὶ Σφακιανῶν, καὶ ἀφ’ οὗ οἱ ἐν Κυρτωμάδῳ παθόντες Τοῦρκοι ἔλαβον ἀποζημίωσιν 140 λιρῶν.
Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ταύτης ὁ βίος τοῦ Χατζῆ Μιχάλη εἶνε συνεχὴς σειρὰ πολιτικῶν καὶ ἐπαναστατικῶν πραξικοπημάτων κατὰ τῆς Τουρκικῆς κυβερνήσεως, ἀλλὰ καὶ ἀδιάλειπτος συνέχεια διωγμῶν, ταλαιπωριῶν, φυλακίσεων καὶ μαρτυρικῶν παθῶν ὑπὲρ πατρίδος, Τῷ 1856 ἐπιταχθέντος ὑπὸ τῆς Πύλης προσθέτου φόρου πρὸς ἀνακούφισιν τῶν ἐξηντλημένων ἐκ τοῦ Κριμαϊκοῦ πολέμου οἰκονομικῶν αὐτῆς, καὶ ἐπιβληθείσης ἀγγαρείας πρὸς κατασκευὴν ὁδοῦ καθ’ ὅλον τὸ μῆκος τῆς νήσου, ἀπὸ Ἡρακλείου εἰς Κίσαμον, ἐνηργήθη ἐν Λάκκοις, ἡγουμένου τοῦ ἡμετέρου Χατζῆ, συνάθροισις τῶν διαφόρων ἐπαρχιῶν πρὸς διαμαρτυρίαν καὶ ὑποκίνησιν ἐπαναστάσεως. Ἡ συνάθροισις ἐπισημοποιηθεῖσα κατῆλθεν εἰς τὰ ἔκτοτε ὀνομαστὰ καταστάντα Μπουτσουνάρια ἐκ συνεννοήσεως μετὰ τοῦ τότε ἀξίου προξένου τῆς Ἑλλάδος Κανάρη. Ἡ Γενικὴ διοίκησις προέβη ἀμέσως εἰς καταδίωξιν καὶ σύλληψιν τῶν πρωταιτίων, ὁλόκληρον δὲ τάγμα στρατοῦ ἐκπεμφθὲν νύκτωρ εἰς Λάκκους συνέλαβεν ἐξ ἀπροόπτου τὸν Χατζῆν καὶ ἀπήγαγεν αὐτὸν πομπωδῶς εἰς Χανία. Ἄπειρον πλῆθος Τούρκων, ἐν οἷς καὶ αὐτὸς ὁ Γενικὸς Διοικητής Χουσνῆ Πασᾶς μετ’ ἀνωτέρων ἀξιωματικῶν καὶ τῆς μεγάλης μουσικῆς, προειδοποιηθέντες ἐξῆλθον τοῦ φρουρίου καὶ παρέλαβον πανηγυρικῶς τὸν δέσμιον Χατζῆν. Ἡ ἀπόφασις τῆς Κυβερνήσεως ἦτο ὅπως ἀποστείλῃ αὐτὸν εἰς τὰς εἱρκτὰς τῆς Κωνσταντινουπόλεως, διὸ καὶ ἀπεστάλη πρὸς τοῦτο εὐθὺς εἰς Ἡράκλειον. Ἐνταῦθα ἐλθὼν ἔπειτα αὐτὸς ὁ Χουσνῆς διεκήρυξε τὴν ἀπόφασιν τῆς κυβερνήσεως εἰπὼν μάλιστα χλευαστικῶς ἐνώπιον τοῦ τότε Μητροπολίτου (νῦν Πατριάρχου) καὶ πλείστων πολιτῶν· «ἰδοὺ ὁ Ἀχιλλεύς σας, ὁ λαοταράκτης! πηγαίνει εἰς τὴν Πόλιν διὰ νὰ πληρωθῇ τοὺς κόπους του· ἐκεῖ θὰ μάθῃ νὰ ἐπαναστατῇ κατὰ τῆς κυβερνήσεως».
Ἐν τῷ μεταξὺ οἱ πολυάριθμοι φίλοι τοῦ Χατζῆ, ἔσπευσαν νὰ διαμαρτυρηθῶσιν εἰς τὰ Προξενεῖα, μάλιστα δ’ εἰς τὸ Γαλλικὸν παρ’ οὗ ἐζήτησαν ἰδιαιτέρως τὴν προστασίαν τοῦ καταθλιβομένου Κρητικοῦ λαοῦ. Ὁ Πρόξενος παρέπεμπε τοὺς ἑκάστοτε προσερχομένους πρὸς τὸν καθολικὸν ἀρχιερέα, ὅστις ὑπηγόρευεν αὐτοῖς τὸ σύμβολον τῆς καθολικῆς πίστεως καὶ εἶτα ἐνεχείριζε σταυρόν, ἀναγνωρίζων οὕτω αὐτοὺς προστατευομένους τοῦ Πάπα. Τὸ ζήτημα ἐλάμβανεν ἤδη σοβαρὸν χαρακτῆρα, διὸ καὶ ἡ Ῥωσικὴ κυβέρνησις τότε πρῶτον ἔσπευσε νὰ ἱδρύσῃ ἐν Κρήτῃ Ῥωσικὸν Προξενεῖον. Ἐξαναστάντος δὲ καὶ τοῦ ἡμετέρου Μητροπολίτου, καὶ γενικῆς κατακραυγῆς τῆς ὀρθοδοξίας ἐγερθείσης, ἠναγκάσθη ἡ Πύλη ν’ ἀποφυλακίσῃ τὸν Χατζῆν (τῇ 11 Ὀκτωβρίου 1858).
Ἐλευθερωθεὶς οὕτω ἀπὸ τῶν τουρκικῶν δεσμῶν ὁ Χατζῆς µετέβη εἰς Ἀθήνας. Μετ’ οὐ πολὺ παρηκολούθησαν αὐτῷ ἐκ διαλειμμάτων πολλοὶ συγγενεῖς καὶ φίλοι καὶ ἄλλοι Λακκιῶται, οὕτω δὲ συνέστη ἐν Ἀθήναις στρατιωτικὸν σῶμα, ὅπερ καὶ ἐγένετο ἀντικείμενον θαυμασμοῦ διὰ τὸ παράστημα καὶ κάλλος τῶν ἀνδρῶν αὐτοῦ. Μετ’ οὐ πολὺ ὅμως λόγοι ἐσωτερικοὶ προυκάλεσαν τὴν διάλυσιν τοῦ Κρητικοῦ τάγματος, ὁ δὲ Χατζῆς ἠναγκάσθη νὰ ἐπανέλθη εἰς Κρήτην (1860), ἀλλὰ κρύφα διὰ πλοιαρίου. Ὁ τότε γενικὸς Διοικητής Ἰσμαὴλ Πασᾶς διεμήνυσεν αὐτῷ δολίως ἵνα προσέλθῃ, οὗτος δὲ παραπεισθεὶς ὑπὸ τῶν ἀπεσταλμένων καὶ προσελθὼν μετὰ 18 γερόντων, εὐθὺς ἐρρίφθη καὶ αὖθις εἰς τὰς φυλακάς, ἀποπεμφθέντων ἀποτόμως τῶν γερόντων. Μακρὸν χρόνον διατρίψας ἐν τῇ εἱρκτῇ καὶ ἀπελπίσας περὶ σωτηρίας διενοήθη νὰ δραπετεύσῃ, πρὸς τοῦτο δ’ ἔτυχε προθύμου ὑποστηρίξεως παρὰ τῶν ἐν Χανίοις φίλων, ἰδίᾳ δὲ τοῦ μακαρίτου χρηστοτάτου πολίτου Ἑρρίκου Μοάτσου. Ἄλλοι φίλοι – καὶ τοιούτους εἶχεν ἤδη ὁ Χατζῆς πάντας τοὺς χριστιανοὺς τῆς Κρήτης – προσεπόρισαν αὐτῷ ἐπιτηδείως κατάλληλα ἐργαλεῖα πρὸς ἐκκοπὴν τῶν ἁλύσεων καὶ διάτρησιν τῶν τοίχων τῆς εἱρκτῆς. Ἑσπέρα ἀποδράσεως ὡρίσθη ἡ πρώτη ῥαμαζανίου, καθ’ ἣν οἱ φύλακες, πειναλέοι ὄντες ἐκ τῆς πανηµέρου νηστείας, ἤθελον ῥιφθῇ εἰς τὸ δεῖπνον. Ὁλόκληρον τὸ χωρίον Λάκκοι – ἱερουργοῦντος μετὰ παλλομένης καρδίας τοῦ γέροντος πατρός του Χατζη-παππᾶ ἐδέοντο ἐναγωνίως καθ’ ὅλην τὴν νύκτα ἐκείνην, ἡ δὲ μνηστὴ αὐτοῦ γονυκλινὴς ἐνώπιον τῆς Παναγίας ἐδέετο δακρυρροοῦσα. Ἐν ταὐτῷ εἰκοσιοκτὼ ἐπίλεκτοι Λακκιῶται κατελθόντες περὶ δυσμὰς ἡλίου εἶχον τοποθετηθῇ οἱ μὲν πολλοὶ αὐτῶν ὑποκάτω τῶν φυλακῶν, εἰς τοὺς πόδας τοῦ τείχους καὶ ἐντὸς τῆς θαλάσσης, τινὲς δ’ ἐτάχθησαν ἀλλαχοῦ καὶ πέριξ τοῦ φρουρίου ὡς φρουροί. Ἐπιστάσης τῆς ὥρας ὁ Χατζῆς μετ’ ἀπελπιστικὸν ἀγῶνα διατρητικῆς ἐργασίας ἐξορμήσας μετὰ δύο ἄλλων φίλων συνδεσμωτῶν κατεπήδησεν ἐκ τοῦ τείχους κατὰ τῶν βράχων τῆς θαλάσσης καὶ ἔμεινε λιπόθυμος ἐκ τῆς βαρείας πτώσεως. Οἱ ἐκεῖ καραδοκοῦντες Λακκιῶται ἀναρπάσαντες αὐτὸν ἀμέσως ἐκόμισαν διὰ στρατηγικῶν κινημάτων ἀσφαλῶς εἰς Λάκκους, ἡ δὲ αἰσία ἐπάνοδος καὶ σωτηρία αὐτοῦ ἑωρτάσθη μετ’ ἀπεριγράπτου ἐνθουσιασμοῦ. Εἰς ἀνάμνησιν τῆς ἀπολυτρώσεως ταύτης ἐκτίσθη ὕστερον ἐν τῷ ἱστορικῷ καὶ ἐπαναστατικῷ ὀροπεδίῳ τοῦ Ὁμαλοῦ ναὸς τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος.
Ἀφ’ ἕτερου ἡ ἐν ἐκείνῃ τῇ νυκτὶ καὶ τῇ ἐπαύριον ταραχὴ καὶ ἀναστάτωσις τῆς πόλεως Χανίων ὑπῆρξε μεγίστη. Ἡ Διοίκησις ἐξέπεμψεν εὐθὺς πανταχόσε διάφορα ἀποσπάσματα, ἐκίνησε δὲ πάντα λίθον ὅπως συλλάβῃ τὸν δραπέτη, Χατζῆν, ἀλλ’ ἡ ἀμέριστος ἀγάπη καὶ πάνδημος λατρεία τοῦ Κρητικοῦ λαοῦ περιεφρούρει εὐλαβῶς αὐτὸν πανταχοῦ, μέχρις οὗ ἡ Πύλη εἴτε πιεσθεῖσα εἴτε εἰσακούσασα εἰς ὑψηλὰς εἰσηγήσεις ἀπένειμεν αὐτῷ αὐτοκρατορικὴν χάριν.
Ὁ ἀπὸ τοῦδε βίος τοῦ ἀνδρὸς δὲν εἶνε πλέον ἰδιωτικός, ἀλλὰ πολιτικὴ Ἱστορία τῆς ὅλης Κρήτης, γνωστὴ παντὶ Ἕλληνι ἀκολουθήσαντι τὸ ἐθνικὸν τοῦτο δρᾶμα. Ἡ μακρὰ καὶ ἡρωικὴ ἐπανάστασις τοῦ 1866-69 εἶνε νέα Τρωικὴ ἱστορία τῆς Κρήτης, οὐδεὶς δὲ τῶν πρωτοστατούντων ἡγετῶν δύναται νὰ διεκδικήσῃ τὰ πρωτεῖα ἀπέναντι τοῦ Χατζῆ Μιχάλη. Ἐν τῷ μακρῷ καὶ παραδειγματικῷ τούτῳ ἀγῶνι, ὅστις ὑπῆρξε σειρὰ πολιτικῶν περιπετειῶν, μαχῶν, αἱμάτων, θυσιῶν καὶ ἀνδραγαθημάτων, ἀλλ’ ὅστις ἐδόξασε τὰ Κρητικὰ ὅπλα καὶ ἐτίμησε τὸ Ἑλληνικὸν ὄνοµα, ἑκάστη σελὶς μετὰ πλήρους εὐαρεσκείας καὶ ὑπερηφανίας διακηρύττει τὰς ἐξόχους ὑπηρεσίας τοῦ Χατζῆ Μιχάλη. Ὁ ἀνὴρ πανταχοῦ ἡγεῖται, προκινδυνεύει, αὐτὸς προπορευόμενος καὶ παράδειγμα ἑαυτὸν παρέχων, συμβιβάζει τὰ διεστῶτα, ὑπερασπίζει καὶ φιλοξενεῖ μετ’ αὐτοθυσίας τοὺς κατὰ καιρὸν ἐκπεσόντας τῆς λαϊκῆς εὐνοίας συναδέλφους ὁπλαρχηγούς, θυσιάζεται δὲ προθύμως ὑπὲρ ἄλλων κενοδόξων. Οἱ προηγούμενοι ὑπὲρ πατρίδος μαρτυρικοὶ αὐτοῦ ἆθλοι καὶ ἡ ἑκάστοτε διατρανουμένη ἀφιλοκέρδεια καὶ ἐθελοθυσία αὐτοῦ ἀνυψοῦσιν αὐτὸν ὑπεράνω πάσης μικροψυχίας καὶ φθόνου. Οὐδέποτε οὐδαμοῦ ὑπωπτεύθη ἢ κατηγορήθη τὰ κοινὰ ἐπιβουλεύων καὶ πρὸς τὸ ἴδιον συμφέρον ἀποβλέπων ἢ πρὸς τοὺς συγγενεῖς αὐτοῦ χαριζόμενος. Τὰ ἐξαιρετικὰ ταῦτα καὶ πανθομολογούμενα προσόντα, ἀφ’ ἑτέρου δ’ ἡ ὀξεῖα αὐτοῦ ἀντίληψις καὶ νοημοσύνη, ἐπὶ πᾶσι δ’ ἡ διοικητικὴ αὐτοῦ ὑπεροχὴ καὶ ἀκάματος ἐνεργητικότης, παρέχουσιν αὐτῷ σιωπηρῶς ἀλλ’ ὁμοφώνως πρωτοβουλίαν ἐν τῷ στρατιωτικῷ ἐπιτελείῳ. Τούτοις προσθετέον ὅτι καὶ τὸ ὑπέροχον αὑτοῦ παράστημα καὶ κάλλος, καθ’ ὅλου δ’ ἡ σωματικὴ αὐτοῦ εὐρωστία καὶ ἔκτακτος ταχύτης καὶ τόλμη ἐν ταῖς στρατιωτικοῖς κινήμασιν ἐπιβάλλουσιν αὐτὸν ἡγεμονικῶς ἐνώπιον παντὸς στρατιώτου. Αἱ ἀδιαφιλονίκητοι αὗται ἀρεταὶ προσεπόρισον αὐτῷ τοιοῦτον γόητρον ἐν τῇ φαντασίᾳ, τοῦ Κρητικοῦ λαοῦ ὥστε πολλαχοῦ ἀπεδόθησαν αὐτῷ καὶ μυθικαὶ ἰδιότητες. Ὁ τότε Πρόξενος τῆς Ἀμερικῆς Γουλιέλμος Στίλλμαν συγγράψας ἐξ ἀμέσου ἀντιλήψεως τὴν πολιτικὴν ἱστορίαν τῆς ἐπαναστάσεως ἐκείνης, καίπερ παντάπασιν ἀγνοῶν προσωπικῶς τὸν ἄνδρα, πολλαχοῦ ἐξαίρει τὰς πράξεις καὶ τὸν χαρακτῆρα αὐτοῦ ὑπεράνω παντὸς ἄλλου ἡγέτου. «Ὁ Χατζῆ Μιχάλης» λέγει ἐν σελ. 105 «ἀναμφιβόλως διεδραμάτισε τὸ σπουδαιότατον πρόσωπον τῆς ἐπαναστάσεως. Γόνος ὢν στρατιωτικῆς οἰκογενείας ἐκληρονόμησε παρὰ τῷ λαῷ πολιτικὴν δύναμιν καὶ ἀφ’ ἑτέρου ἀληθῶς στρατηγικὰ προσόντα καὶ ἀκατάβλητον ἀνδρείαν, ἅπερ κατέστησαν αὐτὸν φόβητρον τῶν τουρκικῶν ἀρχῶν. Πολλάκις παρετήρησα ὅτι οἱ Κρῆτες ἀσυναισθήτως ἀπεμιμοῦντο τὴν Ὁμηρικὴν περιγραφὴν τοῦ Ἀχιλλέως προκειμένου περὶ Χατζῆ Μιχάλη, κατὰ προτίμησιν ἐξυμνοῦντες ὡς κυριώτατα αὐτοῦ χαρακτηριστικὰ τὴν ταχύτητα τῶν ποδῶν, τὴν μυθώδη αὐτοῦ ῥώμην καὶ τὸ πελώριον αὐτοῦ παράστημα».
Καταδικασθείσης τῆς μεγαλουργοῦ ἐκείνης ἐπαναστάσεως ὑπὸ τῆς Εὐρώπης καὶ δεσμευθείσης τῆς Ἑλλάδος διὰ τοῦ ἀποκλεισμοῦ τῆς Σύρου ὑπὸ τοῦ Χόβαρτ, ἡ Ἑλληνικὴ κυβέρνησις ἠναγκάσθη νὰ ἐγκαταλίπῃ τοὺς Κρῆτας. Ὁ Χατζῆ Μιχάλης περιχλεισθεὶς τότε ἐν Σαμαριᾷ τῶν Σφακίων μετὰ τῶν περιλειποµένων ὀλίγων συναδέλφων καὶ ἀκολούθων αὐτοῦ, καὶ πολιορκούμενος δεινῶς ὑπὸ τριῶν ἐχθρῶν — τῶν Τούρκων, τῆς πείνης καὶ τῆς χιόνος — ἀναγκάσθη νὰ παραδοθῇ. Ὁ τουρκικὸς στρατὸς ὡδήγησεν αὐτὸν μετ’ ἐξαιρετικῶν τιμῶν εἰς Χανία. Ὁ τότε Γενικὸς Διοικητὴς Κρήτης Χουσεῒν Αὐνῆ Πασᾶς παραλαβὼν αὐτὸν καὶ μόνον ὡς πολιτικὸν αἰχμάλωτον µετέβη πανηγυρικῶς εἰς Κωνσταντινούπολιν ἐφ’ ᾧ καὶ διωρίσθη ἀμέσως Μέγας Βεζύρης. Ὁ Χατζῆ Μιχάλης ἐτέθη αὐτόθι ὑπὸ ἀστυνομικὴν ἐπιτήρησιν, ἐτύγχανεν ὅμως ἐξαιρετικῆς περιποιήσεως παρὰ τοῦ Μεγάλου Βεζύρου καὶ ἐκτάκτων τιμῶν παρὰ τῶν αὐτόθι ὁμογενῶν. Μετ’ οὐ πολὺ ἡ Πύλη νομίσασα ὅτι διὰ παροχῆς γενναίας συντάξεως ἤθελεν ἐξουδετερώσῃ εἰς τὸ μέλλον τὸν ἀδάμαστον χαρακτῆρα τοῦ ἡρωϊκοῦ τῆς Κρήτης τέκνου, ὥρισεν αὐτῷ μηνιαίαν σύνταξιν τεσσαράχοντα λιρῶν. Ἀλλ’ ὁ Χατζῆς, ὅστις οὐδέποτε οὐδεμίαν πρότερον εἶχε δεχθῇ ἀμοιβὴν ἢ ὑπηρεσίαν τῆς τουρκικῆς κυβερνήσεως, καταφρονήσας ὑπερηφάνως καὶ τὸ δέλεαρ τοῦτο, ἐδραπέτευσε, τῇ μυστικῇ βοηθείᾳ τοῦ τότε Ῥώσου Πρεσβευτοῦ Ἰγνάτιεφ, εἰς Ῥωσίαν, ἔνθα καὶ ἔτυχε χριστιανικωτάτης καὶ μεγαλοψύχου παρὰ τοῦ Αὐτοκράτορος προστασίας.
Ἐν τῇ νεωτέρᾳ ἐπαναστάσει τοῦ 1878 ὁ Χατζῆ Μιχάλης, κεκτημένος ἤδη ὑπὲρ πάντα ἄλλον ὁπλαρχηγὸν ἀδιαφιλονίκητα δικαιώματα καὶ προσόντα διεδραμάτισε καὶ αὖθις ἀναντιρρήτως πρώτιστον πρόσωπον, τὸν αὐτὸν χαρακτῆρα τῆς γενναιότητος, ἀφιλοκερδείας, ἐθελοθυσίας, καὶ ἀδόλου φιλοπατρίας ἀναπτύξας, ἑκάστη δὲ σελὶς τοῦ βραχἑος τούτου ἀγῶνος μαρτυρεῖ τοῦτο.
Καὶ ἐν τῷ τελευταίῳ δ’ ἀτυχεῖ ἐπαναστατικῷ κινήματι τοῦ 1889 ἀνεξάρτητος ὢν καὶ ὑπεράνω πάσης κομματικῆς χροιᾶς καὶ συμπαθείας ἱστάμενος, καίπερ μὴ παρατυχὼν ἐν Κρήτῃ, οὐδενὸς ὑστέρησεν ἐν ταῖς ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἐνεργείαις. Ἐξ ἐναντίας βλέπων τὰς διὰ τῶν μέχρι τοῦδε ἀγώνων κτηθείσας πολυτίμους προνομίας καὶ Ἑλληνικὰς ἐλευθερίας ἀφαιρουμένας, τὴν δὲ πατρίδα αὑτοῦ ἐξανδραποδιζομένην, ὑπερανθρώπους κατέβαλε προσπαθείας πρὸς εὐόδωσιν τοῦ ἀγῶνος. Ἀλλ’ ἡ Ἑλληνικὴ κυβέρνησις ὑψηλοτέρους λόγους καὶ ἐθνικὰ συμφέροντα προβαλλομένη κατέπνιξε τὸ κίνημα. Ἡ καινοφανὴς αὕτη πολιτική, τὴν ταπείνωσιν τῆς Κρήτης ἐπενεγκοῦσα καὶ τὰ ἐθνικὰ συμφέροντα πολυειδῶς καὶ καιρίως βλάψασα, ἀπεδείχθη ἀσύνετος καὶ ἥκιστα φιλόπατρις, βαρέως δ’ εὐθύνει τὴν Ἑλληνικὴν Κυβέρνησιν.
Τοιοῦτος ὑπῆρξεν ἐν συνόψει ὁ μέχρι τοῦδε βίος τοῦ μεγαλουργοῦ τούτου καὶ μεγαλοψύχου τέκνου τῆς Κρήτης. Πλήρης κινδυνευμάτων, διωγμῶν, φυλακίσεων, βασάνων, ταλαιπωριῶν, μακρῶν καὶ περιπειωδῶν ἀγώνων καὶ πολέμων, καὶ ταῦτα πάντα ὑπὲρ τοῦ ὑψηλοῦ σκοποῦ τῆς ἀπελευθερώσεως τῆς πατρίδος του. Ἡ Κρήτη δύναται εὐλόγως νὰ σεμνύνηται ἐπὶ τοιούτοις τέκνοις, ἀλλὰ καὶ ὁ Χατζῆ Μιχάλης δύναται νὰ ὑπερηφανεύηται ἐπὶ τοῖς συναγωνισταῖς αὐτοῦ, μάλιστα δὲ τοῖς λεοντοθύμοις ὀπαδοῖς αὑτοῦ Λακκιώταις οἵτινες ἀείποτε ἐν τοῖς προμάχοις πρωτοστατοῦντες ἐπετέλεσαν τὰ μέγιστα ἀνδραγαθήματα.